Nghiên cứu tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc từ 3 loài (Schefflera elliptica, Schefflera corymbiformis, Schefflera sp3) thuộc họ nhân sâm (Araliaceae) có tác dụng chống stress và tăng lực

Bé Y tÕ

B¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi cÊp Bé

Nghiªn cøu t¹o nguån nguyªn liÖu lµm thuèc

tõ 3 loµi ( SCHEFFLERA ELLIPTICA, SCHefflera

CORYMBIFORMIS, SCHefflera SP.3 ) thuéc hä Nh©n

s©m (Araliaceae) cã t¸c dông chèng stress

vµ t¨ng lùc

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: TS. TrÇn c«ng LuËn

C¬ quan chñ tr× ®Ò tµi: ViÖn D−îc LiÖu

5916

28/6/2006

N¨m 2004

B¸o c¸o kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi cÊp Bé

1. Tªn ®Ò tµi: Nghiªn cøu t¹o nguån nguyªn liÖu lµm thuèc tõ 3 loµi ( Schefflera

elliptica, Schefflera corymbiformis, Schefflera sp.3 ) thuéc hä Nh©n s©m

(Araliaceae) cã t¸c dông chèng stress vµ t¨ng lùc

2. Chñ nhiÖm ®Ò tµi: TS. TrÇn c«ng LuËn

3. C¬ quan chñ tr× ®Ò tµi: ViÖn D−îc LiÖu

4. C¬ quan qu¶n lý ®Ò tµi: Bé Y tÕ

5. Th− ký ®Ò tµi:

6. Phã chñ nhiÖm ®Ò tµi hoÆc ban chñ nhiÖm ®Ò tµi (nÕu cã):

7. Danh s¸ch nh÷ng ng−êi thùc hiÖn chÝnh:

- TrÇn c«ng LuËn

- Phan v¨n §Ö

- §ç thanh Phó

- NguyÔn ph−¬ng Dung

- TrÇn Mü Tiªn

- Vâ duy HuÊn

- Lª ngäc TriÖu

- Ph¹m h÷u Kh¸nh

8. C¸c ®Ò tµi nh¸nh : khoâng coù

9. Thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi tõ th¸ng 01 n¨m 2001 ®Õn th¸ng 12 n¨m 2004

BAÛNG CAÙC TÖØ VIEÁT TAÉT

Ara: arabinose

AcOH: acid acetic

C6H6: benzen

Co-t: thaân Schefflera corymbiformis

Co-l: laù Schefflera corymbiformis

DEPT: Distortionless Enhancement by Polarisation Transfer.

EtOAc: ethyl acetat

EtOH: ethanol

Et2O: ether ethylic

E-t: voû thaân Schefflera elliptica

E-l: laù Schefflera elliptica

GABA: gamma aminobutyric acid

Gal: galactose

Glc: glucose

Glu: acid glucuronic

H2SO4: acid sulfuric

HS : hoàng saâm

HMBC: Heteronuclear Muticiple Bond Correlation

HMQC: Heteronuclear Multiple Quantum Coherence

IR: Infrared

MeOH: methanol

n-BuOH: n-butanol

NMR: Nuclear Magnetic Resonance

Rha: rhamnose

S. : Schefflera

Sapogenin tp: Sapogenin toaøn phaàn

Saponin tp: Saponin toaøn phaàn

SKC: Saéc kyù coät

SKLM: Saéc kyù lôùp moûng

Sp3-t: thaân Schefflera sp3

Sp3-l: laù Schefflera sp3

TT: thuoác thöû

Muïc luïc

PHAÀN A. TOÙM TAÉT CAÙC KEÁT QUAÛ NOÅI BAÄT CUÛA ÑEÀ TAØI................................................ 1

1. Keát quaû noåi baät cuûa ñeà taøi ..................................................................................................... 1

2. Ñoùng goùp môùi cuûa ñeà taøi ....................................................................................................... 1

3. Aùp duïng vaøo thöïc tieãn saûn xuaát vaø ñôøi soáng xaõ hoäi. ............................................................. 2

4. Ñaùnh giaù thöïc hieän ñeà taøi ñoái chieáu vôùi ñeà cöông nghieân cöùu ñaõ ñöôïc pheâ duyeät. .............. 2

5. Caùc yù kieán ñeà nghò................................................................................................................. 2

PHAÀN B. NOÄI DUNG BAÙO CAÙO CHI TIEÁT KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU................................. 3

1. ÑAËT VAÁN ÑEÀ ....................................................................................................................... 3

2. TOÅNG QUAN ........................................................................................................................ 4

2.1. Hoï Nhaân saâm (ARALIACEAE) ............................................................................................ 4

2.2. Chi Schefflera...................................................................................................................... 5

2.2.1. Veà sinh thaùi...................................................................................................................... 5

2.2.2. Veà hoùa hoïc....................................................................................................................... 7

2.2.3. Veà taùc duïng döôïc lyù....................................................................................................... 12

2.2.4. Veà coâng duïng................................................................................................................. 13

3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU ........................................................... 15

3.1. Ñieàu tra söï phaân boá vaø sô boä ñaùnh giaù tröõ löôïng cuûa caùc loaøi khaûo saùt treân caùc khu vöïc

khaùc nhau ôû Taây Nguyeân vaø Ñoâng nam boä ......................................................................... 15

3.1.1. Ñòa ñieåm vaø thôøi gian ñieàu tra ....................................................................................... 15

3.1.2. Phöông phaùp nghieân cöùu................................................................................................ 15

3.2. Nghieân cöùu khaû naêng nhaân gioáng vaø gieo troàng............................................................... 16

3.2.1. Nghieân cöùu khaû naêng nhaân gioáng .................................................................................. 16

3.2.2. Nghieân cöùu troàng ra ruoäng............................................................................................. 19

3.2.3. Phaân tích thaønh phaàn nguyeân toá ña löôïng vaø vi löôïng cuûa ñaát treân caùc vuøng thu haùi vaø

gieo troàng ......................................................................................................................... 19

3.3. Khaûo saùt ñaëc ñieåm vi hoïc vaø ñònh danh loaøi..................................................................... 20

3.4. Khaûo saùt thaønh phaàn hoaù hoïc ........................................................................................... 20

3.4.1. Nguyeân lieäu ................................................................................................................... 20

3.4.2. Hoùa chaát vaø trang thieát bò .............................................................................................. 20

3.4.3. Xaùc ñònh ñoä aåm vaø ñoä tro............................................................................................... 21

3.4.4. Xaùc ñònh thaønh phaàn acid beùo ....................................................................................... 21

3.4.5. Xaùc ñònh caùc nguyeân toá ña, vi löôïng.............................................................................. 21

3.4.6. Phaân tích sô boä thaønh phaàn hoùa hoïc .............................................................................. 21

3.4.7. Khaûo saùt hôïp chaát saponin trong laù, thaân vaø reã ............................................................ 22

3.4.8. Khaûo saùt sapogenin thuyû phaân töø saponin tp trong laù, thaân vaø reã.................................. 23

3.4.9. Xaùc ñònh khaû naêng tích luõy hoaït chaát cuûa caùc loaøi Schefflera ....................................... 24

3.5. Thöû taùc duïng döôïc lyù ........................................................................................................ 24

3.5.1. Nguyeân lieäu ................................................................................................................... 24

3.5.2. Suùc vaät thöû nghieäm ........................................................................................................ 25

3.5.3. Thöû ñoäc tính caáp ............................................................................................................ 25

3.5.4. Thöïc nghieäm taêng löïc .................................................................................................... 26

3.5.5. Thöïc nghieäm stress noùng ............................................................................................... 26

3.5.6. Thöïc nghieäm stress coâ laäp ............................................................................................ 27

3.6. Tính toaùn thoáng keâ............................................................................................................ 27

4. KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU................................................................................................... 28

4.1. Keát quaû ñieàu tra söï phaân boá vaø sô boä ñaùnh giaù tröõ löôïng cuûa caùc loaøi khaûo saùt treân caùc

khu vuïc khaùc nhau ôû Taây Nguyeân vaø Ñoâng nam boä............................................................ 28

4.1.1. Khu vöïc phaân boá caùc loaøi Schefflera.............................................................................. 28

4.1.2. Nhaän xeùt......................................................................................................................... 29

4.2. Keát quaû nghieân cöùu khaû naêng nhaân gioáng vaø gieo troàng.................................................. 29

4.2.1. Nghieân cöùu nhaân gioáng voâ tính töø hom gioáng ............................................................... 29

4.2.2. Nhaân gioáng höõu tính töø haït gioáng .................................................................................. 36

4.2.3. Nghieân cöùu troàng ra ruoäng............................................................................................. 37

4.2.4.Phaân tích thaønh phaàn ña löôïng vaø vi löôïng trong ñaát .................................................... 40

4.3. Xaây döïng quy trình troàng 2 loaøi Schefflera ôû Taø Nung – Ñaø Laït...................................... 41

4.4. Keát quaû khaûo saùt ñaëc ñieåm vi hoïc vaø ñònh danh loaøi........................................................ 43

4.4.1. Ñònh danh Schefflera sp3- Chaân chim khoâng cuoáng quaû................................................ 43

4.4.2. Ñaëc ñieåm vi hoïc cuûa döôïc lieäu ...................................................................................... 48

4.5. Keát quaû khaûo saùt thaønh phaàn hoaù hoïc .............................................................................. 64

4.5.1. Ñoä aåm – ñoä tro............................................................................................................... 64

4.4.2. Thaønh phaàn acid beùo ..................................................................................................... 65

4.5.3. Caùc nguyeân toá ña, vi löôïng ............................................................................................ 65

4.5.4. Sô boä thaønh phaàn hoùa hoïc.............................................................................................. 66

4.5.5. Hôïp chaát saponin trong laù, thaân caønh vaø reã .................................................................. 69

4.5.6. Caùc sapogenin thuûy phaân töø saponin tp trong laù, thaân vaø reã cuûa 3 loaøi......................... 70

4.5.7. Xaùc ñònh khaû naêng tích luõy hoaït chaát cuûa caùc loaøi Schefflera ....................................... 80

4.6. Tieâu chuaån hoaù caùc nguyeân lieäu....................................................................................... 81

4.7. Keát quaû thöû taùc duïng döôïclyù............................................................................................. 92

4.7.1. Chieát xuaát vaø tieâu chuaån hoaù cao meàm ......................................................................... 92

4.7.2. Caùc taùc duïng döôïc lyù treân boä phaän duøng thaân cuûa 3 loaøi Schefflera.............................. 93

4.7.3. Caùc taùc duïng döôïc lyù treân laù cuûa 3 loaøi Schefflera ....................................................... 98

5. BAØN LUAÄN ....................................................................................................................... 105

5.1. Veà ñieàu tra, nhaân gioáng vaø thöïc vaät cuûa 3

loaøi……………………………………………………………………………….104

5.2. Veà khaûo saùt thaønh phaàn hoaù

hoïc…………………………………………………………………………………………………………..105

5.3. Veà taùc duïng döôïc

lyù……………………………………………………………………………………………………………………………………106

6. KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ............................................................................................ 110

6.1. Keát Luaän. ........................................................................................................................ 110

6.2. Kieán nghò ........................................................................................................................ 111

Taøi lieäu tham khaûo………………………………………………………………………………………………………………………………………………111

Phuï luïc

1

PHAÀN A. TOÙM TAÉT CAÙC KEÁT QUAÛ NOÅI BAÄT CUÛA ÑEÀ TAØI

1. KEÁT QUAÛ NOÅI BAÄT CUÛA ÑEÀ TAØI

Taïo ñöôïc nguoàn nguyeân lieäu môùi töø 3 loaøi Schefflera coù taùc duïng sinh hoïc theo

höôùng cuûa Nhaân saâm.

2. ÑOÙNG GOÙP MÔÙI CUÛA ÑEÀ TAØI

- Xaùc ñònh vuøng phaân boá töï nhieân cuûa 3 loaøi treân caùc ñòa baøn khaûo saùt.

- Ñaùnh giaù khaû naêng baûo toàn vaø khai thaùc nguoàn nguyeân lieäu töï nhieân.

- Khaû naêng nhaân gioáng vaø taïo nguoàn nguyeân lieäu môùi.

- Ñònh danh ñöôïc S. sp3 laø moät loaøi môùi vaø ñaët teân laø Schefflera sessiliflora.

- Xaây döïng tieâu chuaån nguyeân lieäu vaø khaûo saùt thaønh phaàn sapogenin chuû

yeáu cuûa 3 loaøi khaûo saùt.

- Xaùc ñònh ñöôïc taùc duïng taêng löïc theo höôùng hoàng saâm cuûa 3 loaøi

Schefflera, ñaëc bieät taùc duïng vöôït troäi cuûa S. sessiliflora.

- Ñaùnh giaù khaû naêng hieäp löïc vôùi hoàng saâm trieàu tieân theo höôùng taêng löïc

trong taän duïng nguoàn nguyeân lieäu trong nöôùc.

- Keát quaû cuï theå ( caùc saûn phaåm cuï theå)

Troàng hôn 1200 caây Schefflera caùc loaïi, chuû yeáu laø S. elliptica vaø S.

sessiliflora.

Böôùc ñaàu xaây döïng quy trình troàng 2 loaøi S. elliptica vaø S. sessiliflora.

ôû Taø Nung- Ñaø Laït.

Xaây döïng 6 tieâu chuaån veà nguyeân lieäu cho boä phaän thaân, laù cuûa 3 loaøi

khaûo saùt.

Thu thaäp ñuû caùc tieâu baûn, hình aûnh, maãu vaät cuûa 3 loaøi vaø löu tröõ ôû Trung

taâm Saâm vaø Döôïc lieäu Tp. HCM. Ñaëc bieät vôùi loaøi môùi S. sessiliflora.

- Hieäu quaû veà ñaøo taïo: 1 cao hoïc vaø 9 sinh vieân laøm luaän vaên toát nghieäp

ñaït loaïi khaù vaø gioûi.

- Hieäu quaû veà kinh teá: Böôùc ñaàu taïo nguoàn nguyeân lieäu deã tìm vaø deã nhaân

roäng thaønh nguoàn nguyeân lieäu laøm thuoác trong nöôùc phuïc vuï cho saûn xuaát

vaø cho y hoïc coå truyeàn (S. elliptica).

- Hieäu quaû veà xaõ hoäi: Phaùt hieän vaø nhaân gioáng thaønh coâng 1 loaøi Schefflera

môùi, goùp phaàn baûo toàn vaø phaùt trieån ña daïng taøi nguyeân sinh hoïc cuûa ñaát

nöôùc.

- Caùc hieäu quaû khaùc: phaùt hieän höôùng nghieân cöùu môùi veà taùc duïng choáng

stress taâm lyù treân nguoàn nguyeân lieäu cuûa hoï nhaân saâm coù saponin

triterpen thuoäc khung acid oleanolic laø chuû yeáu.

2

3. AÙP DUÏNG VAØO THÖÏC TIEÃN SAÛN XUAÁT VAØ ÑÔØI SOÁNG XAÕ HOÄI.

- Keát quaû nghieân cöùu chöa ñöa vaøo öùng duïng. Böôùc ñaàu ñaùnh giaù nguoàn

nguyeân lieäu vaø khaû naêng taïo nguoàn.

- Coù theå nhanh choùng ñöa vaøo saûn xuaát caùc daïng thöïc phaåm chöùc naêng,

thuoác thaûo moäc phoái hôïp vôùi hoàng saâm ñeå giaûm giaù thaønh nhöng vaãn duy

trì ñöôïc coâng naêng cuûa saâm.

4. ÑAÙNH GIAÙ THÖÏC HIEÄN ÑEÀ TAØI ÑOÁI CHIEÁU VÔÙI ÑEÀ CÖÔNG

NGHIEÂN CÖÙU ÑAÕ ÑÖÔÏC PHEÂ DUYEÄT.

- Tieán ñoä: ñuùng tieán ñoä

- Thöïc hieän muïc tieâu nghieân cöùu

+ Thöïc hieän ñöôïc caùc muïc tieâu ñeà ra nhöng chöa hoaøn chænh trong vaøi chæ

tieâu khaûo saùt.

+ Boå sung theâm moät soá keát quaû veà hoaù hoïc vaø döôïc lyù laù S. sp3 nhö nguoàn

nguyeân lieäu coù theå taän duïng.

- Caùc saûn phaåm ñeà ra so vôùi döï kieán cuûa baûn ñeà cöông.

+ Taïo ra ñaày ñuû caùc saûn phaåm nhöng chaát löôïng coù saûn phaåm chöa ñaït

hoaøn toaøn trong vaøi chæ tieâu.

- Ñaùnh giaù vieäc söû duïng kinh phí.

+ Toång kinh phí thöïc hieän ñeà taøi: 150 triệu ñoàng

Trong ñoù kinh phí söï nghieäp khoa hoïc: 150 triệu ñoàng

+ Trang thieát bò ñaõ ñöôïc ñaàu tö töø nguoàn kinh phí cuûa ñeà taøi: khoâng coù

+ Toaøn boä ñaõ ñöôïc thanh quyeát toaùn

5. CAÙC YÙ KIEÁN ÑEÀ NGHÒ.

- Veà taøi chính: neân taêng cöôøng cho caùc ñeà taøi ñieàu tra, taïo nguoàn nguyeân

lieäu do hao toán nhieàu cho thöïc ñòa.

- Veà quaûn lyù khoa hoïc coâng ngheä: chöa coù thöïc teá trong vieäc thöïc hieän theo

cô cheá quaûn lyù khoa hoïc coäng ngheä môùi thay ñoåi cuûa Boä. Vì vaäy chöa coù yù

kieán ñeà nghò.

- Veà ñeà taøi: ñeà nghò ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu saâu hôn theo höôùng taùc duïng

choáng stress taâm lyù vaø antioxidant. Tieáp tuïc baûo toàn vaø taïo nguoàn nguyeân

lieäu caùc loaøi ñaõ khaûo saùt, ñaëc bieät vôùi loaøi môùi Schefflera sessiliflora.

Nghieân cöùu ra caùc daïng saûn phaåm phoái hôïp vôùi hoàng saâm theo höôùng taêng

löïc vaø choáng stress phuïc vuï cho vieäc chaêm soùc söùc khoeû ban ñaàu cho coäng

ñoàng.

3

PHAÀN B.

NOÄI DUNG BAÙO CAÙO CHI TIEÁT KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU

1. ÑAËT VAÁN ÑEÀ

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, theá giôùi ñaëc bieät chuù yù ñeán caùc caây thuoác vaø caùc

loaïi thuoác coù nguoàn goác thieân nhieân do phaùt hieän ra nhieàu taùc duïng khoâng mong

muoán cuûa nhieàu loaïi thuoác ñöôïc saûn xuaát baèng con ñöôøng toång hôïp hoùa hoïc. Vì

vaäy maø nhu caàu cuûa theá giôùi veà caây thuoác noùi rieâng vaø döôïc lieäu noùi chung ngaøy

caøng taêng. ÔÛû nöôùc ta, nhu caàu söû duïng döôïc lieäu raát lôùn khoaûng 50 ngaøn

taán/naêm vaø thuoác y hoïc coå truyeàn chieám 27% [17]. Trong ñoù, caùc döôïc lieäu coù

taùc duïng boå, taêng löïc ñöôïc chuù yù hôn caû do ñôøi soáng ngaøy caøng ñöôïc naâng cao

neân nhu caàu veà baûo veä naâng cao söùc khoeû ñöôïc con ngöôøi ngaøy caøng ñöôïc quan

taâm. Nhaân saâm laø vò thuoác boå ñöùng ñaàu , coøn goïi laø thuoác tröôøng sinh, ñaõ ñöôïc

con ngöôøi tín nhieäm töø laâu ñôøi. Tuy nhieân, Nhaân saâm khoù troàng, hieám, thôøi gian

thu hoaïch laâu, giaù thaønh cao neân trong khoaûng 50 naêm qua caùc nhaø khoa hoïc

trong vaø ngoaøi nöôùc vaãn tìm kieám nhöõng loaøi khaùc thuoäc hoï Nhaân saâm

(Araliaceae) ñeå thay theá Nhaân saâm cho moät soá taùc duïng: boå, taêng löïc, choáng

stress vaø ñaõ phaùt hieän nhieàu loaøi coù taùc duïng sinh thích nghi vaø taêng löïc töông töï

Nhaân saâm nhö Saâm Xi-beâ-ri (Eleutherococcus senticocus (Rupr. & Maxim.)

Maxim.), Ñinh laêng (Polyscias fruticosa (L.) Harms), Nguõ gia bì chaân chim

(Schefflera heptaphylla (L.) Frodin), Saâm Myõ (Panax quinquefolium L.), Tam

thaát (Panax notoginseng (Burk.) F.H.Chen), Saâm Vieät Nam (Panax vietnamensis

Ha et. Grushv.). Chuùng goùp phaàn trong vieäc döï phoøng vaø ñieàu trò caùc beänh lyù

gaây bôûi stress vaät lyù vaø taâm lyù aûnh höôûng ñeán söï haèng ñònh noäi moâi

(homeostasis) cuûa cô theå con ngöôøi vaø laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng caên beänh thôøi

ñaïi nhö: ung thö, tim maïch, suy giaûm mieãn dòch, traàâm caûm [9,11,22,26,28].

Trong ñeà taøi caáp Boä (KHYD.02.24R) “Nghieân cöùu saøng loïc caùc caây thuoác

thuoäc hoï Nguõ gia bì coù taùc duïng choáng stress vaø taêng löïc ”, 1999-2000 [13,32]

Trung taâm Saâm & Döôïc lieäu Tp. HCM ñaõ thöïc hieän vaø tìm ñöôïc 10 loaøi (trong

toång soá 25 loaøi nghieân cöùu) theå hieän caùc taùc duïng taêng löïc vaø choáng stress. Ñaëc

bieät chi Schefflera chieám ñeán 50% soá loaøi coù taùc duïng. Caùc loaøi naøy coù phaân boá

roäng, ña daïng vaø deã cho vieäc nhaân gioáng taïo nguoàn nguyeân lieäu laøm thuoác.

Trong ñoù 3 loaøi Schefflera elliptica, S. corymbiformis, S. sp.3. theå hieän taùc duïng

taêng löïc vaø chòu ñöïng stress noùng roõ.

4

Muïc tieâu cuûa ñeà taøi

Nhaèm nghieân cöùu taïo nguoàn nguyeân lieäu laøm thuoác töø 3 loaøi Schefflera elliptica,

S. corymbiformis, S. sp.3. thuoäc hoï Nhaân saâm coù taùc duïng choáng stress vaø taêng

löïc , chuùng toâi thöïc hieän vôùi caùc muïc tieâu sau ñaây:

- Nghieân cöùu nhaân gioáng vaø xaây döïng quy trình troàng 3 loaøi Schefflera

- Tieâu chuaån hoùa nguyeân lieäu cuûa 3 loaøi khaûo saùt.

- Böôùc ñaàu nghieân cöùu ñaùnh giaù taùc duïng sinh hoïc 3 loaøi Schefflera veà choáng

stress vaø taêng löïc.

2. TOÅNG QUAN

2.1. Hoï Nhaân saâm (ARALIACEAE)

Theo thoáng keâ naêm 1985 (Grushvitsky, Haø Thò Duïng) hoï Nhaân Saâm

(Araliaceae) ôû Vieät Nam coù 110 loaøi, thuoäc 18 chi (khoâng keå chi Polyscias vaø

caùc loaøi ñöôïc troàng), trong ñoù coù 46 loaøi vaø 11 thöù laø ñaëc höõu trong heä thöïc vaät

Vieät Nam, ñaõ coù 40 loaøi ñöôïc söû duïng laøm thuoác. Ñeán nay, soá loaøi chöa ñöôïc

caäp nhaät vaø thoáng keâ ñaày ñuû nhöng treân thöïc teá soá loaøi trong hoï ñaõ taêng leân treân

130 loaøi (Shang, 1983, 1997) vôùi treân 60 loaøi ñaëc höõu. [1,2,8,14,27,39].

So saùnh vôùi hoï Nhaân saâm trong thöïc vaät chí Trung quoác coù 22 chi vaø 171

loaøi (Flora of China, 1996) thì Vieät Nam laø nöôùc coù nguoàn taøi nguyeân caùc loaøi

thuoäc hoï Nhaân saâm raát phong phuù ñaùng ñeå ñaàu tö nghieân cöùu, ngoaøi chi Panax

L. vôùi nhieàu caây thuoác quí hieám coù theå keå ñeán caùc chi Schefflera, Aralia,

Macropanax, Brassaiopsis…(baûng 1).

Baûng 1. So saùnh moät soá loaøi trong caùc chi cuûa hoï Araliaceae coù ôû Vieät Nam,

Trung Quoác vaø treân theá giôùi* [13]

Stt Teân chi Vieät Nam Trung Quoác Theá giôùi

1 Tupidanthus 1 1 1

2 Trevesia 5 1 13

3 Schefflera 60 37 400

4 Brassaiopsis 13 9 30

5 Tetrapanax 1 1 2

6 Dendropanax 8 16 80

7 Hedera 1 2 15

8 Diplopanax 1 - 1

9 Acanthopanax 3 27 35

10 Evodiopanax 3 - 4

11 Macropanax 11 6 13

12 Pseudopanax 2 - 10

13 Panax 3 6 8

14 Pentapanax 3 9 18

5

15 Aralia 14 30 50

16 Heteropanax 4 5 7

17 Athophyllum 1 - 1

*Khoâng keå 2 chi Scheffleropsis vaø Polyscias (Scheffleropsis ñöôïc chuyeån sang

Schefflera vaø Polyscias chæ goàm nhöõng caây troàng).

Moät soá nghieân cöùu caùc caây thuoác hoï Nhaân saâm cho thaáy moät soá ñieåm chung nhö

sau:

Veà thaønh phaàn hoùa hoïc: Hôïp chaát saponin thöôøng ñöôïc ñaùnh giaù laø thaønh

phaàn hoaït chaát chính cuûa nhöõng caây thuoäc hoï Nhaân saâm vaø ñöôïc taäp trung

nghieân cöùu xaùc ñònh caáu truùc [26,29,30,33,38,40,41,42,43,44,46].

Veà taùc duïng döôïc lyù: Caùc taùc duïng chính cuûa nhöõng caây thuoäc hoï Nhaân

saâm laø taùc duïng boå, taêng löïc, choáng stress vaø moät soá taùc duïng khaùc nhö giaûi ñoäc

gan; taùc duïng treân noäi tieát toá; treân thaän; treân cô, xöông, khôùp…Ngoaøi ra, taùc duïng

phoøng choáng ung thö ñöôïc ghi nhaän ôû moät soá loaøi thuoäc caùc chi Panax, Polyscias,

Schefflera, Aralia, Trevesia…[14,21,31,34,44]

2.2. Chi Schefflera

Chi Schefflera laø chi lôùn nhaát trong hoï Nhaân saâm, phong phuù veà loaøi vaø

phaân boá roäng. Rieâng ôû Vieät Nam coù khoaûng 60 loaøi, trong ñoù coù khoaûng 41 loaøi

ñaëc höõu vaø 11 loaøi laøm thuoác [13],. Ngoaøi ra coøn coù 1 soá loaøi Schefflera sp chöa

ñònh danh ñöôïc.

2.2.1. Veà sinh thaùi

Chi Schefflera phaân boá roäng traûi daøi töø baéc ñeán nam Vieät Nam, keå caû haûi

ñaûo, tuy nhieân vaãn moïc taäp trung ôû moät soá vuøng nuùi cao nhö Laâm Ñoàng,

Kontum, vuøng nuùi ñaù voâi baéc Vieät Nam vaø thöôøng ôû ñoä cao 800-2000 m

[1,2,14,27].

Hieän nay soá loaøi Schefflera ñöôïc söû duïng chöa nhieàu, ñaëc bieät soá loaøi laøm

thuoác coøn khaù ít so vôùi toång soá loaøi ñaõ ñònh danh vaø khaûo saùt veà maët phaân boá.

Baûng 2. Phaân boá moät soá loaøi thuoäc chi Schefflera duøng laøm thuoác ôû Vieät Nam

[13 ]

Stt Teân khoa hoïc – Teân Vieät Nam Phaân boá

1 Schefflera chapana Hamrs.

- Chaân chim Sapa.

Moïc hoang ôû vuøng nuùi cao Baéc boä.

2 Schefflera elliptica (Blume) Harms

- Chaân chim baàu duïc- Chaân chim

leo.

Phaân boá roäng, coù ôû Ñoâng Döông, Thaùi Lan, Indonesia,

Vieät Nam: Quaûng Nam, Phan Rang, Phuù Quoác. Moïc

hoang ôû ñoä cao 600-1200 m.

3 Schefflera glomerulata Li

- Chaân chim hoa chuïm - Chaân

chim hoa caàu.

Phaân boá ôû nam Trung Quoác vaø baéc Vieät Nam: röøng vuøng

cao tôùi röøng Cuùc Phöông, tænh Ninh Bình.

6

4 Schefflera kontumensis N. S. Bui

- Chaân chim Kontum.

Moïc hoang ôû röøng Taây nguyeân (Kontum).

5 Schefflera leucantha R. Vig.

- Chaân chim leo hoa traéng.

Phaân boá ôû Thaùi Lan, Vieät Nam. Moïc nhieàu ôû mieàn Baéc,

taïi Laïng Sôn, Vónh Phuù.

6 Schefflera heptaphylla (L.) Frodin

- Nguõ gia bì chaân chim.

Phaân boá roäng: Trung Quoác, Nhaät Baûn, Laøo, Thaùi Lan,

Vieät Nam. Moïc hoang ôû ñoä cao töø 5-2000 m, thöôøng gaëp

ôû caùc tænh töø baéc ñeán nam.

7 Schefflera pes-avis

R. Vig.

- Chaân chim seû.

Moïc hoang ôû nuùi ñaù voâi mieàn baéc Vieät Nam.

8 Schefflera petelotii Merr.

- Chaân chim nuùi - Chaân chim

Petelot.

Moïc hoang ôû nuùi ñaù voâi baéc Vieät Nam, töø Lai Chaâu tôùi

Ninh Bình.

9 Schefflera tonkinensis

R. Vig.

Moïc hoang ôû vuøng nuùi ñaù voâi baéc Vieät Nam.

10 Schefflera venulosa (Wight et Arn.)

Harms.

- Chaân chim gaân daøy - Chaân chim

maây.

Phaân boá ôû Aán Ñoä vaø caùc nöôùc Ñoâng Döông. ÔÛ Vieät Nam,

thöôøng moïc leo treân caùc caây to trong röøng nhieàu nôi thuoäc

caùc tænh phía baéc.

Baûng 3. Caùc caây ñaëc höõu thuoäc chi Schefflera-hoï Nhaân saâm ôû Vieät nam [13]

1. Schefflera hemiepiphytica (Grushv. et N. Skvorts.) Shang – Chaân chim baùn

phuï sinh

2. Schefflera vietnamensis Grushv. et N. Skvorts. – Chaân chim Vieät Nam

3. Schefflera kornasii Grushv. et N. Skvorst. – Chaân chim Kornas

4. Schefflera chapana Harms – Chaân chim Sapa

5. Schefflera fasciculifoliolata Grushv. et N. Skvorts.. – Chaân chim laù phuï chuïm

6. Schefflera laxiuscula Grushv. et N. Skvorts

7. Schefflera pseudospicata N. S. Bui – Chaân chim laù nhö gieù

8. Schefflera hoi (Dunn) R. Vig. var. fantsipanensis (Bui) Shang- Chaân chim

Fan-Si-Pan

9. Schefflera dongnaiensis N. S. Bui – Chaân chim Ñoàng Nai

10. Schefflera dongnaiensis var. langbianensis N. S. Bui

11. Schefflera palmiformis Grushv. et N. Skvorts. – Chaân chim daïng coï

12. Schefflera tonkinensis R. Vig

13. Schefflera lociana Grushv. et N. Skvorts. – Chaân chim Loäc

14. Schefflera alpina Grushv. et N. Skvorts. – Chaân chim nuùi cao

15. Schefflera pacoensis.- Chaân chim Paø coø

16. Schefflera pacoensis Grushv. et N. Skvorts. var. acuminata N. S. Bui

17. Schefflera pesavis R. Viguier – Chaân chim seû

18. Schefflera nitidifolia Harms

7

19. Schefflera macrophylla var. flava N. S. Bui – Chaân chim laù to

20. Schefflera enneaphylla N. S. Bui

21. Schefflera birevipedicellata Harms – Chaân chim coïng ngaén

22. Schefflera kontumensis N. S.Bui – Chaân chim Kontum

23. Schefflera hypoleucoides Harms var. tomentosa Grushv. et N. Skvorts. –

Chaân chim loâng

24. Schefflera trevesioides Harms – Chaân chim

25. Schefflera trungii Grushv. et N. Skvorts. – Chaân chim Tröøng

26. Schefflera petelotii Merr. – Chaân chim Petelot

27. Schefflera alongensis Viguier – Chaân chim Haï Long

28. Schefflera corymbiformis N. S. Bui – Chaân chim taûn phoøng

29. Schefflera tribracteolata N. S. Bui – Chaân chim 3 laù hoa

30. Schefflera violea Shang – Chaân chim tím

31. Schefflera bodinieri (Levl.) var. membranifolia (Bui) Shang

32. Schefflera buxifolioides Shang – Chaân chim daïng caø maø

33. Schefflera canaensis Shang – Chaân chim caø naù

34. Schefflera chevalieri Shang – Chaân chim Chevalier.

35. Schefflera crassibracteata Shang – Chaân chim laù hoa daøy

36. Schefflera lenticellata Shang – Chaân chim bì khaåu

37. Schefflera nhatrangense Shang – Chaân chim Nha Trang

38. Schefflera obovatifoliolata Shang – Chaân chim laù phuï xoan ngöôïc

39. Schefflera poilaneana Shang – Chaân chim Poilane

40. Schefflera quangtriensis Shang – Chaân chim Quaûng Trò

41. Schefflera vidaliana Shang – Chaân chim Vidal

2.2.2. Veà hoùa hoïc

Caùc nghieân cöùu hoùa hoïc veà caùc loaøi trong chi Schefflera coøn haïn cheá. Chæ coù vaøi

loaøi ñöôïc khaûo saùt vaø ñaõ xaùc ñònh ñöôïc thaønh phaàn hoùa hoïc ôû caùc boä phaän duøng

nhö:

• Schefflera heptaphylla (Nguõ gia bì chaân chim)

Töø voû thaân phaân laäp ñöôïc 2 triterpen: acid asiatic (1a), 3α-OH-urs-12-ene￾23,28-dioic acid (4a) vaø 12 saponin triterpen, trong ñoù 3 chaát ñaõ bieát: asiaticosid

(1), caulosid D (10) vaø 3α-OH-urs-12-ene-23,28-dioic acid 28-O-α-L￾rhamnopyranosyl(1→4)-β-D-glucopyranosyl(1→6)-β-D-glucopyranosid (4) vaø 9

chaát môùi, taïo thaønh 6 caëp coù caáu truùc ursen vaø oleanen töông öùng ñöôïc ñaët teân