Ngô Thì Nhậm

NGOÂ THÌ NHAÄM

吳時任

1746-1803

1

“Ngoâ Thì Nhaäm laø nhaø vaên hoaù lôùn baäc nhaát cuûa theá kyû 18, theá kyû cuûa nhöõng rung

chuyeån xaõ hoäi vaø lòch söû, theá kyû taïo ra nhöõng con ngöôøi khoång loà cuûa lòch söû vaên hoaù.

OÂng laø nhaø chính trò, nhaø vaên hoaù ... ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp lôùn lao trong moät thôøi ñieåm

bi thöông vaø haøo huøng cuûa lòch söû ...”

Nhöõng doøng chöõ treân ñaây trích trong Lôøi Noùi Ñaàu cuûa Mai Quoác Lieân trong boä saùch

boán cuoán töông ñoái coâng phu vaø vó ñaïi coù nhan ñeà Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm do Trung

Taâm Nghieân Cöùu Quoác Hoïc - nxb Vaên Hoïc aán haønh taïi Vieät Nam naêm 2001.

Ngoâ Thì Nhaäm – maø mieàn Nam chuùng ta thöôøng quen goïi laø Ngoâ Thôøi Nhieäm vì kieâng

teân vua Töï Ñöùc (Hoàng Nhaäm) -- khoâng phaûi chæ laø moät nhaø vaên hoaù. OÂng ñöôïc ñaùnh giaù

döôùi nhieàu phöông dieän khaùc nhau, moät nhaø nho uyeân baùc, moät nhaø chính trò taøi ba vaø

moät nhaø ngoaïi giao loãi laïc. Ngoaøi ra oâng coøn ñöôïc coi nhö moät trong nhöõng cö só ñoùng

goùp nhieàu cho Thieàn hoïc phaùi Truùc Laâm.

Vieát veà oâng xuaát hieän ñaày raãy trong vaên chöông cuõng nhö bieân khaûo. Khi ca tuïng vua

Quang Trung, ngöôøi ta döôøng nhö khoâng theå taùch rôøi söï thaønh coâng quaân söï cuûa oâng vôùi

nhaõn quan chính trò cuûa ngöôøi vaên thaàn hoï Ngoâ vaø nhöõng thaéng lôïi veà ngoaïi giao maø

ngöôøi baày toâi naøy ñoùng goùp. ÔÛ trong nöôùc ngöôøi naøo daùm ñuïng chaïm hay nghi ngôø oâng

laø ñaõ phaïm vaøo moät ñieàu caám kî, moät thöù phaïm huyù vaø coù theå bò suy dieãn thaønh nhöõng

toäi taøy trôøi.

Trong baøi naøy, chuùng toâi xin xaùc ñònh tröôùc. Chuùng toâi khoâng ñeà caäp ñeán con ngöôøi toân

giaùo, cuõng khoâng bình luaän vaên chöông vaø sôû hoïc teá theá kinh bang cuûa oâng maø chæ ñaùnh

giaù laïi moät soá vaán ñeà lieân quan tröïc tieáp ñeán tö caùch chính trò cuûa Ngoâ Thì Nhaäm.

TIEÅU SÖÛ:

Ngoâ Thì Nhaäm laø con trai cuûa Ngoï Phong Ngoâ Thôøi Só, ngöôøi laøng Taû Thanh Oai, tænh

Haø Ñoâng. OÂng töø treû ñaõ noåi tieáng thoâng minh, ñoã Tieán Só naêm AÁt Muøi ñôøi Caûnh Höng

thöù 36 (1775), ñöôïc chuùa Trònh Saâm vôøi vaøo laøm tö giaûng, daïy theá töû Trònh Khaûi. Veà

sau oâng ñöôïc boå nhieäm laøm ñoác ñoàng xöù Kinh Baéc.

Sau vuï aùn naêm Canh Tyù maø oâng coù lieân quan, oâng ñöôïc thaêng leân thò lang boä Coâng

nhöng khi Trònh Khaûi laáy laïi ñöôïc nghieäp chuùa, oâng phaûi troán veà queâ vôï ôû Sôn Nam,

thay teân ñoåi hoï ôû ñoù trong 6 naêm, maõi ñeán khi Nguyeãn Hueä ra Baéc laàn thöù hai, xuoáng

leänh tìm quan laïi cuõ ñeå laøm vieäc thì oâng naém laáy cô hoäi ra trình dieän ñöôïc Nguyeãn Hueä

phong cho laøm taû thò lang boä Laïi, cuøng vôùi trung thö leänh Traàn Vaên Kyû lo vieäc chieâu

moä nhöõng ngöôøi cöïu traøo ra coäng taùc vôùi nhaø Taây Sôn.

Nhôø coù vaên taøi, Ngoâ Thì Nhaäm ñöôïc Nguyeãn Hueä tin duøng trong vieäc giaáy tôø giao dòch,

bang giao giöõa nhaø Taây Sôn vaø Thanh trieàu oâng ñoùng moät vai troø khaù quan troïng maëc

duø chöa phaûi laø ngöôøi coù ñoùng goùp to lôùn nhaát nhö ngöôøi ta thöôøng nhaàm laãn.

Sau khi vua Quang Trung maát, oâng khoâng coøn ñöôïc troïng duïng nhö tröôùc neân chuyeån

sang nghieân cöùu Phaät giaùo, hoaøn thaønh moät taùc phaåm raát coù giaù trò laø Truùc Laâm Toâng

Chæ Nguyeân Thanh (1796). Khi Nguyeãn AÙnh dieät ñöôïc nhaø Taây Sôn, leân ngoâi nieân hieäu

2

Gia Long, moät soá cöïu thaàn coäng taùc vôùi trieàu ñaïi cuõ bò ñem ra ñaùnh tröôïng tröôùc vaên

mieáu. Ngoâ Thì Nhaäm bò ñaùnh ñeán cheát. Ngoaïi söû coøn truyeàn laïi moät caâu ñoái giöõa oâng

vaø Ñaëng Traàn Thöôøng khi thuï hình:

Ai coâng haàu, ai khanh töôùng, trong traàn ai ai deã bieát ai

Theá Chieán Quoác, theá Xuaân Thu, gaëp thôøi theá theá thôøi phaûi theá

NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CAÀN XEÙT LAÏI:

1/ Vuï aùn Saùt Töù Phuï Nhi Thò Lang

Döôùi nhan ñeà Thaùng 9, muøa thu, Trònh Saâm truaát boû ngoâi cuûa con tröôûng laø Khaûi vaø baét

giam giöõ, Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc – Chính Bieân quyeån XLV cheùp

nhö sau:

... Khaûi laø con Döông thò, moät phi taàn trong phuû chuùa. Theo theå leä cuõ, con chuùa

cöù ñeán 7 tuoåi, cho ra ôû nhaø rieâng ñeå hoïc, neáu laø con tröôûng thì ñeán 13 tuoåi cho

môû phuû ñeä vaø ñöôïc phong laøm theá töû. Nhöng Saâm cho raèng Khaûi (teân cuõ laø

Toâng) khoâng phaûi do vôï caû sinh ra, neân khoâng yeâu quí, duøng Nguyeãn Phöông

Ñónh, hoaïn quan, laøm baûo phoù cuûa Khaûi. Luùc Khaûi ñaõ 9 tuoåi môùi cho ñi hoïc,

duøng Nguyeãn Leä vaø Lyù Traàn Thaûn laøm taû tö giaûng vaø höõu tö giaûng. Chöa ñöôïc

bao laâu, Traàn Thaûn maát, Nguyeãn Leä cuõng ra traán thuû Sôn Taây, chæ sai Khaûi ñeán

ôû nhaø rieâng Nguyeãn Phöông Ñónh, theo thôøi tieát vaøo phuû ñöôøng trieàu yeát maø

thoâi. Vieân quan trong Ngöï söû laø Nguyeãn Thöôûng vaø Vuõ Huy Ñónh tröôùc sau

nhieàu laàn xin vôùi Saâm veà vieäc laäp theá töû, ñeàu bò giaùng chöùc. Sau vì Ñaëng Thò

Hueä, moät thò nöõ ñöôïc yeâu nuoâng, sinh con laø Caùn, Saâm raát yeâu quí, saùch phong

Ñaëng thò laø Tuyeân Phi. Ñaëng thò töï gaây döïng laáy beø ñaûng cho vaây caùnh ñöôïc

daày daën, beân ngoaøi nöông nhôø Hoaøng Ñình Baûo laøm vieän trôï, ngaàm coù yù cöôùp

ngoâi theá töû cho Caùn. Khaûi khoâng ñöôïc yeân taâm. Luùc Saâm coù beänh, nhieàu laàn

Khaûi ñeán cöûa taåm thaát ñeå vaøo chaàu thaêm hoûi, thöôøng bò quaân giöõ cöûa ngaên caûn,

khoâng ñöôïc vaøo.

Ngoaøi phuû ñöôøng coù lôøi phao ñoàn laø Saâm bò beänh naëng. Khaûi baøn möu vôùi gia

thaàn laø Ñaøm Xuaân Thuï vaø boïn ñaày tôù nhoû laø Theá vaø Thaåm (hai ngöôøi ñeàu soùt

hoï) raèng: “Vöông thöôïng maéc beänh maø ta khoâng ñöôïc vaøo chaàu, neáu xaûy ra bieán

coá nhö vieäc teân Cao, teân Tö ñaõ laøm ngaøy tröôùc, thì toan tính theá naøo?”. Boïn

Xuaân Thuï xin bí maät chöùa saün binh khí, chieâu moä duõng só, neáu moät ngaøy kia

trong phuû ñöôøng coù söï khoâng laønh, thì ñoùng cöûa thaønh laïi, gieát Ñình Baûo, baét

giam Ñaëng Thò, roài phi baùo cho quan hai traán, ñem quaân vaøo hoä veä, thì ngoâi

chuùa coù theå vöõng vaøng ñöôïc. Khaûi cho lôøi baøn aáy laø ñuùng, beøn vay ngaàm cuûa

noäi thò Chu Xuaân Haùn 1,000 laïng baïc, ñeå nuoâi duõng só vaø saém khí giôùi. Nguyeãn

Leä traán thuû Sôn Taây, töøng giöõ chöùc tö giaûng cho Khaûi, Nguyeãn Khaéc Tuaân traán

thuû Kinh Baéc, laø con nuoâi Nguyeãn Phöông Ñónh, cuøng Khaûi voán coù tình thaân

maät, nay ñeàu cho maät baùo, ñeå hoï saün saøng döï bò.

3