Nghiên cứu sản xuất bộ sinh phẩm để chẩn đoán nhanh bệnh sốt Dengue/ sốt xuất huyết dengue và bệnh Viêm đường hô hấp cấp ( SARS ) ở Việt Nam

Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ

Ch−¬ng tr×nh KC- 04

B¸o c¸o

tæng kÕt khoa häc vµ kü thuËt §Ò tµi cÊp nhµ n−íc

§Ò tµi: KC 04 - 32

Nghiªn cøu s¶n xuÊt Bé sinh phÈm ®Ó

chÈn ®o¸n nhanh bÖnh sèt Dengue/ sèt

xuÊt huyÕt Dengue vµ bÖnh Viªm ®−êng h«

hÊp cÊp (SARS) ë ViÖt Nam.

GS.TS. Tr−¬ng uyªn Ninh

ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ Trung −¬ng

6701

24/12/2007

Hµ Néi, 9- 2007

B¶n quyÒn thuéc VVSDTTW- Bé Y TÕ

Nh÷ng ch÷ viÕt t¾t trong b¸o c¸o

[☯\

ARN Axit ribonucleic

ADN Axit deoxyribonucleic

CID Center of Infection Diseases

Trung t©m c¸c bÖnh nhiÔm trïng

CDC Center of Diseases Control

Trung t©m kiÓm so¸t bÖnh tËt

ELISA Enzym linked Immunosorbent Assay

Thö nghiÖm miÔn dÞch men

GAC- ELISA IgG Capture ELISA

Kü thuËt miÔn dÞch enzym ph¸t hiÖn IgG

HI Hemagglutination Inhibition test

HT HuyÕt thanh

FBS Fetal Bovin Serum

IFAT (Immunofluorescent indirect Antibody Technique)

Kü thuËt miÔn dÞch huúnh quang gi¸n tiÕp

IFDT (Immunofluorescent direct Antibody Technique)

Kü thuËt miÔn dÞch huúnh quang trùc tiÕp

IFA (Immunofluorescent Indirect Antibody Technique)

Kü thuËt miÔn dÞch huúnh quang gi¸n tiÕp

MAC -

ELISA

IgM Capture ELISA

Kü thuËt miÔn dÞch enzym ph¸t hiÖn IgM

ML Maximum Likelihood

Ph−¬ng ph¸p ch¾c ch¾n tèi ®a

MP Maximum Pasimony

Ph−¬ng ph¸p chi li tèi ®a

NJ Neighbor Joining

Ph−¬ng ph¸p kÕ cËn liÒn kÒ

NNKHC Ng¨n ng−ng kÕt hång cÇu (HI)

Primer §äan måi ADN

PRNT Plaque Assay and Plaque Reduction Neutralization

tests.

Kü thuËt trung hoµ vµ Kü thuËt Trung hoµ gi¶m ®¸m

ho¹i tö

PCR Polymerase Chain Reaction

Ph¶n øng chuçi Polymeraza

RT- PCR Reverse transcriptase- Polymerase chain reaction

Ph¶n øng dao chÐp ng−îc khuÕch ®¹i chuçi

SARS Severe Acute Respiratory Syndrome

Héi chøng viªm ®−êng h« hÊp cÊp tÝnh

SARS-CoV Severe Acute Respiratory Syndrome associated Corona

virus

Virus Corona g©y bÖnh SARS

SD Sèt Dengue

SXHD Sèt xuÊt huyÕt Dengue

TCYTTG Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi

VVSDTTW ViÖn VÖ sinh DÞch tÔ Trung ¦¬ng

VCNSH ViÖn C«ng nghÖ Sinh häc

WHO World Health Organization

(Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi)

WB Western Blot

Môc lôc

Sè TT Néi dung Trang

§Æt vÊn ®Ò 1

Ch−¬ng I.

Tæng quan tµi liÖu

A. Nghiªn cøu virus Dengue g©y nªn bÖnh Sèt

Dengue/ Sèt xuÊt huyÕt Dengue ë ViÖt Nam

1.1 BÖnh sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt Dengue 5

1.1.1 BiÓu hiÖn l©m sµng

1.1.2 T¸c nh©n truyÒn bÖnh 6

1.1.3 T×nh h×nh dÞch bÖnh trªn thÕ giíi 8

1.1.4 T×nh h×nh dÞch bÖnh ë ViÖt Nam 11

1.2 Virus Dengue 11

1.2.1 §Æc ®iÓm h×nh th¸i vµ cÊu tróc 13

1.2.2 Genome cña virus 13

1.2.3 Chu tr×nh nh©n lªn vµ c¬ chÕ g©y bÖnh cña virus Dengue 15

1.2.4 §Æc ®iÓm kh¸ng nguyªn 17

1.2.4.1 Ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ 18

1.2.4.2 Ph©n lËp virus 20

B. nghiªn cøu virus corona g©y bÖnh viªm ®−êng

h« hÊp cÊp SARS ë ViÖt Nam

1.1 T×nh h×nh nghiªn cøu trªn thÕ giíi 26

1.2 C¸c nghiªn cøu t¹i ViÖt nam 42

Ch−¬ng II

§èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

A. Bé sinh phÈm chÈn ®o¸n nhanh bÖnh Sèt Dengue/

Sèt xuÊt huyÕt Dengue

2.1 §èi t−îng vµ vËt liÖu 44

2.1.1 §èi t−îng

2.1.2 VËt liÖu

2.1.3 Ho¸ chÊt 49

2.2 Trang thiÕt bÞ 54

2.3 Ph−¬ng ph¸p 55

C¸c ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt kh¸ng nguyªn vµ Kh¸ng huyÕt thanh

2.3.1 S¶n xuÊt kh¸ng nguyªn 55

2.3.2 Ph−¬ng ph¸p s¶n xuÊt kh¸ng huyÕt thanh 58

2.3.3 Ph−¬ng ph¸p ELISA ph¸t hiÖn IgM 59

2.3.4 Kü thuËt trung hoµ (Neutralization Test - NT) 59

2.3.5 Ph−¬ng ph¸p miÔn dÞch hÊp phô liªn kÕt men

ph¸t hiÖn KT IgG (GAC- ELISA)

60

2.4 C¸c ph−¬ng ph¸p ph©n lËp vµ x¸c ®Þnh type virus 60

2.4.1 CÊy truyÒn trªn n·o chuét æ (1-3 ngµy tuæi) 60

2.4.2 Ph−¬ng ph¸p ph©n lËp virus trªn tÕ bµo muçi

Aedes. albopictus dßng C6/36.

61

2.4.3 Kü thuËt miÔn dÞch huúnh quang trùc tiÕp

(Direct ImmunoFluorescent Antibody Assay – DFA).

64

2.4.4 Kü thuËt miÔn dÞch huúnh quang gi¸n tiÕp

(Indirect ImmunoFluorescent AntibodyAssay – IFA).

65

2.4.5 Kü thuËt Trung hoµ gi¶m ®¸m ho¹i tö

( Plaque Reduction Neutralization Test - PRNT )

66

2.4.6 Ph−¬ng ph¸p tæng hîp d©y chuyÒn chuçi nhê polymerase

(RT-PCR - Polymerase Chain Reaction)

68

C. Bé sinh phÈm chÈn ®ãan nhanh

bÖnh Viªm ®−êng h« hÊp cÊp SARS

2.1 §èi t−îng nghiªn cøu 73

2.2 VËt liÖu 74

2.2.1 MÉu bÖnh phÈm 74

2.2.2 TÕ bµo 74

2.2.3 Sinh phÈm kh¸c 74

2.2.4 M«i tr−êng vµ ho¸ chÊt 75

2.2.5 Trang thiÕt bÞ vµ dông cô 76

2.3 Ph−¬ng ph¸p 78

2.3.1 Ph©n lËp virus SARS-CoV 78

2.3.2 T¹o plasmid t¸i tæ hîp. 78

2.3.3 BiÓu lé vµ tinh s¹ch kh¸ng nguyªn . 79

2.3.4 Ph−¬ng ph¸p hÊp phô miÔn dÞch liªn kÕt enzyme tãm b¾t

kh¸ng thÓ IgM (MAC- ELISA)

80

2.3.5 Ph−¬ng ph¸p Western Blot. 81

Ch−¬ng III

KÕt qu¶ vµ Bµn luËn

A. KÕt qu¶ s¶n xuÊt bé sinh phÈm chÈn ®ãan nhanh

bÖnh sèt Dengue/ sèt xuÊt huyÕt Dengue.

3.1 Nu«i cÊy virus Dengue type I (D1), virus Dengue type II (D2), virus

Dengue type III (D3) vµ virus Dengue type IV (D4) trªn tÕ bµo muçi

Aedes albopictus dßng C6/36.

82

3.1.1 Nh©n virus Dengue type I (D1), virus Dengue type II (D2), virus

Dengue type III (D3) vµ virus Dengue type IV (D4) vµo tÕ bµo muçi

Aedes albopictus dßng C6/36 ®Ó t¸ch chiÕt ARN.

82

3.1.2 Quan s¸t sù nh©n lªn cña virus Dengue trong tÕ bµo muçi Aedes

albopictus dßng C6/ 36 d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö

100

3.2 Nghiªn cøu qui tr×nh c«ng nghÖ biÓu hiÖn, t¸ch chiÕt, tinh chÕ kh¸ng

nguyªn Dengue t¸i tæ hîp c¸c type.

106

3.2.1 Kh¸ng nguyªn Dengue th« 106

3.2.2 Kh¸ng nguyªn t¸i tæ hîp. 108

3.2.3 Quy tr×nh t¸ch chiÕt vµ tinh chÕ kh¸ng nguyªn t¸i tæ hîp cña virus

dengue tõ chñng E. coli cho c¶ bèn typ virus dengue

109

3.3 T¸ch dßng vµ x¸c ®Þnh tr×nh tù ®äan gen PreM vµ E cña 4 type virus

Dengue.

117

3.3.1 T¸ch RNA tæng sè cña tÕ bµo muçi C6/36 117

3.3.2 KhuÕch ®¹i ®o¹n gene PreM vµ E b»ng ph−¬ng ph¸p RT-PCR 118

3.3.3 BiÓu hiÖn kh¸ng nguyªn mµng vµ vá cña virus Dengue type 1, 2, 3, 4

trong hÖ nÊm men Pichia pastoris

148

3.3.4 BiÓu hiÖn gen m· ho¸ kh¸ng nguyªn preM-E (gen preM-env) trong

Pichia pastoris

163

3.3.5 KiÓm tra ph¶n øng cña kh¸ng nguyªn DxME t¸i tæ hîp víi kh¸ng thÓ

kh¸ng virus Dengue tù nhiªn b»ng Western Blot

167

3.4 ThiÕt kÕ cÆp måi vµ x©y dùng kÕ häach t¸ch dßng gen m· hãa kh¸ng

nguyªn vá cña virus Dengue c¸c type I, II, III, IV.

168

3.5 ChÕ t¹o céng hîp (Gold monoclonal antibodies) g¾n kh¸ng nguyªn vµo

gi¸ thÓ (mµng thÊm Nitrocellulo membrane)

173

3.6 Nghiªn cøu dung dÞch ®Öm buffer tèi −u

dïng trong ph¶n øng

179

3.7 Hoµn thiÖn Bé sinh phÈm 183

3.8 Thö nghiÖm Bé sinh phÈm trong phßng thÝ nghiÖm 198

3.8.1 Th−êng qui sö dông Bé sinh phÈm chÈn ®ãan nhanh bÖnh sèt Dengue/

sèt xuÊt huyÕt Dengue

200

3.8.2 So s¸nh kÕt qu¶ thö nghiÖm trong phßng thÝ nghiÖm 204

3.9 øng dông Bé sinh phÈm trong thùc ®Þa 210

3.9.1 KÕt qu¶ kiªm tra t¹i phßng thÝ nghiÖm Sèt xuÊt huyªt Arbovirus, ViÖn

VÖ sinh DÞch tÔ Trung −¬ng

210

3.9.2 Gi¸ thµnh vµ chÊt l−îng Bé sinh phÈm chÈn ®ãan nhanh bÖnh sèt

Dengue/ sèt xuÊt huyÕt Dengue

211

3.9.3 Mét sè h×nh ¶nh khi tiÕn hµnh thÝ nghiÖm t¹i c¸c ®iÓm nghiªn cøu 213

B. KÕt qu¶ s¶n xuÊt Bé sinh phÈm chÈn ®o¸n nhanh

bÖnh viªm ®−êng h« hÊp cÊp (SARS)

3.1 Kh¸ng nguyªn t¸i tæ hîp protein N - SARS-CoV 217

3.2 X¸c ®Þnh c¸c th«ng sè c¬ b¶n cho bé sinh phÈm MAC-ELISA chÈn

®o¸n nhiÔm virus SARS-CoV

218

3.2.1 X¸c ®Þnh thêi gian sö dông tèi −u cña bé sinh phÈm. 219

3.2.2 X¸c ®Þnh ®é ®Æc hiÖu cña Bé sinh phÈm 220

3.2.3 X¸c ®Þnh ®é nh¹y cña sinh phÈm. 220

3.3 Thµnh phÇn bé sinh phÈm. 221

3.4 Ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ IgM trong huyÕt thanh bÖnh nh©n SARS vµ nh©n 221

viªn y tÕ cã tiÕp xóc trùc tiÕp víi bÖnh nh©n SARS.

Bµn luËn

1 Mét ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n sím trong phßng thÝ nghiÖm cã hiÖu qu¶ 226

2 Trong giai ®o¹n ®Çu cña dÞch SARS, mét sè ph−¬ng ph¸p ELISA ®−îc

giíi thiÖu

234

3 Bé sinh phÈm MAC- ELISA ph¸t hiÖn sím nhiÔm virus SARS 236

4 Toµn bé bÖnh nh©n ®−îc x¸c ®Þnh nhiÔm virus SARS-CoV trªn l©m

sµng ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh l¹i khi ph¸t hiÖn ®−îc kh¸ng thÓ IgM kh¸ng

®Æc hiÖu virus SARS –CoV th«ng qua ph−¬ng ph¸p MAC-ELISA.

239

5 Sù xuÊt hiÖn cña KT kh¸ng ®Æc hiÖu virus SARS-CoV trªn mét sè

ng−êi kh«ng cã biÓu hiÖn l©m sµng

239

KÕt luËn 241

Tµi liÖu tham kh¶o 244

1

§Æt vÊn ®Ò

Trong vßng 15 n¨m gÇn ®©y, nhiÒu dÞch bÖnh nguy hiÓm ë qui m« khu vùc còng

nh− toµn cÇu ®· x¶y ra vµ lÇn ®Çu tiªn g©y ¶nh h−ëng lín ®Õn nÒn kinh tÕ thÕ

giíi. TÊt c¶ c¸c bÖnh dÞch nguy hiÓm nµy (nh− dÞch h¹nh Ên §é vµo n¨m 1994,

dÞch cóm gia cÇm t¹i Hång K«ng 1997, dÞch viªm n·o Nipah t¹i Malaysia, dÞch

SARS hay héi chøng h« hÊp cÊp tÝnh ë Trung Quèc tõ n¨m 2002 ®Õn 2003, vµ

cóm gia cÇm ë vïng §«ng Nam ¸ tõ n¨m 2003 ®Õn2007)… ®Òu cã mÇm bÖnh

tõ ®éng vËt vµ ph¸t sinh t¹i ¸ Ch©u vµ dÇn dµ l©y lan lµm ¶nh h−ëng ®Õn nÒn

kinh tÕ thÕ giíi. Víi tiÕn tr×nh toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, chóng t«i thiÕt nghÜ trong

t−¬ng lai sÏ x¶y ra nhiÒu dÞch bÖnh ë tÇm møc t−¬ng tù. H¬n n÷a, do c¸c yÕu tè

x· héi, v¨n ho¸ vµ nh©n khÈu ë Ch©u ¸… cã lÏ vÉn lµ n¬i tiÕp tôc xuÊt hiÖn c¸c

dÞch bÖnh b¾t nguån tõ ®éng vËt… ViÖc ph¸t hiÖn æ dÞch trong ch−¬ng tr×nh

“chiÕn l−îc dù phßng sím” t¹i ¸ ch©u sÏ gióp chóng ta chñ ®éng ph¸t hiÖn vµ

ng¨n chÆn kÞp thêi c¸c bÖnh dÞch ®· biÕt ®Õn còng nh− c¸c bÖnh dÞch míi ph¸t

sinh. Trong c¸c bÖnh dÞch míi gÇn ®©y, næi lªn cã dÞch SD/ SXHD vµ Viªm

®−êng h« hÊp cÊp SARS....

Sèt Dengue/ sèt xuÊt huyÕt Dengue (SD/ SXHD) lµ mét bÖnh nhiÔm trïng cÊp

tÝnh do virus Dengue g©y ra. BÖnh kh«ng cã vacxin vµ thuèc ®iÒu trÞ. BiÓu hiÖn

l©m sµng cña SD/ SXHD rÊt ®a d¹ng tõ sèt cao ®ét ngét kÐo dµi 2-7 ngµy kÌm

theo triÖu chøng ®au ®Çu, ®au c¬, ®au x−¬ng, ®au khíp, ®au bông cho tíi buån

n«n, ph¸t ban... Sau ®ã cã thÓ cã biÓu hiÖn xuÊt huyÕt d−íi da, xuÊt huyÕt néi

t¹ng (ch¶y m¸u cam, ch¶y m¸u lîi, n«n ra m¸u, ®i ngoµi ra m¸u...). Ngoµi ra

cßn cã thÓ cã thªm c¸c dÊu hiÖu kh¸c nh− gan to, sèc, huyÕt ¸p h¹ vµ cã thÓ dÉn

tíi tö vong (Barnes W. J. S. vµ Rosen L., 1974). BÖnh SD/ SXHD lµ bÖnh do

muçi (Aedes aegypti, Aedes albopictus) [33] truyÒn v× vËy bÖnh th−êng dÔ dµng

ph¸t triÓn thµnh dÞch. Virus Dengue ®−îc Sabin ph©n lËp ®Çu tiªn ë Calcuta, Ên

2

®é, New-Guinea vµ Hawaii (Sabin A. vµ cs, 1952)... Sau nµy ®−îc x¸c ®Þnh lµ

virus Dengue type 1-Hawaii vµ virus Dengue type 2-New-Guinea. C¸c type virus

Dengue 3 vµ virus Dengue 4 ®−îc Hammon W.M. vµ cs ph©n lËp ë Philippines

vµo n¨m 1956 (Hammon W.M. vµ cs 1960). TiÕp ®ã nhiÒu chñng virus Dengue

®· ®−îc ph©n lËp tõ nhiÒu vïng kh¸c nhau trªn thÕ giíi nh−ng ®Òu ®−îc x¸c ®Þnh

lµ thuéc 4 type huyÕt thanh nªu trªn (Anonymous, 1986).

Tíi n¨m 1997 bÖnh SD/ SXHD ®· lan réng trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi. Theo

Gubler, D.J. (1997) th× hiÖn nay cã tíi h¬n 2,5 tû ng−êi ®ang sèng trong khu vùc

cã l−u hµnh SD/ SXHD vµ hµng n¨m cã kho¶ng 100 triÖu ng−êi m¾c bÖnh nµy.

§Ó cã thÓ phßng chèng bÖnh mét c¸ch hiÖu qu¶ th× viÖc chñ ®éng gi¸m s¸t

huyÕt thanh häc, dÞch tÔ häc, c«n trïng häc virus Dengue g©y nªn bÖnh sèt

Dengue/sèt xuÊt huyÕt Dengue lµ hÕt søc cÇn thiÕt.

C¸c ph−¬ng ph¸p chñ yÕu chÈn ®o¸n huyÕt thanh häc cña virus Dengue bao

gåm: Ph¶n øng Ng¨n ng−ng kÕt hång cÇu (HI), ph¶n øng kÕt hîp bæ thÓ (CF),

ph¶n øng trung hßa gi¶m ®¸m ho¹i tö (PRNT), ph¶n øng miÔn dÞch hÊp phô g¾n

enzym ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ IgM (MAC-ELISA) vµ ph¶n øng miÔn dÞch hÊp phô

g¾n enzym ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ IgG (GAC-ELISA), kü thuËt RT- PCR

Ngoµi bÖnh SD/ SXHD, Héi chøng viªm ®−êng h« hÊp cÊp tÝnh nÆng (SARS) lµ

mét bÖnh dÞch míi xuÊt hiÖn trªn ph¹m vi toµn cÇu. SARS ®· xuÊt hiÖn t¹i 23

Quèc gia: Trung Quèc, Hång K«ng, Singapore, Canada, Hoa Kú, ViÖt Nam,

Malaysia, Th¸i Land… TÝnh ®Õn th¸ng 04 n¨m 2004 trªn toµn thÕ giíi ®· cã

tæng sè m¾c/ tæng sè chÕt lµ: 3169/ 144 ng−êi (Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi￾WHO) [39].

T¸c nh©n g©y bÖnh SARS lµ mét biÕn thÓ hä Corona (Coronaviridae); Mét

nhãm virus cã thÓ g©y bÖnh cho c¶ ng−êi vµ ®éng vËt [41]. Trªn ng−êi, Corona

th−êng g©y ra viªm ®−êng h« hÊp trªn, chñ yÕu ng−êi tr−ëng thµnh. Ngoµi ra

3

còng cÇn chó ý tíi mét sè lo¹i vi khuÈn, virus c¬ héi th−êng xuyªn cã mÆt ë

®−êng h« hÊp cña ng−êi; Cã thÓ gãp phÇn g©y ra c¸c béi nhiÔm ®−êng h« hÊp

d−íi vµ viªm phæi kh«ng ®iÓn h×nh trªn bÖnh nh©n SARS.

Virus nµy cã søc ®Ò kh¸ng yÕu, tån t¹i víi ®éng lùc lín trong kh«ng khÝ m¸t

l¹nh kho¶ng 2- 5 giê. Virus SARS nh¹y c¶m víi nhiÖt ®é cao, tia cùc tÝm, c¸c

ho¸ chÊt khö trïng…

Nguån bÖnh vµ æ chøa virus SARS: Ch−a biÕt râ rµng. Ng−êi cã thÓ lµ nguån

bÖnh chÝnh trong chuçi m¾t xÝch l©y truyÒn Ng−êi- Ng−êi. Ng−êi bÖnh SARS,

nhÊt lµ bÖnh nh©n nÆng ®ang trong giai ®o¹n khëi ph¸t vµ toµn ph¸t lµ nguån

truyÒn nhiÔm nguy hiÓm. Theo qui luËt chung cña c¸c bÖnh do virus th× SARS

cã thÓ th¶i mÇm bÖnh tõ 5 ®Õn 15 ngµy sau khëi ph¸t. Thêi gian ñ bÖnh trung

b×nh 7 ngµy; Mét sè tr−êng hîp cã thÓ kÐo dµi tíi 14- 15 ngµy [32].

TriÖu chøng: H¾t h¬i, ch¶y n−íc mòi, ng¹t mòi, ho, ®au häng hoÆc khã thë…Cã

thÓ dÉn ®Õn biÕn chøng nh−: NhiÔm khuÈn huyÕt, viªm mµng n·o do béi nhiÔm

vi khuÈn…

§Ó chÈn ®o¸n bÖnh nµy, ng−êi ta th−êng:

Ph¸t hiÖn trùc tiÕp virus hoÆc kh¸ng nguyªn virus. Cã thÓ cã kÕt qu¶ trong vµi

giê nÕu bÖnh phÈm lÊy tèt; Råi tiÕn hµnh c¸c kü thuËt:

- MiÔn dÞch huúnh quang gi¸n tiÕp lµ ph−¬ng ph¸p nh¹y c¶m ®Ó ph¸t hiÖn virus

trong mÉu bÖnh phÈm l©m sµng vµ nu«i cÊy tÕ bµo. Tû lÖ d−¬ng tÝnh lµ 30%.

- C¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c: Ph¶n øng chuçi polymerase (PCR) dïng trong nghiªn

cøu. Kü thuËt nµy kh¸ chÝnh x¸c nh−ng ®ßi hái c¸c trang bÞ kü thuËt ®¾t tiÒn

còng nh− tay nghÒ cña c¸n bé kü thuËt

ViÖc ph¸t hiÖn nhanh virus Dengue g©y bÖnh SD/ SXHD hay bÖnh Viªm ®−êng

h« hÊp cÊp SARS sÏ gióp cho c¸c b¸c sü l©m sµng cã h−íng ®iÒu trÞ thÝch hîp vµ

4

c¸c nhµ DÞch tÔ häc ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p h÷u hiÖu, lµm gi¶m tû lÖ m¾c vµ tû lÖ

chÕt v× bÖnh nµy.

Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n hai bÖnh trªn trong phßng thÝ nghiÖm, tuy

nhiªn ®Òu tu©n thñ nguyªn t¾c:

- Ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ (IgG, IgM) kh¸ng virus Dengue hay virus Corona trong

huyÕt thanh bÖnh nh©n.

- X¸c ®Þnh virus trong huyÕt thanh hoÆc trong c¸c tæ chøc cã kh¶ n¨ng nhiÔm

virus.

Dùa vµo c¸c ®iÒu kiÖn trªn mµ chóng t«i ®−a ra môc tiªu cña Ch−¬ng tr×nh

nghiªn cøu nµy lµ:

1. X©y dùng ®−îc qui tr×nh kü thuËt chÈn ®o¸n nhanh vµ chÝnh x¸c sèt

Dengue/ sèt xuÊt huyÕt Dengue vµ bÖnh Viªm ®−êng h« hÊp cÊp (SARS).

2. S¶n xuÊt Bé sinh phÈm chÊt l−îng cao, dÔ sö dông cho viÖc chÈn ®o¸n

bÖnh sèt Dengue/ sèt xuÊt huyÕt Dengue vµ bÖnh Viªm ®−êng h« hÊp cÊp

(SARS).

5

Ch−¬ng I.

Tæng quan tµi liÖu

A. Nghiªn cøu virus dengue g©y bÖnh Sèt Dengue/ Sèt xuÊt

huyÕt Dengue ë ViÖt Nam

1.1 BÖnh sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt Dengue

1.1.1. BiÓu hiÖn l©m sµng

Sèt Dengue/ Sèt xuÊt huyÕt Dengue ®−îc chia thµnh nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau tuú

theo møc ®é nÆng cña bÖnh mµ bÖnh nh©n cã nh÷ng biÓu hiÖn nh−: sèt cao tõ

38 0

C ®Õn 40 0

C, thêi gian kÐo dµi 2-7 ngµy kÌm theo c¸c triÖu chøng ®au ®Çu,

®au c¬, buån n«n, ph¸t ban, cã thÓ kÌm theo rÐt tuy kh«ng thµnh c¬n, cho¸ng

v¸ng, chãng mÆt, xuÊt huyÕt d−íi da, xuÊt huyÕt niªm m¹c, xuÊt huyÕt phñ t¹ng.

ë thÓ nÆng bÖnh nh©n cã thÓ bÞ sèc hay cßn gäi lµ héi chøng sèc Dengue

(HCSD). HCSD x¶y ra víi trÎ em nhiÒu h¬n ë ng−êi lín, phæ biÕn nhÊt vµo ngµy

sèt thø 4 ®Õn thø 6, ë bÖnh nh©n nÆng cã dÊu hiÖu suy tuÇn hoµn, ®au bông, bån

chån, vËt v·, nÕu kh«ng ®−îc can thiÖp sím bÖnh nh©n cã thÓ bÞ tö vong sau tõ

12 ®Õn 24 giê [8].

C¸c triÖu chøng cña bÖnh th−êng rÊt ®a d¹ng nh−ng l¹i kh«ng cã tÝnh chÊt ®Æc

tr−ng. Do ®ã, kh«ng thÓ ph©n biÖt ®−îc sù kh¸c biÖt vÒ l©m sµng gi÷a c¸c bÖnh

nh©n nhiÔm c¸c type virus Dengue kh¸c nhau. MÆt kh¸c, c¸c triÖu chøng nµy

còng t−¬ng tù nh− c¸c triÖu chøng gÆp ph¶i khi bÞ nhiÔm c¸c lo¹i virus g©y bÖnh

kh¸c nh− cóm, sëi, viªm n·o….

C¨n cø theo biÓu hiÖn l©m sµng cña bÖnh SD/ SXHD cã thÓ chia thµnh 3 cÊp ®é

sau ®©y :

+ Sèt Dengue (SD): cßn gäi lµ sèt Dengue cæ ®iÓn, th−êng cã c¸c triÖu

6

chøng nh− c¸c bÖnh nhiÔm virus kh¸c lµ: sèt tõ 38 0 C- 40 0 C, ®au mái c¬ vµ c¸c

khíp x−¬ng, ®au ®Çu vïng tr¸n vµ th¸i d−¬ng, rÊt Ýt gÆp m¶ng xuÊt huyÕt d−íi

da, tØ lÖ tö vong thÊp (kho¶ng 0.018%) [21].

+ Sèt xuÊt huyÕt Dengue: Sèt cÊp tÝnh cao, kÐo dµi 2-7 ngµy kÌm theo nhøc

®Çu, ®au khíp, ®au c¬, xuÊt hiÖn m¶ng hoÆc chÊm xuÊt huyÕt d−íi da, niªm

m¹c, xuÊt huyÕt néi t¹ng, h¹ sèt do xuÊt huyÕt nhiÒu, xuÊt hiÖn c¸c biÓu hiÖn

nh− ch¶y m¸u mòi, ch¶y m¸u ch©n r¨ng ... nhiÒu vµ kÐo dµi [21]

+ Héi chøng sèc Dengue: cã c¸c biÓu hiÖn t−îng tù nh− SXHD nh−ng cßn

kÌm theo hiÖn t−îng m¹ch ®Ëp nhanh, huyÕt ¸p tôt, da l¹nh vµ −ít. Khi sèc s©u,

kÐo dµi cã thÓ dÉn tíi suy thËn cÊp, rèi lo¹n tiªu ho¸, ngõng tim, xuÊt huyÕt néi

t¹ng vµ tö vong sau 12-24 giê [30].

ë ng−êi m¾c sèt Dengue th−êng thÊy c¸c ®Æc ®iÓm nh−: H¹ch lympho s−ng ®au

toµn th©n, l−îng tiÓu cÇu Ýt gi¶m, gi·n m¹ch ngo¹i vi, b¹ch cÇu gi¶m, hematocrit

t¨ng nhÑ. §èi víi tr−êng hîp m¾c SXHD th× cã thªm c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c n÷a

nh−: gan to, tiÓu cÇu gi¶m, hematocrit t¨ng h¬n 20% so víi b×nh th−êng, cã biÓu

hiÖn vµng da, xuÊt huyÕt phñ t¹ng hÖ tiªu ho¸ vµ ngoµi tiªu ho¸ nh− n·o, mµng

n·o ... nÆng cã thÓ chuyÓn sang c¸c giai ®o¹n kh¸c nghiªm träng h¬n nh− SXHD

thÓ n·o (héi chøng n·o cÊp), SXHD thÓ suy gan cÊp ....

1.1.2 T¸c nh©n truyÒn bÖnh

BÖnh SD vµ SXHD l©y qua ®−êng m¸u. C¸c nghiªn cøu vÒ trung gian truyÒn

bÖnh ®· x¸c ®Þnh muçi v»n Aedes aegypti (A.aegypti) lµ vector chñ yÕu, ngoµi ra

c¸c lo¹i muçi kh¸c nh− Aedes albopictus, Aedes polynesiens còng cã thÓ truyÒn

bÖnh SXHD. Muçi A.aegypti lµ lo¹i muçi sèng ë trong nhµ hoÆc xung quanh

nhµ. ChØ cã muçi c¸i ®èt ng−êi vµo ban ngµy, chñ yÕu vµo s¸ng sím vµ chiÒu tèi

[35]. Muçi c¸i cã thÓ truyÒn bÖnh sau thêi kú ñ bÖnh 3 ®Õn 10 ngµy hoÆc cã thÓ

truyÒn bÖnh ngay nÕu ®ang hót m¸u bÖnh nh©n dë dang råi ®èt sang ng−êi kh¸c.

N¬i ®Ëu cña muçi lµ nh÷ng chç tèi t¨m trong nhµ nh−: hèc tñ, gÇm gi−êng, gÇm

7

bµn, chç treo quÇn ¸o, ch¨n mµn (80.5%) vµ nh÷ng vËt dông kh¸c. Mét ®iÓm

®¸ng l−u ý lµ muçi A.aegypti cã kh¶ n¨ng truyÒn virus Dengue qua l¨ng qu¨ng,

nghÜa lµ virus Dengue cã chu kú xuyªn qua trøng. §©y còng lµ mét yÕu tè quan

träng trong c«ng t¸c phßng chèng bÖnh, diÖt muçi tr−ëng thµnh ph¶i ®i ®«i víi

diÖt l¨ng qu¨ng trong c¸c vËt chøa n−íc. §iÒu nµy chÝnh lµ c¬ së cña ph−¬ng

ph¸p qu¶n lý muçi dùa vµ céng ®ång. Vßng ®êi cña muçi A.aegypti ®−îc thÓ

hiÖn ë H×nh 1.1.

Sau khi bÞ nhiÔm virus, muçi sÏ bÞ nhiÔm suèt ®êi. Muçi c¸i cã thÓ truyÒn virus

Dengue cho trøng vµ trøng l¹i cã kh¶ n¨ng tån t¹i rÊt l©u trong ®iÒu kiÖn kh«

h¹n (cã thÓ trªn 1 n¨m) [24], ®©y lµ mét yÕu tè khã kh¨n cho viÖc diÖt muçi.

Muçi sinh s¶n vµo mïa m−a, ë nh÷ng n¬i chøa n−íc nh©n t¹o (vòng n−íc ®äng,

chum, v¹i ...v.v).

Thêi gian virus nh©n lªn trong h¹ch n−íc bät muçi lµ tõ 3 – 10 ngµy tuú theo

nhiÖt ®é m«i tr−êng. Muçi c¸i cã thÓ truyÒn däc virus Dengue sang thÕ hÖ sau

tuy nhiªn ®−êng truyÒn däc nµy kh«ng cã vai trß lín trong c¬ chÕ l©y truyÒn

Dengue sang ng−êi, ng−êi vÉn lµ vËt chñ chÝnh nh©n virus Dengue.

1.1.3 T×nh h×nh dÞch bÖnh trªn thÕ giíi

Sèt Dengue/ Sèt xuÊt huyÕt Dengue lµ bÖnh nhiÔm virus cÊp tÝnh ®ang lan trµn

réng trªn thÕ giíi... BÖnh th«ng th−êng lµ nhÑ (sèt Dengue - SD) nh−ng cã thÓ

H×nh 1.1. Vßng ®êi cña Muçi