Nghiên cứu xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH

ĐỖ ĐÌNH MỸ

NGHIÊN CỨU XUẤT KHẨU HÀNG

CÔNG NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH

ĐỖ ĐÌNH MỸ

NGHIÊN CỨU XUẤT KHẨU HÀNG

CÔNG NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM

Ngành: Quản lý kinh tế

Mã số: 9.34.04.10

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN NHUẬN KIÊN

2. TS. LÊ TỐ HOA

THÁI NGUYÊN - 2020

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng

tác giả. Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực, khách quan và

chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình khoa học nào.

Thái Nguyên, tháng 03 năm 2020

Tác giả

Đỗ Đình Mỹ

iii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành được luận án, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành,

sâu sắc tới tập thể và các cá nhân:

- PGS.TS Trần Nhuận Kiên và TS Lê Tố Hoa - những nhà khoa học đã

tận tình hướng dẫn, động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện

luận án bằng tất cả sự tận tâm và nhiệt huyết. Thầy, cô đã truyền cho tôi cảm

hứng để có thể vượt qua mọi khó khăn, nỗ lực phấn đấu để tiến bộ và trưởng

thành trên con đường học tập và nghiên cứu.

- Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo và Khoa Quản lý - Luật Kinh tế, các

thầy cô giáo trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh - Đại học Thái

Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, người thân đã luôn động

viên, cổ vũ, khích lệ, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.

Thái Nguyên, tháng 03 năm 2020

Tác giả

Đỗ Đình Mỹ

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................ii

LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................iii

MỤC LỤC........................................................................................................ iv

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................. vii

DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................viii

DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ .............................................................. xi

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Tính cấp thiết của đề tài Luận án .................................................................. 1

2. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................... 3

3. Đối tượng nghiên cứu.................................................................................... 3

4. Phạm vi nghiên cứu....................................................................................... 3

5. Đóng góp mới của luận án ............................................................................ 4

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài luận án............................................. 5

7. Kết cấu của luận án ....................................................................................... 5

Chương 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ XUẤT KHẨU HÀNG

CÔNG NGHỆ CAO........................................................................................ 6

1.1. Các nghiên cứu ngoài nước về xuất khẩu hàng công nghệ cao ................. 6

1.2. Các nghiên cứu về xuất khẩu hàng công nghệ cao tại Việt Nam ............ 17

1.3. Khoảng trống nghiên cứu......................................................................... 19

Chương 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XUẤT KHẨU

HÀNG CÔNG NGHỆ CAO......................................................................... 21

2.1. Cơ sở lý luận về xuất khẩu hàng công nghệ cao...................................... 21

2.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài luận án ..................................... 21

2.1.2. Vai trò của xuất khẩu ............................................................................ 27

2.1.3. Vai trò của xuất khẩu hàng công nghệ cao ........................................... 29

2.1.4. Các loại sản phẩm công nghệ cao ......................................................... 32

2.1.5. Một số lý thuyết về xuất khẩu hàng hoá ............................................... 34

v

2.1.6. Đặc điểm của xuất khẩu hàng công nghệ cao....................................... 36

2.1.7. Nội dung nghiên cứu về xuất khẩu hàng công nghệ cao ...................... 37

2.1.8. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng công nghệ cao ................... 40

2.2. Cơ sở thực tiễn về xuất khẩu hàng công nghệ cao................................... 45

2.2.1. Kinh nghiệm xuất khẩu hàng công nghệ cao của một số nước trên

thế giới............................................................................................................. 45

2.2.2. Một số bài học kinh nghiệm đối với xuất khẩu hàng công nghệ cao

đối với Việt Nam............................................................................................. 53

Chương 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................................. 55

3.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 55

3.2. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 55

3.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích ............................................ 55

3.2.2. Phương pháp thu thập số liệu................................................................ 61

3.2.3. Phương pháp tổng hợp số liệu............................................................... 62

3.2.4. Phương pháp phân tích số liệu .............................................................. 62

3.3. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu............................................................. 68

Chương 4. THỰC TRẠNG XUẤT KHẨU HÀNG CÔNG NGHỆ

CAO CỦA VIỆT NAM................................................................................. 72

4.1. Tình hình xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam .......................................... 72

4.1.1. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam................................. 72

4.1.2. Quy mô và tăng trưởng xuất khẩu hàng hóa ......................................... 74

4.1.3. Thị trường xuất khẩu hàng hóa ............................................................. 75

4.1.4. Cơ cấu sản phẩm xuất khẩu hàng hóa................................................... 81

4.2. Thực trạng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ....................... 87

4.2.1. Quy mô và tốc độ tăng trưởng xuất khẩu hàng công nghệ cao............. 87

4.2.2. Thị trường xuất khẩu hàng công nghệ cao............................................ 89

4.2.3. Cơ cấu xuất khẩu hàng công nghệ cao................................................ 101

4.2.4. Khả năng cạnh tranh của hàng công nghệ cao.................................... 109

vi

4.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng công nghệ cao của

Việt Nam....................................................................................................... 120

4.4. Đánh giá về xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam ................... 129

4.4.1. Ưu điểm............................................................................................... 129

4.4.2. Hạn chế................................................................................................ 131

4.4.3. Nguyên nhân ....................................................................................... 133

Chương 5. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN XUẤT KHẨU HÀNG CÔNG

NGHỆ CAO CỦA VIỆT NAM.................................................................. 135

5.1. Quan điểm, định hướng.......................................................................... 135

5.1.1. Quan điểm ........................................................................................... 135

5.1.2. Định hướng.......................................................................................... 137

5.2. Một số giải pháp đẩy mạnh xuất khẩu hàng công nghệ cao của

Việt Nam....................................................................................................... 138

5.2.1. Nhóm giải pháp về cơ chế chính sách cho xuất khẩu hàng công

nghệ cao......................................................................................................... 139

5.2.2. Nhóm giải pháp về tổ chức thực hiện ................................................. 149

5.2.3. Nhóm giải pháp hỗ trợ cho xuất khẩu hàng công nghệ cao................ 152

KẾT LUẬN.................................................................................................. 161

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................... 164

PHỤ LỤC..................................................................................................... 173

vii

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

AFTA : Khu vực Mậu dịch tự do

APEC : Khối hợp tác kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương

ASEAN : Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á

CNC : Công nghệ cao

CSHT : Cơ sở hạ tầng

EU : Liên minh châu Âu

FDI : Đầu tư trực tiếp nước ngoài

FTA : Hiệp định thương mại tự do

GDP : Tổng sản phẩm quốc nội

GNP : Tổng sản phẩm quốc dân

GVC : Chuỗi giá trị toàn cầu

HDI : Chỉ số phát triển nguồn nhân lực

IMF : Quỹ Tiền tệ Quốc tế

INOV : Chỉ số đổi mới của Việt Nam

IPR : Chỉ số về quyền sở hữu trí tuệ của Việt Nam

ISO : Tổ chức Tiêu chuẩn hóa quốc tế

KH&CN : Khoa học và công nghệ

KHKT : Khoa học kỹ thuật

OECD : Tổ chức hợp tác phát triển kinh tế

R&D : Chi cho nghiên cứu và phát triển

SHTT : Sở hữu trí tuệ

SIC : Phân loại công nghiệp tiêu chuẩn

SITC : Phân loại công nghiệp tiêu chuẩn quốc tế

UN : Bộ số liệu thương mại hàng hóa của Liên Hợp Quốc

WB : Ngân hàng Thế giới World Bank

WTO : Tổ chức Thương mại Thế giới

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 1.1. Tổng hợp kết quả của một số nghiên cứu về ảnh hưởng của

các yếu tố đến xuất khẩu hàng công nghệ cao........................... 12

Bảng 1.2. Tóm tắt một số yếu tố chính tác động đến xuất khẩu

hàng CNC .......................................................................... 16

Bảng 2.1. So sánh các học thuyết thương mại ........................................... 35

Bảng 3.1. Nguồn số liệu của các biến được sử dụng trong mô hình

trọng lực..................................................................................... 66

Bảng 3.2. Ma trận kết hợp chỉ số RCA và RO........................................... 70

Bảng 4.1. Các Hiệp định thương mại của Việt Nam ................................. 73

Bảng 4.2. Thị trường xuất khẩu chủ yếu của Việt Nam 2000-2017.......... 78

Bảng 4.3. Thị trường Nhập khẩu chủ yếu của Việt Nam........................... 79

Bảng 4.4. Kim ngạch xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam phân theo

tiêu chuẩn ngoại thương SITC giai đoạn 2000-2017 ................ 80

Bảng 4.5. 10 nhóm sản phẩm có kim ngạch xuất khẩu cao nhất của

Việt Nam giai đoạn 2016-2017 ................................................. 82

Bảng 4.6. Chỉ số đa dạng hóa xuất khẩu của một số quốc gia và tổ

chức, khu vực trong giai đoạn 2000-2017................................. 85

Bảng 4.7. Các yếu tố tác động đến xuất khẩu của Việt Nam giai

đoạn 2002-2017 ........................................................................ 86

Bảng 4.8. Kim ngạch xuất khẩu các sản phẩm thuộc nhóm hàng CNC

của Việt Nam giai đoạn 2005-2017........................................... 88

Bảng 4.9. Thị trường xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam giai đoạn

2000-2017 ................................................................................. 90

Bảng 4.10. Tỷ trọng xuất khẩu hàng CNC trong tổng xuất khẩu của

Việt Nam phân theo khu vực trong giai đoạn 2000-2017 ..... 91

Bảng 4.11. Thị phần xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam giai đoạn

2000-2017.......................................................................... 92

ix

Bảng 4.12. 15 thị trường xuất khẩu hàng CNC lớn nhất của Việt Nam

giai đoạn 2005-2017 .................................................................. 93

Bảng 4.13. Chỉ số tập trung thương mại của Việt Nam tại một số thị

trường trọng tâm trong giai đoạn 2000-2017 ............................ 95

Bảng 4.14. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với thiết bị

điện (mã 716)............................................................................. 96

Bảng 4.15. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 751...... 97

Bảng 4.16. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 752...... 97

Bảng 4.17. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 761...... 98

Bảng 4.18. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 764...... 99

Bảng 4.19. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 776.... 100

Bảng 4.20. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 871.... 100

Bảng 4.21. Chỉ số Định hướng khu vực của Việt Nam đối với mã 881.... 101

Bảng 4.22. Xuất khẩu của Việt Nam phân theo trình độ công nghệ giai

đoạn 2000-2017 ....................................................................... 102

Bảng 4.23. Xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường Hoa Kỳ phân theo

trình độ công nghệ giai đoạn 2000-2017................................. 103

Bảng 4.24. Xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường Đức phân theo

trình độ công nghệ giai đoạn 2000-2017................................. 104

Bảng 4.25. Xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường Nhật Bản phân

theo trình độ công nghệ giai đoạn 2000-2017......................... 105

Bảng 4.26. Xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường Hàn Quốc phân

theo trình độ công nghệ giai đoạn 2000-2017......................... 106

Bảng 4.27. Xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường Trung Quốc phân

theo trình độ công nghệ giai đoạn 2000-2017......................... 107

Bảng 4.28. Xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường ASEAN phân

theo trình độ công nghệ giai đoạn 2000-2017......................... 108

Bảng 4.29. Chỉ số lợi thế so sánh của các mặt hàng CNC xuất khẩu của

Việt Nam giai đoạn 2000-2016 ............................................... 109

x

Bảng 4.30. Chỉ số lợi thế so sánh của các mặt hàng CNC xuất khẩu của

Việt Nam giai đoạn 2000-2016 ............................................... 110

Bảng 4.31. Chỉ số lợi thế so sánh các mặt hàng CNC xuất khẩu của

một số quốc gia năm 2017....................................................... 112

Bảng 4.32. Khả năng cạnh tranh trong xuất khẩu hàng CNC của Việt

Nam giai đoạn 2002-2009 ....................................................... 113

Bảng 4.33. Khả năng cạnh tranh trong xuất khẩu hàng CNC của Việt

Nam giai đoạn 2010-2017 ....................................................... 114

Bảng 4.34. Khả năng cạnh tranh trong xuất khẩu hàng CNC của Việt

Nam giai đoạn 2002-2017 ....................................................... 115

Bảng 4.35. Kết quả đo lường các yếu tố tác động đến kim ngạch xuất

khẩu hàng CNC của Việt Nam ................................................ 122

Bảng 4.36. Mô hình REM về mức độ tác động của các yếu tố đến

KNXK hàng CNC của Việt Nam ............................................ 125

xi

DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ, SƠ ĐỒ

Trang

Đồ thị

Đồ thị 4.1. Thương mại hàng hóa của Việt Nam giai đoạn 1990-2017 ........ 74

Đồ thị 4.2. Giá trị xuất khẩu của Việt Nam đến các khu vực trên thế giới

giai đoạn 2000-2017.................................................................... 75

Đồ thị 4.3. Xuất khẩu của khu vực FDI của Việt Nam giai đoạn

2000-2017 ........................................................................... 83

Đồ thị 4.4. Nhập khẩu của khu vực FDI của Việt Nam giai đoạn

2000-2017 ........................................................................... 84

Đồ thị 4.5. Xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam giai đoạn

2000-2017 ........................................................................... 87

Sơ đồ

Sơ đồ 3.1. Mô hình trọng lực trong thương mại quốc tế .............................. 59

Sơ đồ 3.2. Khung phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến xuất khẩu hàng

CNC của Việt Nam...................................................................... 60

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài Luận án

Hiện nay xuất khẩu đã trở thành một hoạt động thương mại quan trọng

đối với mọi quốc gia trong xu thế hội nhập kinh tế ngày một sâu rộng. Theo

nhiều nghiên cứu kinh tế, bên cạnh việc thúc đẩy về mặt số lượng của xuất

khẩu, thì điều quan trọng hơn rất nhiều mà các quốc gia đều hướng tới đó là

việc hình thành một cơ cấu xuất khẩu có chất lượng bao gồm các hàng hoá có

giá trị gia tăng cao và có hàm lượng công nghệ cao trong tổng kim ngạch

hàng hoá xuất khẩu. Do vậy, cải thiện cơ cấu xuất khẩu theo hướng nâng cao

chất lượng hàng xuất khẩu có ảnh hưởng tới tăng trưởng kinh tế của một quốc

gia. Hay nói cách khác là sự tăng lên về mức độ phức tạp của hàng xuất khẩu

sẽ góp phần tăng trưởng kinh tế. Theo nghiên cứu của Kassicieh và Suleiman

(2002) nếu một quốc gia, một địa phương có cơ cấu hàng xuất khẩu có chất

lượng tức là tỷ trọng của các sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao trong

tổng kim ngạch xuất khẩu thì sẽ chịu rủi ro thấp hơn từ những biến động

thương mại toàn cầu. Thêm vào đó, nguồn lợi thu được từ xuất khẩu sẽ được

nâng cao và duy trì trong thời gian dài. Nghiên cứu của Ekananda và

Parlinggoman (2017) kết luận rằng xuất khẩu hàng CNC thúc đẩy tăng trưởng

GDP thông qua năng suất, đặc biệt là đối với các quốc gia có tỷ trọng xuất

khẩu hàng CNC lớn. Như vậy, có thể nói xuất khẩu hàng CNC có vai trò và ý

nghĩa quan trọng đối với phát triển của một quốc gia, là mục tiêu cần hướng

tới của xuất khẩu.

Thực tế đã cho thấy, các nước tham gia vào thương mại quốc tế đều

hướng tới sự chuyển biến tích cực trong cơ cấu hàng xuất khẩu của mình

nhằm đạt được lợi thế trong xuất khẩu. Đối với một quốc gia đang phát triển

như Việt Nam, hoạt động xuất khẩu thực sự có ý nghĩa chiến lược trong sự

2

nghiệp xây dựng và phát triển kinh tế, tạo tiền đề vững chắc cho công nghiệp

hoá, hiện đại hoá đất nước. Bởi vậy trong chính sách kinh tế của mình, Đảng

và Nhà nước đã nhiều lần khẳng định "coi xuất khẩu là hướng ưu tiên và là

trọng điểm của kinh tế đối ngoại" và coi đó là một trong ba chương trình kinh

tế lớn phải thực hiện.

Trong những năm qua, cùng với việc hội nhập mạnh mẽ vào kinh tế thế

giới, tăng cường thu hút vốn đầu tư nước ngoài, cơ cấu xuất khẩu của Việt

Nam đã có sự chuyển biến rõ rệt. Tỷ trọng hàng CNC trong tổng giá trị xuất

khẩu hàng hóa tăng mạnh từ dưới 10% trong giai đoạn 2000-2009 lên đến trên

35% năm 2017. Cùng với đó, hàng CNC của Việt Nam cũng đã được xuất

khẩu đa dạng đến các thị trường khó tính như Hoa Kỳ, EU27, Nhật Bản…

Nhờ đó, thị phần xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam trên thế giới được tăng

lên đáng kể.

Tuy nhiên, xuất khẩu của Việt Nam trong giai đoạn vừa qua phát triển

chưa bền vững. Giá trị gia tăng trong xuất khẩu, đặc biệt là xuất khẩu hàng

CNC còn thấp, tiềm ẩn nhiều rủi ro. Chính sách phát triển xuất khẩu trong

thời gian qua quá chú trọng đến chỉ tiêu về số lượng, chưa thật sự quan tâm

đến chất lượng và hiệu quả xuất khẩu. Xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam

trong thời gian qua vẫn còn phụ thuộc nhiều vào doanh nghiệp FDI, tập trung

vào một số ít mặt hàng như điện, điện tử, thiết bị viễn thông (chiếm trên

60%). Xuất khẩu hàng CNC vào một số thị trường lớn như EU, Hoa Kỳ và

Nhật Bản còn chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế của đất nước, thị trường

xuất khẩu hàng CNC chưa được đa dạng mà chỉ tập trung vào Trung Quốc,

Hoa Kỳ và Hàn Quốc. Nhiều hàng CNC chưa có lợi thế so sánh, hay có hiện

tượng chuyển hướng thương mại đối với một số sản phẩm tại những thị

trường quan trọng,… điều này dẫn đến cấu trúc xuất khẩu hàng CNC của Việt

Nam trong thời gian qua chưa thật sự hợp lý.

3

Vì vậy, phân tích thực trạng phát triển xuất khẩu hàng công nghệ cao

của Việt Nam, từ đó đề xuất các giải pháp góp phần thúc đẩy phát triển xuất

khẩu hàng công nghệ cao là một nhiệm vụ chiến lược và có ý nghĩa cả về mặt

lý luận và thực tiễn. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài luận

án “Nghiên cứu xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam” để nghiên

cứu nhằm góp phần nâng cao chất lượng xuất khẩu hàng hóa, phát huy được

năng lực cạnh tranh của các sản phẩm công nghệ cao của Việt Nam.

2. Mục tiêu nghiên cứu

2.1. Mục tiêu chung

Mục tiêu chung của luận án là nghiên cứu đưa ra các giải pháp phát

triển xuất khẩu hàng CNC của Việt Nam, góp phần nâng cao chất lượng xuất

khẩu hàng hóa của Việt Nam.

2.2. Mục tiêu cụ thể

- Luận án góp phần hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lí luận về xuất khẩu

hàng công nghệ cao; đúc rút những bài học kinh nghiệm từ thực tiễn xuất

khẩu hàng CNC của một số quốc gia trên thế giới.

- Đánh giá thực trạng xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam

trong giai đoạn 2000-2017, đồng thời xác định được một số yếu tố ảnh hưởng

đến xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam.

- Đề xuất các giải pháp phát triển xuất khẩu hàng công nghệ cao của

Việt Nam đến năm 2030.

3. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án là những vấn đề lý luận và

thực tiễn về xuất khẩu hàng công nghệ cao của Việt Nam.

4. Phạm vi nghiên cứu

Phạm vi về không gian: Nghiên cứu phát triển xuất khẩu hàng công

nghệ cao của Việt Nam, có so sánh với một số quốc gia trong khu vực

ASEAN cũng như các khu vực khác nhau trên thế giới.