Nghiên cứu thực trạng phát triển một số loài lâm sản ngoài gỗ có giá trị sử dụng làm thực phẩm tại khu vực vùng đệm vườn quốc gia Ba Bể, tỉnh Bắc Kạn

ĐẠI HỌC THÁI NGYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TRẦN THỊ LINH

NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN MỘT SỐ LOÀI

LÂM SẢN NGOÀI GỖ CÓ GIÁ TRỊ SỬ DỤNG LÀM THỰC PHẨM

TẠI KHU VỰC VÙNG ĐỆM VƢỜN QUỐC GIA BA BỂ -

TỈNH BẮC KẠN

Chuyên ngành: Lâm học

Mã số: 60.62. 02 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NÔNG NGHIỆP

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lý Văn Trọng

THÁI NGUYÊN - 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

LỜI CẢM ƠN

Luận văn này được hoàn thành tại Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên theo

chương trình đào tạo cao học ngành Lâm học, khóa học 2010 - 2012.

Trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn, tác giả đã nhận được sự quan

tâm, giúp đỡ của Ban giám hiệu, Khoa đào tạo sau đại học cũng như của các thầy giáo ,

cô giáo Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên. Nhân dịp này tác giả xin chân thành

cảm ơn về sự giúp đỡ đó.

Trước hết, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Lý Văn Trọng và Th.S

La Quang Độ - người hướng dẫn khoa học - đã trực tiếp hướng dẫn, tận tình giúp đỡ,

truyền đạt những kiến thức quý báu và dành những tình cảm tốt đẹp cho tác giả trong

thời gian thực hiện luận văn.

Xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới Vườn quốc gia Ba Bể, UBND huyện Ba

Bể, UBND các xã Khang Ninh, Cao Thượng, Quảng Khê, những người đã tạo mọi điều

kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình làm việc, học tập và hoàn thành luận văn.

Cảm ơn bạn bè và người thân trong gia đình đã luôn ở bên cạnh độ ng viên và

giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình hoàn thành luận văn.

Mặc dù đã có nhiều cố gắng để hoàn thiện nhưng luận văn vẫn không thể tránh

khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy cô và

các bạn.

Thái Nguyên, tháng 9 năm 2012

Tác giả

Trần Thị Linh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

DANH MỤC CÁC BẢNG

TT Tên các bảng Trang

Bảng 3.1. Dân số và lao động khu vực nghiên cứu 29

Bảng 3.2. Thống kê tỷ lệ hộ nghèo khu vực nghiên cứu 30

Bảng 3.3. Thống kê các loại gia súc gia cầm ở 3 xã 32

Bảng 3.4. Mạng lưới nhân viên y tế 33

Bảng 3.5. Hiện trạng giáo dục 34

Bảng 4.1 Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp tại khu vực nghiên cứu 37

Bảng 4.2. Các loài cây LSNG giá trị kinh tế được thường sử dụng làm

thực phẩm có phân bố tự nhiên tại khu vực nghiên cứu 39

Bảng 4.3. Các loài cây LSNG giá trị kinh tế thường sử dụng làm thực

phẩm đang được gây trồng tại khu vực nghiên cứu 40

Bảng 4.4. Xếp hạng ưu tiên cơ cấu cây trồng LSNG dùng làm thực

phẩm ở xã Khang Ninh 42

Bảng 4.5. Xếp hạng ưu tiên cơ cấu cây trồng LSNG dùng làm thực

phẩm ở xã Quảng Khê 43

Bảng: 4.6 Xếp hạng ưu tiên cơ cấu cây trồng LSNG ở xã Cao Thượng 45

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦ U .................................................................................................................i

Chƣơng 1................................................................................................................3

TỔNG QUAN TÀI LIỆ U .....................................................................................3

1.1. Định nghĩa về Lâm sản ngoài gỗ .....................................................................3

1.2. Nghiên cứu trên thế giới...................................................................................3

Chƣơng 2..............................................................................................................18

NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .........................................18

2.1. Mục tiêu nghiên cứu.......................................................................................18

2.1.1. Mục tiêu chung............................................................................................18

Chƣơng 3:.............................................................................................................24

ĐIỀU KIỆ N TƢ̣ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI KHU VỰC NGHIÊN CỨU 24

3.1. Điều kiện Kinh tế - Xã hội khu vực nghiên cứu ............................................24

3.1.1. Điều kiện tự nhiên .......................................................................................24

3.1.1.1. Vị trí địa lý ...............................................................................................24

3.1.2. Điều kiện kinh tế- xã hội.............................................................................28

3.1.2.1. Dân số, lao động và việc làm...................................................................28

3.1.2.2. Đặc điểm kinh tế.......................................................................................29

3.2. Tình hình sản xuất kinh doanh.......................................................................29

3.2.1. Sản xuất nông nghiệp..................................................................................29

3.2.2. Sản xuất lâm nghiệp....................................................................................30

3.2.3. Chăn nuôi ....................................................................................................30

3.2.4. Cơ sở hạ tầng ..............................................................................................31

3.3. Đánh giá chung về điều kiện cơ bản ..............................................................33

3.3.1. Những thuận lợi ..........................................................................................33

3.3.2. Khó khăn .....................................................................................................34

Chƣơng 4:.............................................................................................................35

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................................35

4.1. Điều tra, đánh giá thực trạng gây trồng và phát triển các loài cây LSNG ở

khu vực nghiên cứu...............................................................................................35

4.1.1. Thực trạng gây trồng các loài cây LSNG tại khu vực nghiên cứu .............35

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

4.1.2. Xác định cơ cấu cây trồng LSNG có giá trị và tiềm năng phát triển của các

xã nghiên cứu ........................................................................................................40

4.1.3. Tình hình khai thác, sử dụng và thị trường tiêu thụ lâm sản ngoài gỗ ở một

số thôn trên địa bàn nghiên cứu............................................................................44

4.2. Kết quả điều tra kiến thức bản địa về khai thác, sử dụng và gây trồng các loài

LSNG có giá trị tại khu vực nghiên cứu ...............................................................49

4.2.1. Kinh nghiệm khai thác và sử dụng các loài LSNG có giá trị .....................49

4.2.2. Tình hình về gây trồng các loài cây LSNG có giá trị .................................53

4.2.3. Kiến thức về phân bố sinh thái....................................................................56

4.2.4. Đánh giá chung về kiến thức bản địa .........................................................57

4.3. Đề xuất những giải pháp để phát triển loài cây LSNG có giá trị kinh tế cao có

tiềm năng...............................................................................................................58

4.3.1.Giải pháp về chính sách...............................................................................58

4.3.2. Giải pháp về kỹ thuật ..................................................................................60

4.3.3. Giải pháp thực hiện và quản lý...................................................................64

Chƣơng 5:.............................................................................................................65

KẾT LUẬN, TỒN TẠI, KHUYẾN NGHỊ........................................................65

5.1. Kết luận: .........................................................................................................65

5.2. Tồn tại: ...........................................................................................................67

5.3. Khuyến nghị:..................................................................................................67

TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................68

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦ U

Lâm sản ngoài gỗ (LSNG) có giá trị đặc biệt quan trọng trong hệ sinh thái rừng.

Hệ sinh thái rừng (Forest ecosystem) là một hệ sinh thái mà thành phần chủ yếu là sinh

vật rừng (các loài cây gỗ, cây bụi, thảm tươi, dây leo, hệ động vật và vi sinh vật rừng)

và môi trường vật lý của chúng (đất đai, nguồn nước, khí hậu,…). Hệ sinh thái rừng

như vậy có tính đa dạng sinh học rất cao. Từ hệ sinh thái này, nếu giữ nguyên các loại

cây gỗ đứng, người ta vẫn có thể thu hoạch các loại lâm sản khác có thể khái quát vào

các nhóm sản phẩm như: Nấm ăn, dược liệu, cây cho hạt, cây có dầu, cây cho sợi, phấn

và mật hoa, cây có thể làm thức ăn gia súc, rau rừng, trái cây rừng ăn được, song, mây,

tre, cây cho nhựa, hoá chất, động vật rừng (côn trùng và động vật khác), nguồn gen cho

các sản phẩm trên, sinh thái rừng và môi trường du lịch, thủy điện, ….

Ở Việt Nam, LSNG đã được khai thác, sử dụng nhiều từ thời cổ đại và nhiều loại

LSNG được coi là những sản vật quý của đất nước như Linh chi, Tiền thảo; Ngũ gia bì;

Thiên niên kiện,... LNSG có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với rất nhiều cộng đồng, đặc

biệt là đồng bào miền núi. Giá trị LSNG của rừng được thể hiện như rừng cung cấp

lương thực (củ Mài, củ Gạo,…), thực phẩm (Nấm, măng, rau rừng,…), Các loại cây

cho hạt (Đào lộn hột; Các loại dẻ...), cung cấp dược thảo chữa bệnh (Nhân sâm, Hà thủ

ô, Linh chi,…), cung cấp nguyên vật liệu xây dựng, làm đồ gia dụng, đan lát (các loại

tre nứa, song mây),...

VQG Ba Bể là một di sản thiên nhiên quý giá và có cảnh đẹp lôi cuốn khách du

lịch trong và ngoài nước đến thăm ngày càng tăng. Đó là một phức hệ gồm hồ, sông,

núi đá vôi từ dốc vừa đến dốc đứng, xen giữa có nhiều núi đất tạo nên cảnh quan đa

dạng và phong phú. Nằm ở độ cao 150m so với mực nước biển nhưng Ba Bể bốn mùa

đầy nước. Hồ có cấu tạo khá đặc biệt, thắt ở giữa và phình ra ở hai đầu, gồm 3 hồ lớn

thông nhau là: Pé Lèng, Pé Lù, Pé Lầm và từ đó mà thành tên Ba Bể. Hồ nhận nước từ

hai nguồn chính là sông Tà Han và sông Chợ Lèng. Hồ còn có chức năng điều tiết, phân

nước cho sông Năng vào mùa cạn và như một bế chứa cho sông vào mùa mưa lũ. Chính

vì có sự lưu thông với các dòng sông mà nước hồ Ba Bể luôn vận động khiến cho nước

hồ sạch và trong xanh.

Cộng đồng dân cư tại những khu phục hồi sinh thái, khu vực vùng đệm của

Vườn quốc gia, các khu bảo đã sống ở đây từ rất lâu đời và cuộc sống của họ chủ yếu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

dựa vào rừng và các nguồn tài nguyên thiên nhiên quanh hồ. Phần lớn các hộ gia đình

đều thuộc diện đói nghèo (xã Nam Mẫu thuộc diện xã đặc biệt khó khăn nằm trong

Chương trình 135 giai đoạn II). Trong những năm qua, những hành vi xâm phạm của

cộng đồng vào tài nguyên rừng như đốt nương làm rẫy, săn bắn động vật hoang dã, khai

thác gỗ trái phép thường xuyên xảy ra đe dọa tới công tác bảo tồn của VQG. Với nhiều

chương trình tuyên truyền, vận động, hỗ trợ phát triển sản xuất từ chính quyền cũng

như các tổ chức địa phương các cộng đồng đã ý thức được việc làm của mình là vi

phạm pháp luật và làm tổn hại tới tài nguyên rừng, nhưng vì cuộc sống khó khăn và

những đòi hỏi thực tế vẫn còn là những bất cập khiến họ không có nhiều lựa chọn.

Đặc biệt trong thời gian hiện nay khi cơ cở hạ tầng đã được cải thiện đáng kể và

các dự án có quan tâm hỗ trợ cho phát triển du lịch Bắc Kạn nói chung và du lịch sinh

thái khu vực hồ Ba Bể nói riêng như dự án 3PAD, dự án có nguồn vốn GIZ, dự án có

nguồn vốn từ ADB… khách du lịch tăng rõ rệt, nhu cầu về thực phẩm sạch, tại chỗ,

nhất là đặc sản địa phương ngày càng tăng, đòi hỏi có những thay đổi về khả năng cung

cấp gắn với cải thiện đời sống cho các cộng đồng địa phương.

Xuất phát từ thực tế đó, một yêu cầu cấp bách cần đặt ra đối với VQG Ba Bể là

cần phải tìm ra một nguồn sinh kế mới cho người dân, từ đó giảm áp lực của người dân

vào tài nguyên rừng và đảm bảo quản lý rừng bền vững, trong đó nghiên cứu và phát

triển gây trồng cây LSNG có giá trị kinh tế cao đang là một hướng đi đúng đắn và rất có

triển vọng. Tuy nhiên, cho tới nay, vấn đề phát triển trồng cây LSNG ở VQG Ba Bể

vẫn chưa thực sự được chú trọng, phần lớn người dân vẫn vào rừng thu hái các loài

LSNG tuy nhiên cũng có một số hộ đã gây trồng với quy mô rất nhỏ lẻ, tự phát và

nguồn giống, kỹ thuật không phù hợp dẫn tới năng suất thấp, hiệu quả đầu tư chưa cao.

Xuất phát từ những lý do đó, đề tài “Nghiên cứu thực trạng phát triển một số

loài LSNG có giá trị sử dụng làm thự c phẩm tại khu vực vùng đệm VQG Ba Bể - tỉnh

Bắc Kạn” được thực hiện là thực sự cần thiết, nhằm lựa chọn được loài cây, kỹ thuật

trồng cây LSNG có triển vọng nhất đối với khu vực.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn