Ngôn ngữ thơ hữu thỉnh trên các bình diện : từ ngữ, ngữ âm và cú pháp.

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

----------

LÊ THỊ THANH TỊNH

Ngôn ngữ thơ Hữu Thỉnh trên các bình

diện : từ ngữ, ngữ âm và cú pháp

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

2

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Hữu Thỉnh là một gương mặt tiêu biểu của thi ca Việt Nam. Thơ của ông

phản ánh khá chân thực và đầy đủ diện mạo đời sống của đất nước cả trước và

sau năm 1975. Đồng thời, thơ Hữu Thỉnh cũng ghi lại những dấu ấn quan

trọng trong sự “lột xác” về cả nội dung lẫn nghệ thuật của thơ Việt Nam hiện

đại. Chính vì thế, nghiên cứu về thơ Hữu Thỉnh là trực tiếp nghiên cứu về sự

vận động của cả một thời đại thơ ca ở nước ta.

Thực tế cho thấy, thơ Hữu Thỉnh luôn là một đề tài khá nóng, nhận được

rất nhiều sự quan tâm của giới phê bình và độc giả. Tuy nhiên chưa có công

trình nào nghiên cứu sâu sắc và toàn diện về ngôn ngữ thơ Hữu Thỉnh. Có lẽ

đây là một thiếu sót lớn bởi nói như Macxim Gorki : “ngôn ngữ là yếu tố thứ

nhất của văn học”.

Hiện nay, thơ Hữu Thỉnh đã được đưa vào giảng dạy ở nhà trường phổ

thông, nên việc tiếp cận các tác phẩm của ông luôn là một việc làm thiết thực,

ảnh hưởng trực tiếp đến công tác giảng dạy của chúng tôi sau này.

Vì những lí do trên, chúng tôi thực hiện đề tài “Ngôn ngữ thơ Hữu

Thỉnh” với mong muốn góp một phần nhỏ nhoi vào việc nghiên cứu thơ Hữu

Thỉnh nói riêng và sự vận động ngôn ngữ thơ Việt Nam hiện đại nói chung.

3

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Gần 30 năm cầm bút, Hữu Thỉnh đã khẳng định vị trí và bản lĩnh sáng

tạo của mình trên thi đàn Việt Nam với rất nhiều bài thơ hay (Sang thu,

Chuyến đò đêm giáp ranh, Lời thưa, Trước tượng Bay - on, Thơ viết ở biển...)

và nhiều tập thơ đoạt giải (Đường tới thành phố, Trường ca biển, Thư mùa

đông). Vì lẽ đó, đã có không ít các nhà nghiên cứu, phê bình văn học viết về

thơ Hữu Thỉnh.

Tập hợp những bài nghiên cứu, phê bình về thơ Hữu Thỉnh, chúng tôi

nhận thấy có hai xu hướng tiếp cận nổi bật: thứ nhất, trên cơ sở đọc nhiều tác

phẩm của ông, các tác giả đưa ra những nhận định chung về đặc trưng nghệ

thuật thơ Hữu Thỉnh; thứ hai là đi sâu vào phân tích và bình giá những cái

hay, nét đẹp về hình ảnh, cấu tứ, ngôn ngữ trong từng tập thơ cụ thể.

Trên cơ sở khảo sát và tiếp nhận nhiều tập thơ và trường ca của Hữu

Thỉnh, một số nhà nghiên cứu như Lý Hoài Thu, Nguyễn Đăng Điệp, Nguyễn

Việt Chiến đã khái quát hóa một số đặc điểm nổi bật về phong cách thơ Hữu

Thỉnh nói chung.

Sau khi khảo sát các tập thơ “Tiếng hát trong rừng”, “Thư mùa đông”,

“Đường tới thành phố”, “Trường ca Biển”, Lý Hoài Thu đã “nhận ra ở Hữu

Thỉnh một hồn thơ khỏe khoắn và rất giàu nội tâm”. Trong bài viết“Thơ Hữu

thỉnh – một hướng tìm tòi và sáng tạo từ dân tộc đến hiện đại”, bà đã mạnh

dạn khẳng định “thơ anh có sự kết hợp giữa phẩm chất dân tộc và tính hiện

đại, giữa chiều sâu triết lý và độ xúc cảm tràn trào, giữa sự hiền hòa lắng

đọng và mãnh liệt sục sôi”[46, tr 56 ].

Cũng tiếp cận thơ Hữu Thỉnh ở góc độ đó, nhưng Nguyễn Việt Chiến đã

có những phát hiện khác : “thơ Hữu Thỉnh có những đổi mới về thi pháp một

cách có hệ thống (…) các tìm tòi này thường được biểu đạt dưới dạng chuyển

4

hóa rất nhuyễn các nhịp điệu của thi ca truyền thống để hướng tới một cách

nói mới, giầu nội hàm tư tưởng hơn cách nói cũ” [36].

Tính đến nay, Hữu Thỉnh đã ra mắt bạn đọc 6 tập thơ và trường ca:

“Tiếng hát trong rừng”, “Từ chiến hào tới thành phố”, “Đường tới thành

phố”,“Thư mùa đông”, “Trường ca biển” và “Thương lượng với thời gian”.

Ngay từ khi ra đời, những tác phẩm này đều nhận được rất nhiều sự quan tâm

từ giới nghiên cứu, phê bình và độc giả.

Là một trong những người nghiên cứu sớm về thơ Hữu Thỉnh, ngay từ

năm 1980, khi đọc “Đường tới thành phố”, Mai Hương đã nhận định: “Hữu

Thỉnh có khả năng vận dụng thông minh, sáng tạo vốn văn học dân gian.

Cách nghĩ và cách nói bằng hình ảnh của quần chúng được anh tiếp nhận tự

nhiên và thành công” 39,tr 112. Đồng tình với quan điểm trên, Thiếu Mai

cũng đã nhấn mạnh tính dân tộc đậm đà trong trường ca Hữu Thỉnh “Thuộc

nhiều ca dao nghiên cứu cách ví von liên tưởng tài tình của ca dao, đồng thời

cùng suy ngẫm cách nhìn, cách hiểu cuộc đời và con người của ông cha ta

qua ca dao, là một trong những yếu tố tạo nên sự thành công của tác giả.

Người đọc thấy thấp thoáng đằng sau câu thơ của Hữu Thỉnh dáng dấp của

ca dao, nhưng rõ ràng thơ anh không rập khuôn theo ca dao, không bị ca dao

lấn át” 43, tr125.

Trần Mạnh Hảo khi đọc “Thư mùa đông” đã viết: “Sự thành công của

Hữu Thỉnh là nói ít, cảm nhiều, theo truyền thống thi pháp phương đông “thi

tại ngôn ngoại”. Hồn thơ Hữu Thỉnh hồn nhiên mà đôi khi thấm đẫm chất

Lão Trang, khả năng dồn nén tư tưởng, cảm xúc, dồn nén chữ nghĩa hàm súc

của Hữu Thỉnh quả là đáng nể” 37, tr 103.

Tiếp nhận “Thương lượng với thời gian”, Đặng Hiển cũng có lời bình

khá xác đáng: “nghệ thuật thơ dân tộc hiện đại với ngôn từ và hình ảnh kết

hợp nhuần nhuyễn tính trữ tình và triết lý, sử dụng rộng rãi một cách sáng tạo

5

các biện pháp tu từ, nhân hoá, ẩn dụ chuyển đổi cảm giác…nó khẳng định

thêm một lần nữa phong cách thơ Hữu Thỉnh trong nền thơ Việt Nam đương

đại” 40, tr 16.

Hầu hết những bài viết theo xu hướng này đều mang tính nhỏ lẻ, chưa

đạt được độ khái quát cao. Do chỉ khảo sát trong phạm vi một tập thơ nên các

tác giả trên chưa thể chỉ ra được nét độc đáo của thơ Hữu Thỉnh nói chung

trên từng phương diện, trong đó có phương diện ngôn ngữ. Đa số các nhà phê

bình đều đồng quan điểm khi cho rằng ngôn ngữ thơ Hữu Thỉnh là sự kết hợp

nhuần nhuyền giữa truyền thống và hiện đại. Trên tinh thần kế thừa và phát

huy vốn ngôn ngữ dân tộc, đặc biệt là ngôn ngữ văn học dân gian, ngôn ngữ

Hữu Thỉnh đã thể hiện tính hiện đại và sáng tạo thông qua việc vận dụng linh

hoạt các phương tiện và biện pháp tu từ. Tuy nhiên, việc phân tích và chỉ ra

sự sáng tạo và nét đẹp ngôn ngữ thơ Hữu Thỉnh một cách chi tiết và sâu sắc

trên các bình diện của ngôn ngữ: từ ngữ, cú pháp, ngữ âm thì chưa có bài viết

nào đáp ứng được.

Như vậy, nhìn chung, thơ Hữu thỉnh là một đề tài được quan tâm nghiên

cứu và bàn luận khá nhiều trong suốt thời gian qua. Tuy nhiên, các hướng tiếp

cận thơ Hữu Thỉnh vẫn chưa thực sự phong phú. Hầu hết các bài viết thường

xoay quanh đề tài, tư tưởng, nghệ thuật tạo hình mà chưa đi sâu khai thác về

mặt ngôn ngữ. Trước tình hình trên, chúng tôi nhận thấy, việc thực hiện một

công trình nghiên cứu có tính toàn diện và sâu sắc về ngôn ngữ thơ Hữu

Thỉnh là một việc làm cần thiết và ý nghĩa.

3. Đối tượng – phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là ngôn ngữ thơ Hữu Thỉnh trên các

bình diện : từ ngữ, ngữ âm và cú pháp.

6

Phạm vi nghiên cứu của đề tài là 58 bài thơ thuộc 2 tập “Tiếng hát trong

rừng” và “Thư mùa đông” in trong “Thơ Hữu Thỉnh” (1998), NXB Hội nhà

văn, Hà Nội.

4. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện đề tài này, chúng tôi đã sử dụng kết hợp nhiều phương

pháp nghiên cứu sau đây:

- Phương pháp khảo sát, thống kê

- Phương pháp phân tích – chứng minh

- Phương pháp tổng hợp, khái quát

5. Cấu trúc đề tài

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung

chính của đề tài được triển khai thành bốn chương sau:

Chương Một : Những vấn đề lí luận liên quan đến đề tài

Chương Hai : Từ ngữ trong thơ Hữu Thỉnh

Chương Ba : Cấu trúc ngôn ngữ thơ Hữu Thỉnh

Chương Bốn : Đặc điểm ngữ âm trong thơ Hữu Thỉnh

7

Chương Một

NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

1.1. Đặc điểm ngôn ngữ trong tác phẩm văn học

1.1.1. Ngôn ngữ trong tác phẩm văn học theo quan niệm của lí luận

văn học

Các nhà lí luận luôn xem ngôn ngữ nghệ thuật trong tác phẩm văn học

là một phương diện của thi pháp học. Khi lí luận văn học hiện đại nhận thức

rằng tác phẩm văn học không chỉ mang tính hiện thực mà còn mang tính kí

hiệu thì vấn đề ngôn ngữ trong tác phẩm văn học đã trở thành một vấn đề có ý

nghĩa rất lớn đối với quá trình sáng tạo của nhà văn cũng như quá trình tiếp

nhận của người đọc. Có thể nói đây là một phương diện quan trọng của việc

nghiên cứu tác phẩm văn học nói chung và nghiên cứu thơ ca hiện đại nói

riêng.

Trong cuốn “Dẫn luận nghiên cứu văn học”, Pospelop đã nhấn mạnh:

“Phương diện hình thức mà chúng ta tiếp nhận được trực tiếp ở các tác phẩm

văn học – là hệ thống ngôn từ của chúng, hoặc những đặc điểm của lời văn

nghệ thuật của chúng.” [27, tr 102]. Như vậy, theo Pospelop, trong tác phẩm