Những biện pháp phát triển năng lực tự học về văn học sử cho học sinh THPT ở miền núi phía Bắc

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THU HÀ

NHỮNG BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC

VỀ VĂN HỌC SỬ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Ở MIỀN NÚI PHÍA BẮC

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN Trang bìa phụ

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THU HÀ

NHỮNG BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC

VỀ VĂN HỌC SỬ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Ở MIỀN NÚI PHÍA BẮC

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Văn - Tiếng Việt

Mã số: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN GIA CẦU

Thái Nguyên, năm 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Gia Cầu -

Người thầy đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn

thành luận văn.

Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau

đại học trường ĐHSP Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ và động viên em

trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường.

Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn BGH trường phổ thông Vùng

Cao Việt Bắc, những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã

giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian qua.

Thái Nguyên , ngày 10 tháng 8 năm 2011

Tác giả

Nguyễn Thị Thu Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài

liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung

thực và chưa từng được ai công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Thu Hà

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn

Lời cam đoan

Mục lục ....................................................................................................................................i

Danh mục viết tắt trong luận văn.......................................................................................iii

PHẦN MỞ ĐẦU................................................................................................................ 1

PHẦN NỘI DUNG..........................................................................................................10

Chƣơng 1 MỘT SỐ CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA

VẤN ĐỀ TỰ HỌC VĂN HỌC SỬ Ở THPT...........................................................10

1.1. Cơ sở lý luận ..................................................................................... 10

1.1.1. Lý thuyết về tự học .................................................................... 10

1.1.2. Lý thuyết dạy học các bài học về lịch sử văn học (VHS).......... 25

1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................. 34

1.2.1. Chương trình, SGK về văn học sử ở THPT............................... 34

1.2.2 Đặc điểm của học sinh THPT ở miền núi phía Bắc về việc

tiếp nhận tri thức văn học sử. ............................................................... 47

Chƣơng 2 NHỮNG BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC

VỀ VĂN HỌC SỬ CHO HỌC SINH THPT Ở MIỀN NÚI PHÍA BẮC........69

2.1. Biện pháp 1: Giải toả vướng mắc đầu tiên của học sinh miền núi

khi tự học các bài viết về văn học sử - vướng mắc về thuật ngữ............. 69

2.1.1. Những thuật ngữ học sinh vướng mắc: “nhận định”, ................ 69

2.1.2. Biện pháp giải toả: ..................................................................... 70

2.1.3. Hiệu quả: .................................................................................... 73

2.2. Biện pháp 2: Kích thích hứng thú tự học các bài học VHS trong

SGK Ngữ Văn. ......................................................................................... 73

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

2.2.1. Hứng thú đối với các bài học về văn học sử của học sinh

THPT ở miền núi phía Bắc. ................................................................ 74

2.2.2. Kích thích hứng thú tự học đối với các bài học văn học sử

của học sinh THPT ở miền núi phía Bắc. ............................................ 75

2.3. Biện pháp 3: Phát triển năng lực phát hiện và hệ thống hoá các

nhận định văn học sử trong SGK. ............................................................ 77

2.3.1. Thực tế năng lực phát hiện và hệ thống hoá các nhận định

văn học sử trong SGK của học sinhTHPT ở miền núi phía Bắc. ........ 77

2.3.2. Cách thức mà luận văn đề xuất để làm phát triển năng lực

phát hiện và hệ thống hoá các nhận định về văn học sử trong SGK. .. 79

2.4. Biện pháp 4: Phát triển năng lực tái hiện và chứng minh các

nhận định về văn học sử trong SGK. ....................................................... 87

2.4.1. Thực tế năng lực tái hiện và chứng minh các nhận định văn

học sử của học sinhTHPT ở miền núi phía Bắc.................................. 87

2.4.2. Cách thức mà luận văn đề xuất để làm phát triển năng lực tái

hiện (nhắc lại) và chứng minh (làm sáng tỏ) một nhận định . ............. 88

Chƣơng 3 THIẾT KẾ BÀI HỌC VỀ VĂN HỌC SỬ THEO HƢỚNG

CHÚ TRỌNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CHO HỌC SINH

THPT Ở MIỀN NÚI PHÍA BẮC ................................................................................97

3.1. Thiết kế bài học văn học sử “Khái quát văn học Việt Nam từ đầu

thế kỉ XX đến Cách mạng tháng Tám năm 1945 ” – SGK, Ngữ Văn

11, tập 1 (bộ chuẩn).................................................................................. 97

3.1.1. Mục tiêu bài học......................................................................... 97

3.1.2. Định hướng dạy học................................................................... 97

3.1.3. Tiến trình bài học ....................................................................... 98

PHẦN KẾT LUẬN........................................................................................................113

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................11416

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

DANH MỤC VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Chữ viết đầy đủ Chữ viết tắt

Giáo viên GV

Hà Nội HN

Học sinh HS

Nhà xuất bản giáo dục NXBGD

Phổ thông PT

Sách giáo khoa SGK

Trung học phổ thông THPT

Văn học sử VHS

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Thế kỷ XX đã trôi qua, cả nhân loại bước vào thế kỷ mới. Một thế kỷ

với những hứa hẹn mới, thách thức mới, đòi hỏi mới, khó khăn mới đang

đặt ra nhiều suy nghĩ, trăn trở cho mỗi quốc gia, dân tộc và mỗi cá nhân.

Đó là thế kỷ XXI, thế kỷ của “một nền văn minh đầy sáng tạo”, thế kỷ mà

công nghệ thông tin đang đảo lộn đời sống văn hoá và vật chất của mỗi con

người. Thế kỷ XXI là thế kỷ của văn minh trí tuệ, thế kỷ của sự bùng nổ

thông tin và khoa học công nghệ đang diễn ra với tốc độ ngày càng nhanh

và khối lượng ngày càng lớn.

Trước tình hình đó, để hội nhập với xu thế phát triển chung của thế

giới, thời đại, một yêu cầu hết sức cấp bách đặt ra với nền giáo dục nước ta

là: phải liên tục đổi mới, hiện đại hoá nội dung và phương pháp dạy học.

Mục đích cuối cùng là để từng cá nhân tự mình có ý thức tạo được một

cuộc cách mạng học tập trong bản thân.

Đổi mới phương pháp dạy học Ngữ Văn là một vấn đề đã và đang

được quan tâm đặc biệt trong sự nghiệp đổi mới giáo dục và đào tạo ở nước

ta. Phương pháp là khâu quan trọng quyết định tới sự thành công của quá

trình dạy học. Xu hướng dạy học phát triển năng lực tự học về Ngữ Văn

cho học sinh trung học phổ thông đang trở thành phương châm hành động

của giáo viên dạy Ngữ Văn ở miền núi hiện nay.

Việc tự học Ngữ Văn ở nhà trường nói chung và tự học về văn học

sử nói riêng là một vấn đề đã và đang được nhiều nhà nghiên cứu về

phương pháp dạy học Ngữ Văn cũng như nhiều nhà giáo đã quan tâm.

Qua thực tế giảng dạy văn học sử ở Trường PT Vùng Cao Việt Bắc -

nơi hội tụ con em dân tộc thiểu số ở các tỉnh miền núi phía Bắc, chúng tôi

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

nhận thấy: VHS là bài học có tính khái quát và tính trừu tượng cao nên có

phần khô khan và kém hấp dẫn. Là một các bài học khó như vậy, nhưng

còn những giáo viên chưa thực sự đầu tư đúng mức, chưa vận dụng lối dạy

học tích cực hoá người học, chưa tìm ra biện pháp thích hợp để phát triển

năng lực tự học cho học sinh theo tinh thần đổi mới phương pháp dạy học

văn học sử .Vì vậy dẫn tới tình trạng học sinh thờ ơ với bài giảng, tiếp thu

kiến thức một cách thụ động, khó có khả năng chủ động, sáng tạo tiếp nhận

kiến thức cho riêng mình. Từ đó vô hình chung đã làm mất đi khả năng tự

học, tự nghiên cứu của học sinh. Vậy, một vấn đề đặt ra là, làm thế nào để

học sinh không thờ ơ với bài giảng, có hứng thú say mê tìm hiểu? Làm thế

nào để học sinh rèn luyện được những thói quen tốt trong học tập?

Vì vậy, vấn đề đặt ra là phát triển năng lực tự học cho học sinh

THPT ở miền núi phía Bắc là một việc làm cần thiết, sát thực, đúng với xu

thế đổi mới phương pháp phù hợp với chiến lược “phát huy nội lực của

người học” đáp ứng mục tiêu của giáo dục như Nghị quyết II của Ban chấp

hành Trung ương khoá VIII đã ghi: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo

dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng

tạo của người học, phát triển mạnh phong trào tự học, tự đào tạo thường

xuyên và rộng khắp trong toàn dân...”

Vì những lý do trên, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Những biện pháp

phát triển năng lực tự học về văn học sử cho học sinh THPT ở miền núi

phía Bắc”.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Tự học trong nhà trường nói chung

Tự học là một vấn đề được các nhà giáo dục nổi tiếng thế giới quan

tâm từ rất lâu dưới các phương diện, góc độ khác nhau.

Từ những năm TCN, Xôcrát (469-339TCN) đã đưa ra quan niệm rất

nổi tiếng: giáo dục phải giúp con người tự khẳng định chính mình. Vận

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

dụng quan điểm này vào dạy học, ông cho rằng cần phải để cho người học

tự suy nghĩ, tự tìm tòi, cần giúp người tự học phát hiện thấy sai lầm của

mình và tự khắc phục những sai lầm đó.

TK XVII,J.A.Cômenxki (1592-1670) đã nghiên cứu vấn đề quan

điểm giáo dục: “đánh thức năng lực nhạy cảm, phán đoán của người học,

hay tìm ra phương pháp cho phép giáo viên giảng ít hơn, học sinh học

nhiều hơn. Ông đã đề ra một số nguyên tắc dạy học nhằm phát huy tính tích

cực học tập của học sinh: nguyên tắc đảm bảo tính trực quan trong dạy học,

nguyên tắc đi từ cái chung đến cái riêng ...”. Ngày nay, kế thừa những

thành tựu của Cômenxki, lý luận dạy học đã xây dựng được một hệ thống

các nguyên tắc dạy học: đảm bảo tính vững chắc của tri thức kĩ năng, kĩ

xảo với tính mềm dÎo của tư duy...

Trong cuốn “Học tập hợp lý” (Cộng hòa dân chủ Đức trước đây) do

R.Retzke chủ biên, các tác giả đã đề cập đến vấn đề bồi dưỡng năng lực tự

nghiên cứu cho học sinh mới vào trường. Năm 1984, Nxb Thanh niên giới

thiệu cuốn “Nghiên cứu học tập như thế nào” của Hebơc Smitman (Cộng

hoà dân chủ Đức). Với cuốn sách này, tác giả đã đề cập tới nhiều vấn đề về

phương pháp nghiên cứu và tự học như thế nào cho khoa học và đạt hiệu

quả cao. Cuốn “Tự học như thế nào” của Rubakin, dịch giả là Nguyến Đình

Côi , xuất bản 1982 đã giúp bạn đọc biết tự học tập, nâng cao kiến thức

toàn diện của mình. Cuốn “Phương pháp dạy và học hiệu quả” - Cark

Rogers- một nhà giáo dục học, nhà tâm lý học người Mĩ do Cao Đình Quát

dịch đã giải đáp cho học sinh câu hỏi học cái gì và học như thế nào? Câu

hỏi dạy cái gì và dạy như thế nào cũng được giải đáp. Ngoài ra, còn khá

nhiều cuốn sách cũng đề cập đến vấn đề tự học.

Ở nước ta, trong những năm gần đây cũng đã xuất hiện một số bài

viết về tự học. Tác giả Vũ Quốc Anh có bài viết: “Tạo ra năng lực tự học

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

sáng tạo của HS THPT”. GS. Phan Trọng Luận với bài: “Dạy văn để HS tự

học văn”. Tại Hà Nội năm 1988, một cuộc hội thảo khoa học với tiêu đề

“Nghiên cứu tự học - tự đào tạo” đã được tổ chức với sự tham gia của

nhiều nhà nghiên cứu, nhiều GS đầu ngành. Trong cuộc hội thảo này, nội

dung các bài viết, các bài phát biểu đều nhấn mạnh tầm quan trọng của tự

học và yêu cầu các cấp ngành phải chăm lo xây dựng phong trào tự học

toàn dân. Bộ trưởng Bộ giáo dục - đào tạo Nguyễn Thị Bình nói: “Năng lực

tự học - tự đào tạo đều tiềm ẩn trong mỗi người. Nếu biết kết hợp quá trình

đào tạo ở trường, ở lớp với quan tâm tự học - tự đào tạo thì đó là con đường

ngắn nhất để tạo ra “nội lực” cần thiết cho sự phát triển một con người và

cho đất nước”. Tạp chí giáo dục số 2 năm 1998 đã đặc biệt quan tâm đăng

tải một số bài viết tiêu biểu trong hội thảo: “Tự học - chìa khoá vàng của

giáo dục” của GS. Phan Trọng Luận, “Vì năng lực tự học sáng tạo của HS”

của Nguyễn Nghĩa Dân. Tiếp theo đó, tạp chí Nghiên cứu giáo dục đã có

rất nhiều các bài viết khác như bài của Thạc sĩ Thái Văn Long (Cà Mau)

“Khơi dậy và phát huy năng lực tự học sáng tạo của người học trong Giáo

dục - đào tạo”, hay “Vị trí của tự học, tự đào tạo trong quá trình dạy học,

giáo dục và đào tạo”.

Bên cạnh đó, một số cuốn sách cũng được xuất hiện như “Tôi tự học”

- Nguyễn Duy Cẩn, “Tự học là một nhu cầu của thời đại” - Nguyễn Hiến

Lê... Những cuốn sách này chủ yếu đúc kết những kinh nghiệm quý báu

trong quá trình tự học của một số tác giả. Đặc biệt, trung tâm nghiên cứu và

phát triển tự học còn cho ra mắt bạn đọc tạp chí “Tự học”. Tạp chí này đã

thu hút sự chú ý và sự tham gia luận bàn về vấn đề tự học của nhiều nhà

khoa học, giáo sư, nhà giáo...Các tác giả đã cung cấp lý thuyết dạy tự học

như thế nào, bên cạnh đó có thể hiện thiết kế bài học một số môn. Tuy nhiên,

các cuốn sách hầu như mới chỉ dừng lại ở phần lý thuyết chung nhất cho mọi

môn học mà chưa đi vào các biện pháp cụ thể đối với từng môn học.

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

Cuốn “Học và dạy cách học” do GS. Nguyễn Cảnh Toàn chủ biên.

Nxb ĐHSP, xuất bản 2002 là một trong những cuốn sách đầu tiên ở Việt

Nam viết một cách có hệ thống về việc học và dạy cách học. Cuốn sách

thực sự là tài liệu bổ ích giúp cho việc đổi mới phương pháp dạy và học ở

Việt Nam, đặc biệt là quá trình dạy tự học.

2.2. Tự học trong môn Ngữ Văn

Ngữ Văn là một môn học có những đặc trưng riêng nên đòi hỏi

người đọc phải có sự liên tưởng, tưởng tượng và tư duy. Vì vậy, trong việc

đổi mới phương pháp giảng dạy môn Ngữ Văn cũng là một vấn đề được

quan tâm.

Cuốn “Áp dụng dạy và học tích cực trong môn học” do nhóm tác giả

GS Trần Bá Hoành, TS. Nguyễn Trí , PGS. TSKH Cao Đức Tiến, TS.

Nguyễn Trọng Hoàn biên soạn do Nxb ĐHSP Hà Nội xuất bản đã nói đến

một trong những đặc trưng của phương pháp tích cực đó là tự học. Các tác

giả cũng nhấn mạnh đến nội dung dạy và học tập trung vào HS. Ở đó, các

tác giả không chỉ quan tâm đến kiến thức, năng lực phát hiện và giải quyết

các vấn đề thực tiễn.

Cuốn “Văn học giáo dục thế kỷ XXI” của GS Phan Trọng Luận, Nxb

ĐHQGHN, 2002 có một số bài đề cập đến vấn đề đổi mới phương pháp và

vấn đề tự học. Với bài “Tự học- chuyện cũ mà mới’’, tác giả đã đề cập đến

bí quyết của tự học.

Như vậy, đã có rất nhiều những bài viết, những công trình đề cập đến

vấn đề tự học môn Ngữ Văn nói riêng. Các bài viết đã chỉ ra được mục

tiêu, cách thức, biện pháp để dạy tự học. Tuy nhiên, các bài viết còn thiên

về mặt lý thuyết mà chưa cụ thể hoá đối với từng môn học, phân môn của

nhà trường phổ thông.

2.3. Tự học đối với bài học văn học sử.

Văn học sử là một bộ phận của môn Ngữ Văn ở trường THPT. Các

bài học văn học sử chiếm một vị trí quan trọng trong chương trình SGK