Nghiên cứu qui trình chiết tách ent-kauran ditecpenoit có tác dụng chống ung thư và chống viêm từ cây khổ sâm Bắc Bộ(Croton tonkinersis Gagnep, Euphorbia ceal)

®¹i häc quèc gia hµ néi

tr−êng ®¹i häc khoa häc tù nhiªn

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi ®éc lËp cÊp nhµ n−íc

Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran

ditecpenoit cã t¸c dông chèng ung th−

vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m b¾c bé

M· sè §T§L-2005/05

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: gs, tskh. phan tèng s¬n

6761

24/3/2008

hµ néi - 2007

Lêi më ®Çu

C©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis Gagnep., Euphorbiaceae) mäc

hoang vµ ®−îc trång kh¾p n¬i ë c¸c tØnh phÝa B¾c n−íc ta. C©y dÔ trång vµ sau

mét thêi gian ng¾n ®· cã thÓ thu h¸i lÊy nguyªn liÖu. C©y khæ s©m B¾c Bé

®−îc dïng phæ biÕn trong y häc d©n gian cña ViÖt Nam. L¸ c©y khæ s©m B¾c

Bé dïng ch÷a ung nhät, lë loÐt, viªm mòi, ®au bông, tiªu hãa kÐm, lþ, vµ

viªm loÐt d¹ dµy - t¸ trµng.

KÕt qu¶ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y ®· ph¸t hiÖn sù cã mÆt

cña nhiÒu ent-kauran ditecpenoit trong c©y khæ s©m B¾c Bé, trong sè ®ã cã

nhiÒu hîp chÊt míi vµ cã nh÷ng ho¹t tÝnh sinh häc rÊt ®¸ng quan t©m, nh−

ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ung th−, t¸c dông øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n tè phiªn m·

NF-кB, t¸c dông øc chÕ enzym nitric oxide synthase (iNOS). Ho¹t chÊt ent￾kauran ditecpenoit chñ yÕu cña l¸ c©y khæ s©m B¾c Bé lµ ent-7β-hydroxy-15-

oxokaur-16-en-18-yl axetat (1).

§Ò tµi nghiªn cøu Khoa häc vµ Ph¸t triÓn C«ng nghÖ ®éc lËp cÊp Nhµ

n−íc “Nghiªn cøu quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông

chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé (Croton tonkinensis

Gagnep., Euphorbiaceae)”, M· sè: §T§L-2005/05, cã c¸c môc tiªu:

- X©y dùng quy tr×nh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c dông

chèng ung th− vµ chèng viªm tõ c©y khæ s©m B¾c Bé;

- Thö ®é an toµn cña ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc;

- Chøng minh t¸c dông chèng ung th− vµ chèng viªm thùc nghiÖm cña

ho¹t chÊt chiÕt t¸ch ®−îc.

C¸c néi dung nghiªn cøu ®−îc x¸c ®Þnh cho §Ò tµi §T§L-2005/05 lµ:

2

1. X©y dùng quy tr×nh æn ®Þnh chiÕt t¸ch ent-kauran ditecpenoit cã t¸c

dông chèng ung th− vµ chèng viªm ë quy m« Phßng thÝ nghiÖm;

2. Ph©n lËp ho¹t chÊt 1 vµ ChÕ phÈm CT-2005 giµu ho¹t chÊt 1 cã t¸c

dông diÖt tÕ bµo ung th− dïng lµm chuÈn ®èi chøng trong kiÓm nghiÖm;

3. Thö ®é an toµn cña ChÕ phÈm CT-2005;

4. Kh¶o s¸t ho¹t tÝnh kh¸ng u trùc tiÕp cña ChÕ phÈm CT-2005 trªn mét

sè dßng tÕ bµo ung th− ng−êi nu«i cÊy in vitro;

5. Nghiªn cøu t¸c dông cña ChÕ phÈm CT-2005 ®Õn h¹n chÕ sù ph¸t triÓn

ung th− sarcoma 180 trªn ®éng vËt thùc nghiÖm;

6. Nghiªn cøu t¸c dông chèng viªm cña ChÕ phÈm CT-2005 ë sóc vËt

thùc nghiÖm.

Ch−¬ng 1

3

TæNG QUAN

1.1 C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn tõ thùc vËt trong liÖu ph¸p chèng bÖnh ung

th− vµ chèng viªm

Theo thèng kª, bÖnh ung th− hiÖn lµ nguyªn nh©n chÝnh thø hai g©y tö

vong ë c¸c n−íc ph¸t triÓn. ë Mü mçi n¨m cã kho¶ng 500.000 ng−êi chÕt do

ung th− [1]. ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn bÖnh ung th− còng ®ang trë thµnh phæ

biÕn. Theo ®¸nh gi¸ cña DiÔn ®µn Y tÕ ch©u ¸ ®−îc tæ chøc t¹i Singapore

trung tuÇn th¸ng 4 n¨m 2007 th× ë ch©u lôc nµy c¨n bÖnh ung th− t¨ng vät

trong Ýt n¨m gÇn ®©y; riªng n¨m 2002, 3,5 triÖu ca ung th− ®· ®−îc ph¸t hiÖn

t¹i c¸c n−íc ch©u ¸ [2]. Theo −íc tÝnh cña C¬ quan nghiªn cøu ung th− quèc

tÕ th× ë ViÖt Nam n¨m 1990 cã 52.700 ca ung th− míi vµ 37.000 ng−êi chÕt

do c¨n bÖnh nµy [3].

§· cã nhiÒu tiÕn bé trong viÖc chÈn ®o¸n sím vµ ®iÒu trÞ ung th−. Vµo

®Çu thÕ kû hai m−¬i, Ýt bÖnh nh©n ung th− sèng sãt ®−îc. Vµo nh÷ng n¨m

1930 d−íi mét trong n¨m bÖnh nh©n ung th− cßn sèng n¨m n¨m sau khi chÈn

®o¸n ra bÖnh. Vµo nh÷ng n¨m 1940, con sè nµy ®· ®¹t mét trong bèn, vµo

nh÷ng n¨m 1960 mét trong ba, vµ vµo kho¶ng 1990 lµ gÇn 50% [1].

MÆc dÇu ®· cã nhiÒu liÖu ph¸p míi ®−îc ph¸t triÓn, phÉu thuËt, bøc x¹

liÖu ph¸p (x¹ trÞ) vµ hãa liÖu ph¸p ®−îc dïng riªng biÖt hoÆc trong sù phèi hîp

vÉn lµ c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ ung th− cã hiÖu qu¶ [1].

C¸c bÖnh viªm vµ tù miÔn, bao gåm c¶ viªm khíp d¹ng thÊp, c¸c bÖnh

viªm ruét, ®a x¬ cøng, bÖnh v¶y nÕn vµ suyÔn, ®ang ®Æt ra cho c¸c nhµ nghiªn

cøu ph¸t triÓn thuèc ch÷a bÖnh nh÷ng th¸ch thøc to lín. Nh÷ng bÖnh nµy hiÖn

®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc chèng viªm non-steroid (NSAIDs), c¸c

corticosteroit vµ methotrexat, c¸c thuèc nµy cã t¸c dông h¹n chÕ vµ/hoÆc kh«ng

®ñ an toµn [4]. Mét cuéc ch¹y ®ua ®ang diÔn ra nh»m t¹o ra c¸c thÕ hÖ míi c¸c

4

thuèc chèng viªm cã hiÖu qu¶ cao, an toµn vµ ®em l¹i nhiÒu lîi nhuËn, vµ bæ

sung hoÆc thay thÕ c¸c liÖu ph¸p hiÖn ®−îc ¸p dông.

C¸c hîp chÊt thiªn nhiªn lu«n cã vai trß chÝnh trong viÖc ph¸t hiÖn vµ

ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi [5-11]. Gi¸ trÞ cña nhiÒu hîp chÊt thiªn nhiªn cã

ho¹t tÝnh sinh häc kh«ng chØ ë c«ng dông trùc tiÕp cña chóng lµm thuèc ch÷a

bÖnh, mµ cßn v× chóng cã thÓ dïng lµm c¸c nguyªn mÉu hoÆc c¸c cÊu tróc dÉn

®−êng cho sù ph¸t hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c d−îc phÈm míi. Thùc vËt bËc cao

lu«n lµ mét träng t©m ®Æc biÖt quan träng trong nghiªn cøu c¸c hîp chÊt thiªn

nhiªn cã ho¹t tÝnh sinh häc do sù ®a d¹ng sinh häc - vµ v× thÕ sù ®a d¹ng ho¸

häc - cña chóng.

Còng nh− trong lÜnh vùc thuèc chèng HIV, nhiÒu thuèc chèng bÖnh ung

th− hiÖn ®ang ®−îc sö dông trong liÖu ph¸p hãa häc hoÆc ®−îc thu nhËn mét

c¸ch trùc tiÕp tõ c¸c s¶n phÈm thiªn nhiªn hoÆc lµ c¸c chÊt ®−îc tæng hîp dùa

trªn c¸c mÉu hîp chÊt thiªn nhiªn [1, 7, 8, 12-19]. C¸c t¸c nh©n chèng ung th−

b¾t nguån tõ thiªn nhiªn (thùc vËt, vi sinh vËt, sinh vËt biÓn) còng ®ang cho ta

c¬ héi to lín ®Ó ®¸nh gi¸ kh«ng nh÷ng c¸c líp hîp chÊt hãa häc chèng ung

th− hoµn toµn míi, mµ l¹i cßn c¸c c¬ chÕ t¸c dông míi.

NhiÒu hîp chÊt cã nguån gèc thùc vËt hiÖn ®ang ®−îc sö dông cã hiÖu

qu¶ trong ®iÒu trÞ ung th−. Mét trong c¸c thÝ dô ®¸ng kÓ nhÊt lµ nhãm c¸c

Vinca ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y dõa c¹n (Catharanthus roseus). Trong sè

bèn ancaloit cña c©y dõa c¹n thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng bÖnh b¹ch cÇu trªn

chuét chØ cã vincristin vµ vinblastin ®−îc sö dông ®Ó ®iÒu trÞ ung th− trªn

ng−êi. C¸c hîp chÊt nµy ®· chøng tá cã hiÖu qu¶ trong ®iÒu trÞ c¸c bÖnh b¹ch

cÇu, c¸c u b¹ch huyÕt, vµ mét sè carcinoma. C¸c Vinca ancaloit ph¸ vì c©n

b»ng tubulin/microtubule, do liªn kÕt víi c¸c Vinca ancaloit mµ c¸c dime

tubulin kh«ng thÓ tËp hîp ®Ó t¹o thµnh c¸c microtubule.

N

N

N

N

OH

H

OCOCH3

H3COOC

H3CO

R HO COOCH3

H

5

Vincristin: R = CHO

Vinblastin: R = CH3

Mét thÝ dô kh¸c vÒ mét t¸c nh©n cã ho¹t tÝnh cao cã nguån gèc thùc vËt

lµ etoposide (VP-16), chÊt nµy ®· ®−a l¹i tû lÖ ch÷a khái cao trong ®iÒu trÞ ung

th− tinh hoµn khi dïng phèi hîp víi bleomycin (còng lµ mét s¶n phÈm thiªn

nhiªn) vµ cisplatin; etoposide còng cã ho¹t tÝnh ®¸ng kÓ chèng l¹i carcinoma

phæi tÕ bµo nhá. Etoposide lµ mét dÉn xuÊt b¸n tæng hîp cña podophyllotoxin,

mét chÊt øc chÕ gi¸n ph©n do liªn kÕt thuËn nghÞch víi tubulin vµ øc chÕ viÖc

l¾p r¸p microtubule. Podophyllotoxin lµ mét thµnh phÇn cña c©y Podophyllum

pelatum, P. emodi, vµ P. pleianthum. Etoposide øc chÕ enzym hÕt søc quan

träng DNA topoisomerase II vµ, sau ®ã, lµm t¨ng sù ph©n c¾t DNA.

Podophyllotoxin Etoposide (VP-16)

ChÊt ancaloit tù nhiªn camptothecin ®−îc ph©n lËp tõ c©y Camptotheca

acuminata cña Trung Quèc lµ mét hîp chÊt kh¸c ®· ®−îc liªn tôc biÕn c¶i cÊu

tróc nh»m ph¸t triÓn c¸c t¸c nh©n h÷u Ých h¬n cho liÖu ph¸p hãa häc.

Camptothecin ®−îc dïng ®iÒu trÞ c¸c bÖnh ung th− d¹ dµy, trùc trµng, ruét kÕt,

O

O

O

H3CO

OCH3

OCH3

O

OH

O

O

O

H3CO

OH

OCH3

O

O

O

HO

HO

O

O

H

H3C

6

vµ bµng quang, tuy nhiªn nã khã kiÕm ®−îc tõ thiªn nhiªn vµ kÐm tan trong

n−íc. C¸c chÊt thiªn nhiªn camptothecin vµ 10-hydroxy-camptothecin còng

nh− c¸c dÉn xuÊt tæng hîp cña camptothecin (9-aminocamptothecin,

topotecan, vµ irinotecan (CPT-11)) lµ c¸c t¸c nh©n chèng khèi u m¹nh vµ øc

chÕ DNA topoisomerase I. C¸c hîp chÊt topotecan vµ irinotecan ®Òu lµ c¸c

muèi amin-hydroclorua; topotecan tan trong n−íc nhiÒu gÊp 100 lÇn so víi

camptothecin vµ ®−îc dïng ®Ó ch÷a ung th− buång trøng t¸i ph¸t; vµ

irinotecan chuyÓn hãa thµnh chÊt phenolic cã t¸c dông øc chÕ topoisomerase I

in vivo m¹nh h¬n, thËm chÝ gÊp 200-1.000 lÇn. Irinotecan còng thÓ hiÖn ho¹t

tÝnh chèng khèi u m¹nh ®èi víi ung th− buång trøng. C¶ topotecan lÉn

irinotecan ®Òu cã t¸c dông m¹nh chèng ung th− ruét kÕt-th¼ng.

Camptothecin: R1 = R2 = H

10-Hydroxycamptothecin: R1 = OH; R2 = H

9-Aminocamptothecin: R1 = H; R2 = NH2

N

N O

O

R1

R2

HO

O

7

Topotecan Irinotecan

C¸c taxoit taxol® (paclitaxel), lóc ®Çu ®−îc ph©n lËp tõ vá c©y th«ng ®á

T©y Th¸i b×nh d−¬ng (Taxus brevifolia), vµ taxotere® (docetaxel), mét chÊt

t−¬ng tù ®−îc b¸n tæng hîp tõ 10-deacetyl-baccatin III nhËn ®−îc tõ l¸ c©y

Taxus baccata thÓ hiÖn ho¹t tÝnh m¹nh trªn l©m sµng ®èi víi ung th− vó vµ

ung th− buång trøng. Paclitaxel cã mét ph−¬ng thøc t¸c dông ®éc ®¸o, nã øc

chÕ gi¸n ph©n b»ng c¸ch ®Èy m¹nh sù l¾p r¸p c¸c microtubule.

Nh− vËy c¸c Vinca ancaloit vµ c¸c taxoit cã thÓ ®−îc coi nh− lµ c¸c thuèc

t¸c dông trªn cïng mét ®Ých, tøc lµ bé m¸y gi¸n ph©n, nh−ng cã c¸c c¬ chÕ t¸c

dông kh¸c nhau vµ bæ sung nhau: c¸c Vinca ancaloit øc chÕ sù polyme hãa

tubulin thµnh c¸c microtubule, trong khi c¸c taxoit øc chÕ ph¶n øng ng−îc l¹i,

®ã lµ sù depolyme hãa c¸c microtubule thµnh tubulin hßa tan. Hai hä thuèc

chèng gi¸n ph©n nµy cã c¸c tÝnh chÊt l©m sµng rÊt cã gi¸ trÞ vµ kh¸c nhau.

N

N O

O

HO

CH2N(CH3)2HCl

HO

O

O N

N O

O

HO

O

N N O

. HCl

8

Taxol: R1 = COCH3, R2 = HNCOC6H5

Taxotere: R1 = H, R2 = HNCOOC(CH3)3

10-Deacetyl-baccatin III

Flavopiridol lµ mét trong c¸c t¸c nh©n b¾t nguån tõ thùc vËt lý thó nhÊt

hiÖn ®ang trong b−íc ph¸t triÓn, nã lµ chÊt øc chÕ kinase phô thuéc cyclin ®Çu

tiªn ®i vµo nghiªn cøu l©m sµng. Flavopiridol lµ mét flavon tæng hîp cã nguån

gèc tõ chÊt ancaloit thùc vËt rohitukine, ancaloit nµy ®Çu tiªn ®−îc ph©n lËp tõ

l¸ vµ th©n c©y Amoora rohituka vµ sau nµy tõ c©y Dysoxylum binectariferum.

C¬ chÕ t¸c dông cña flavopiridol bao hµm viÖc c¶n trë sù photphoryl hãa c¸c

kinase phô thuéc cyclin, ng¨n trë sù ho¹t hãa chóng vµ ng¨n c¶n sù tiÕn triÓn

cña chu tr×nh tÕ bµo ë giai ®o¹n khèi u 1 (G1) hoÆc 2 (G2). C¸c cuéc thö l©m

sµng giai ®o¹n I ®· ®¹t ®−îc c¸c tû lÖ ®¸p øng ®¸ng khÝch lÖ ®èi víi nhiÒu lo¹i

u ¸c tÝnh r¾n vµ u huyÕt ¸c tÝnh. C¸c kÕt qu¶ ®ã ®· dÉn ®Õn sù b¾t ®Çu c¸c cuéc

thö l©m sµng giai ®o¹n II víi c¸c bÖnh nh©n m¾c c¸c bÖnh carcinoma ruét kÕt￾OCOC6H5

CH3

CH3

O

OCOCH3

CH3 OH

O

H

HO

H

HO

H3COCO

H3C

OH

OCOC6H5

CH3

CH3

O

OCOCH3

CH3 OH

O

H

HO

H

H

O

R2 O

R1O

9

th¼ng, tuyÕn tiÒn liÖt, tÕ bµo thËn vµ phæi tÕ bµo kh«ng nhá, còng nh− u

lymph« kh«ng Hodgkin vµ bÖnh b¹ch cÇu lymph« m¹n tÝnh.

Rohitukine Homoharringtonine

(absolute configuration)

Mét sè t¸c nh©n cã nguån gèc thùc vËt kh¸c hiÖn còng ®ang ®−îc nghiªn

cøu. ThÝ dô, homoharringtonine, mét ancaloit ®−îc ph©n lËp tõ c©y Cephalotaxus

harringtonia cña Trung Quèc, thÓ hiÖn tÝnh hiÖu qu¶ chèng nhiÒu bÖnh b¹ch cÇu

kh¸c nhau. C¬ chÕ t¸c dông chñ yÕu cña homoharringtonine lµ øc chÕ sù tæng

hîp protein, ng¨n c¶n sù tiÕn triÓn cña chu tr×nh tÕ bµo. 4-Ipomeanol lµ mét

dÉn xuÊt furan ®éc ®èi víi phæi ®−îc ph©n lËp tõ cñ khoai lang (Ipomoeca

batatas) bÞ nÊm Fusarium solani hoÆc Ceratocystis fimbriata lµm h− h¹i vµ

®ang ®−îc ®¸nh gi¸ trªn l©m sµng vÒ t¸c dông chèng ung th− ®Æc hiÖu ®èi víi

bÖnh ung th− phæi. Hîp chÊt nµy chuyÓn hãa thµnh c¸c s¶n phÈm chuyÓn hãa

liªn kÕt víi DNA nhê sù ho¹t hãa chuyÓn hãa bëi c¸c enzym cytochrome

P450 cã mÆt trong c¸c tÕ bµo phæi. β-Lapachone ((tõ gç lâi cña c©y tÕch,

Tectona grandis) lµ mét chÊt øc chÕ DNA topoisomerase I g©y ra sù chËm trÔ

cña chu tr×nh tÕ bµo ë giai ®o¹n G1 hoÆc S (tæng hîp) tr−íc khi g©y ra sù chÕt

cña tÕ bµo do ch−¬ng tr×nh hãa hoÆc do ho¹i tö trong nhiÒu lo¹i tÕ bµo

carcinoma ë ng−êi, bao gåm buång trøng, ruét kÕt, phæi, tuyÕn tiÒn liÖt vµ vó.

Mét t¸c nh©n míi n÷a còng ®ang ®−îc thö l©m sµng lµ combretastatin A4

phosphate (CA4-P). Combretastatin A4 lµ mét hîp chÊt thiªn nhiªn ®−îc ph©n

O

O

O CH3

H N

O

CH3

O

C

HO O

O

C

R

HO

CH3

CH3

S

S

O

O

HO CH3

N

CH3

OH

OH

10

lËp tõ c©y Combretum caffrum cña Nam Phi. ChÊt nµy lµ mét dÉn xuÊt cis￾stilben liªn kÕt ®−îc vµo cïng mét vÞ trÝ liªn kÕt cña tubulin nh− colchicine,

colchicine lµ mét chÊt øc chÕ sù trïng hîp tubulin ®· ®−îc biÕt ®Õn. C¸c

nghiªn cøu réng r·i trªn c¸c khèi u ®−îc cÊy d−íi da vµ ë ®óng vÞ trÝ ë chuét

cßn cho thÊy combretastatin A4 cã thÓ ng¾t sù cung cÊp m¸u cho c¸c khèi u,

lµm “chÕt ®ãi” khèi u ®ang ph¸t triÓn, mµ vÉn duy tr× dßng m¸u ch¶y b×nh

th−êng ë c¸c m« b×nh th−êng ë bªn c¹nh.

O

O

HO OCH3

O

P

ONa

O

ONa

H3CO

H3CO

OCH3

O

O

O

CH3

CH3

Ipomeanol Combretastatin A4-phosphate (CA4-P) β-Lapachone

§ang ®−îc thö l©m sµng cßn cã mét sè ho¹t chÊt kh¸c ®−îc ph©n lËp tõ

c¸c loµi c©y mäc ë Trung Quèc, nh− lycobetaine, mét phenanthridinium

ancaloit bËc bèn ®−îc ph©n lËp tõ mét sè loµi c©y thuéc hä Amaryllidaceae,

thÝ dô tõ Lycoris radiata, ®−îc xem lµ cã t¸c dông ®iÒu trÞ ung th− cæ, buång

trøng vµ d¹ dµy; vµ indirubin lµ mét thµnh phÇn phô cã cÊu tróc bisindol víi

mét liªn kÕt 3,2′ trong c©y Indigo naturalis, idirubin thÓ hiÖn hiÖu qu¶ ®iÒu trÞ

cao trªn l©m sµng ë c¸c bÖnh nh©n bÞ bÖnh b¹ch cÇu tñy bµo m¹n tÝnh.

O

O

N

O

-

+

N

N

O

O

H

H

Lycobetain Indirubin

11

CH2

O

OH

OH

OH

H

CH3

H3C

O

CH2 O

O

OH

OH

OH

H

OH

H

CH3

H3C

O

Liªn quan ®Õn t¸c dông chèng vµ dù phßng ung th− còng nh− t¸c dông

chèng viªm, gÇn ®©y ng−êi ta quan t©m nhiÒu ®Õn nhãm c¸c ent-kauran

ditecpenoit (thuéc ph©n líp ditecpen, C20; víi cÊu tróc lËp thÓ ent so víi cÊu

tróc gèc kauran) [20-33, vµ 15]. C¸c ent-kauran ditecpenoit ®−îc t×m thÊy ë

nhiÒu loµi c©y thuèc ®−îc dïng ®iÒu trÞ chèng viªm vµ khèi u trong y häc d©n

gian cña nhiÒu n−íc ch©u ¸, nh− tõ chi Isodon (cßn gäi lµ Rabdosia). NhiÒu

ent-kauran ditecpenoit thÓ hiÖn ho¹t tÝnh ®éc h¹i tÕ bµo ®èi víi nhiÒu dßng tÕ

bµo ung th− ng−êi [21-27], øc chÕ sù t¹o m¹ch [28], øc chÕ sù ho¹t hãa nh©n

tè phiªn m· NF-кB [29]; vµ nhiÒu ho¹t tÝnh kh¸c nh− kh¸ng vi sinh vËt, chèng

sèt rÐt, chèng sù kÕt tô tiÓu cÇu, chèng co th¾t [30-33].

§Æc biÖt tõ c©y Rabdosia rubescens (Hemsl.) Hara cña Trung Quèc

ng−êi ta ®· ph©n lËp ®−îc c¸c ent-kauran ditecpenoit oridinin vµ ponicidin,

c¸c ditecpenoit nµy ®· ®−îc ph¸t hiÖn lµ c¸c ho¹t chÊt ®éc h¹i tÕ bµo chñ yÕu

cña c¸c loµi Rabdosia [15]; chóng còng thÓ hiÖn ho¹t tÝnh chèng t¹o m¹ch

m¹nh [28]. Oridonin thÓ hiÖn t¸c dông ®éc h¹i tÕ bµo ®èi víi carcinoma cæ

tr−íng Ehrlich vµ bÖnh b¹ch cÇu L1210 ë chuét sau khi tiªm trong mµng bông

(i.p.) C¸c tû lÖ g©y chÕt tÕ bµo cña oridonin (15 mg/kg i.p.) ë ngµy 5 vµ ngµy 8

ë c¸c tÕ bµo L1210 lÇn l−ît lµ 73% vµ 39%.

Oridonin Ponicidin

Trong thö l©m sµng, 115 bÖnh nh©n bÞ bÖnh carcinoma thùc qu¶n kh«ng

phÉu thuËt ®−îc ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p hãa häc ®¬n thuÇn (nhãm A)

hoÆc b»ng liÖu ph¸p hãa häc céng R. rubescens (nhãm B). ë nhãm A, 10

12

trong sè 31 bÖnh nh©n (32,3%) ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p hãa häc ®¬n

thuÇn ®· ®¸p øng sù ®iÒu trÞ, gåm 2 ®¸p øng bé phËn (sù tho¸i triÓn cña khèi u

lín h¬n 50%) vµ 8 ®¸p øng tèi thiÓu. ë nhãm B, 59 trong sè 84 bÖnh nh©n

(70,2%) ®· ®¸p øng sù ®iÒu trÞ, gåm 10 ®¸p øng hoµn toµn (khèi u tho¸i triÓn

100%), 16 ®¸p øng bé phËn vµ 33 ®¸p øng tèi thiÓu. Tû lÖ sèng sãt mét n¨m

cña nhãm A lµ 13,6%, cña nhãm B lµ 41,3%.

Trong mét cuéc thö l©m sµng kh¸c, 650 bÖnh nh©n m¾c bÖnh carcinoma

thùc qu¶n ë møc võa vµ møc nÆng ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng sù phèi hîp liÖu ph¸p

hãa häc vµ R. rubescens hoÆc R. rubescens céng c¸c thuèc cæ truyÒn kh¸c

nhau cña Trung Quèc ®· ®−îc cÊp b»ng s¸ng chÕ. Bèn m−¬i bÖnh nh©n ®·

sèng sãt trªn 5 n¨m (tû lÖ sèng sãt trªn 5 n¨m lµ 6,15%); 32 trªn 6 n¨m; 23

trªn 10 n¨m, vµ 5 trªn 15 n¨m. Còng ®· cã th«ng b¸o lµ oridonin vµ ponicidin

®· ®−îc thö l©m sµng víi bÖnh nh©n ung th− thùc qu¶n [15].

Thuèc chèng viªm vµ gi¶m ®au cã nguån gèc thùc vËt ®−îc biÕt ®Õn

nhiÒu vµ sö dông réng r·i nhÊt lµ aspirin [13], chÊt nµy ®−îc coi lµ nguyªn

mÉu cña c¸c t¸c nh©n gi¶m ®au vµ chèng viªm nhÑ. C¸c thuèc chèng viªm

non-steroid vÉn ®−îc ®¸nh gi¸ so s¸nh víi aspirin. Nh÷ng cè g¾ng nh»m biÕn

c¶i hãa häc ph©n tö aspirin ®· dÉn ®Õn sù tæng hîp vµ ®¸nh gi¸ ho¹t tÝnh

chèng viªm cña hµng tr¨m chÊt míi. MÆt kh¸c viÖc t×m kiÕm c¸c thuèc chèng

viªm míi tõ thùc vËt vÉn ®ang ®−îc tiÕp tôc. Trong mét bµi tæng quan míi

®©y, S. Darshan vµ Doreswamy [34] ®· nªu c¸c b»ng s¸ng chÕ ®−îc b¶o vÖ

cña c¸c thuèc chèng viªm th¶o méc cã nguån gèc tõ 38 loµi c©y. C¸c t¸c gi¶

nµy ®· nªu bËt vai trß cña c¸c thµnh phÇn trong c©y, nh− polysaccarit,

tecpenoit, curcuminoit, ancaloit,…, ®èi víi t¸c dông lµm gi¶m c¸c bÖnh viªm

bao gåm viªm khíp, bÖnh thÊp, viªm nang b·,… Mét vÊn ®Ò ®ang thu hót sù

quan t©m ®Æc biÖt cña c¸c nhµ nghiªn cøu ph¸t triÓn thuèc lµ t×m kiÕm c¸c

chÊt thiªn nhiªn cã t¸c dông øc chÕ nh©n tè phiªn m· NF-кB ®Ó ph¸t triÓn lµm

thuèc chèng viªm.

13

1.2 Nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ung th− vµ viªm

1.2.1 Vµi nÐt vÒ nh©n tè phiªn m· NF-кB vµ bÖnh ë ng−êi

Khëi ®Çu víi sù ph¸t hiÖn ra nã bëi Sen vµ Baltimore vµo n¨m 1986 vµ liªn

tôc cho ®Õn ngµy nay nh©n tè phiªn m· NF-кB ®· thu hót sù quan t©m réng r·i

c¨n cø vµo sù ®iÒu chØnh kh¸c th−êng cña nã, sù ®a d¹ng cña c¸c t¸c nh©n

kÝch thÝch lµm cho nã ho¹t ®éng, c¸c gen vµ ®¸p øng sinh häc kh¸c nhau mµ

nã ®iÒu chØnh, vµ sù dÝnh lÝu hiÓn nhiªn cña nã tíi nhiÒu thø bÖnh kh¸c nhau ë

ng−êi [35-37].

Nh©n tè phiªn m· NF-кB ®iÒu chØnh nhiÒu qu¸ tr×nh sinh lý quan träng,

bao gåm c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, c¸c ®¸p øng viªm vµ miÔn dÞch, sù t¨ng

tr−ëng cña tÕ bµo, ung th−, sù chÕt ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa cña tÕ bµo

(apoptosis), vµ sù biÓu hiÖn cña mét vµi gen virót. Bëi vËy NF-кB còng lµ ®Ých

cña nhiÒu thuèc chèng ung th− vµ chèng viªm.

C¸c nh©n tè phiªn m· NF-кB lµ mét trong c¸c nhãm protein ®iÒu chØnh

gen thuéc nh©n chuÈn ®−îc nghiªn cøu nhiÒu nhÊt. ë c¸c ®éng vËt cã x−¬ng

sèng, NF-кB ®ang ho¹t ®éng cã thÓ lµ bÊt cø dime nµo trong sè nhiÒu homo￾vµ heterodime ®−îc t¹o thµnh bëi c¸c tiÓu ®¬n vÞ p50, p52, RelA (p65), RelB

vµ c-Rel. Trong c¸c ®iÒu kiÖn c¬ b¶n, NF-кB ®−îc gi÷ ë trong chÊt tÕ bµo,

trong mét tr¹ng th¸i kh«ng ho¹t ®éng, bëi mét protein ®Ó kiÒm chÕ cã liªn

quan ®−îc gäi lµ chÊt øc chÕ (I)кB (Inhibitor of кB; quan träng nhÊt trong sè

c¸c Inhibitor of кB cã thÓ lµ c¸c protein IкBα, IкBβ, vµ IкBε). IкB ch¾n c¶n

c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF-кB vµ gi÷ NF-кB ë trong chÊt tÕ bµo.

Mét trong nh÷ng c¬ chÕ phæ biÕn nhÊt dÉn ®Õn sù ho¹t hãa NF-кB ®ßi hái

sù photphoryl hãa nhanh IкB (cô thÓ lµ ë serine-32 vµ -36 cña IкBα) ®Ó ®¸p

l¹i c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch kh¸c nhau, thÝ dô c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch g©y viªm

(xem Môc 1.2.3). IкB ®−îc photphoryl hãa lan táa réng nhanh chãng, vµ råi

IкB ®−îc lan táa réng lµ ®Ých cho sù tho¸i biÕn mau lÑ bëi 26S proteasome.

14

Sù tho¸i biÕn IкB gì bá sù ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn vµo nh©n cña NF￾кB, v× vËy ®Ó cho NF-кB ®i vµo nh©n ®Ó ®iÒu khiÓn sù phiªn m· c¸c gen môc

tiªu.

C¸c c¬ chÕ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB sau khi cã ®· ®−îc ho¹t hãa bëi

mét sù kÝch thÝch g©y viªm ch¼ng h¹n, nh− vËy phôc vô nh− c¸c “c¸i h·m”

ph©n tö ®èi víi sù ho¹t hãa NF-кB ®ang tiÕn triÓn, ®· ®−îc m« t¶ t−¬ng ®èi râ.

Mét trong c¸c c¬ chÕ lµm mÊt ho¹t tÝnh cña NF-кB ®−îc biÕt râ nhÊt cã sù

tham gia cña IкBα. Vïng khëi ®Çu cña gen IкBα bao gåm ba vÞ trÝ liªn kÕt

NF-кB. V× thÕ khi NF-кB ®−îc ho¹t hãa th× nã kh«ng chØ kÝch thÝch sù biÓu

hiÖn cña c¸c gen g©y viªm, mµ cßn kÝch thÝch míi sù biÓu hiÖn cña chÊt øc

chÕ chÝnh nã, IкBα. Råi th× IкBα ®−îc tæng hîp míi l¹i cã thÓ lµm suy gi¶m

sù ho¹t hãa NF-кB ®ang tiÕn triÓn b»ng c¸ch l¹i ch¾n c¶n c¸c chuçi di chuyÓn

vµo nh©n cña NF-кB. Thªm vµo ®ã IкBα ®−îc tæng hîp míi ®i vµo nh©n ®Ó

liªn kÕt NF-кB ®−îc ho¹t hãa vµ råi cã thÓ ®−a NF-кB trë l¹i chÊt tÕ bµo dÓ

chÊm døt sù phiªn m· phô thuéc vµo NF-кB.

MÆc dï IкBα ®ãng vai trß trung t©m trong sù ho¹t hãa vµ lµm mÊt ho¹t

tÝnh cña NF-кB, b−íc h¹n chÕ tèc ®é trong sù ho¹t hãa NF-кB xem ra n»m ë

ho¹t tÝnh cña IкB kinase (IKK) ®−îc ®Þnh râ ®Æc ®iÓm c¸ch ®©y kh«ng l©u.

IKK gåm bëi ba tiÓu ®¬n vÞ; c¸c tiÓu ®¬n vÞ cã t¸c dông xóc t¸c IKKα vµ

IKKβ vµ mét tiÓu ®¬n vÞ ®Ó ®iÒu chØnh IKKγ. HiÖn nay IKK ®−îc thõa nhËn lµ

kinase quan träng nhÊt, sù ho¹t hãa IKK khëi ®Çu sù photphoryl hãa IкB mét

c¸ch ®Æc hiÖu ë c¸c gèc serine cã ®Çu cuèi NH2, dÉn ®Õn sù tho¸i biÕn IкB vµ

tiÕp ®ã lµ sù ho¹t hãa NF-кB.

Nãi tãm l¹i, sù ho¹t hãa NF-кB ®−îc ®iÒu chØnh mét c¸ch tinh vi ë nhiÒu

møc ®é (H×nh 1.1).