Nghiên cứu phát triển trí tuệ (chỉ số thông minh IQ, chỉ số trí tuệ cảm xúc EQ, chỉ số sáng tạo CQ) của học sinh, sinh viên và lao động trẻ đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá

Ch−¬ng tr×nh khoa häc-c«ng nghÖ cÊp nhµ n−íc

KX-05

B¸o c¸o tæng hîp

kÕt qu¶ nghiªn cøu §Ò tµi

”Nghiªn cøu ph¸t triÓn trÝ tuÖ (chØ sè IQ, EQ, CQ)

cña häc sinh, sinh viªn vµ lao ®éng trÎ ®¸p øng yªu cÇu

C«ng nghiÖp ho¸, HiÖn ®¹i Ho¸”

M· sè KX-05-06

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS. TS. TrÇn KiÒu

Hµ Néi, 2005

PhÇn I: Giíi thiÖu chung vÒ ®Ò tµi

§Ò tµi "Nghiªn cøu ph¸t triÓn trÝ tuÖ (chØ sè IQ, EQ, CQ) cña häc sinh, sinh viªn

vµ lao ®éng trÎ ®¸p øng yªu cÇu c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸" lµ mét trong 12 ®Ò tµi

thuéc Ch−¬ng tr×nh Khoa häc C«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc giai ®o¹n 2001-2005 "Ph¸t

triÓn v¨n ho¸, con ng−êi vµ nguån nh©n lùc trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i

ho¸", m· sè KX-05, ®−îc triÓn khai tõ th¸ng 11 n¨m 2001 theo QuyÕt ®Þnh sè

2326/Q§-BKHCNMT ngµy 31/10/2001 cña Bé tr−ëng Bé Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i

tr−êng (nay lµ Bé khoa häc C«ng nghÖ).

H¬n 10 n¨m nay, vÊn ®Ò con ng−êi lu«n ®−îc xem lµ mét trong nh÷ng träng

t©m nghiªn cøu trong hÖ thèng ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ träng ®iÓm cÊp Nhµ

n−íc. Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu con ng−êi lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn trong hÖ thèng

Ch−¬ng tr×nh Khoa häc C«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc giai ®o¹n 1991-1995; Trong chu kú

tiÕp theo, 1996-2000, vÊn ®Ò con ng−êi l¹i ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu trong Ch−¬ng tr×nh

Khoa häc C«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc "Ph¸t triÓn v¨n ho¸, x©y dùng con ng−êi thêi kú

c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc" (m· sè KHXH-04) víi ®Ò tµi "ChiÕn l−îc ph¸t

triÓn toµn diÖn con ng−êi ViÖt Nam trong giai ®o¹n c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt

n−íc" (M· sè KHXH-04-04). Trong Ch−¬ng tr×nh nµy, vÊn ®Ò con ng−êi ®−îc nghiªn

cøu trong mèi quan hÖ víi v¨n ho¸ vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc. §Ò tµi tiÕp tôc ®i s©u

nghiªn cøu c¬ së khoa häc cña chiÕn l−îc ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi ViÖt Nam ®¸p

øng yªu cÇu cña c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.

Trong Ch−¬ng tr×nh Khoa häc C«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc "Ph¸t triÓn v¨n ho¸,

con ng−êi vµ nguån nh©n lùc trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸" (2001-

2005), vÊn ®Ò con ng−êi ®−îc nghiªn cøu trong 4 ®Ò tµi theo 3 h−íng: ®Þnh h−íng gi¸

trÞ vµ nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i; ®o ®¹c c¸c chØ sè trÝ tuÖ vµ chØ sè ph¸t

triÓn ng−êi ViÖt Nam; con ng−êi c«ng nghiÖp ViÖt Nam. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò hÇu nh−

ch−a ®−îc nghiªn cøu mét c¸ch hÖ thèng ë ViÖt Nam.

§Ò tµi KX-05-06 nghiªn cøu ph¸t triÓn trÝ tuÖ theo nghÜa ph¸t hiÖn xu h−íng

ph¸t triÓn cña c¸c chØ sè trÝ tuÖ nªn nhiÖm vô träng t©m cña ®Ò tµi nµy lµ ®o ®¹c c¸c

chØ sè trÝ tuÖ (chØ sè th«ng minh IQ, chØ sè trÝ tuÖ c¶m xóc EQ, chØ sè s¸ng t¹o CQ)

cña häc sinh, sinh viªn vµ lao ®éng trÎ, trªn c¬ së ®ã dù b¸o xu h−íng ph¸t triÓn

cña c¸c chØ sè nµy vµ kiÕn nghÞ c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn trÝ tuÖ tuæi trÎ ViÖt Nam.

1. Môc tiªu cña ®Ò tµi

ViÖc nghiªn cøu ®Ò tµi KX 05-06 nh»m ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu sau:

- X¸c ®Þnh c¸c chØ sè trÝ tuÖ (trªn mét mÉu thÝch hîp), bao gåm chØ sè th«ng

minh (IQ), chØ sè trÝ tuÖ c¶m xóc (EQ) vµ chØ sè s¸ng t¹o (CQ) cña løa tuæi häc sinh,

sinh viªn vµ lao ®éng trÎ, s¬ bé ®¸nh gi¸ tr×nh ®é trÝ tuÖ cña c¸c ®èi t−îng nµy vµo thêi

®iÓm hiÖn nay vµ dù b¸o xu h−íng ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ trªn c¬ së ph©n tÝch ¶nh

h−ëng cña c¸c ®iÒu kiÖn x· héi ®Õn c¸c chØ sè ®ã.

2

- Gãp phÇn x©y dùng c¸c luËn chøng cho chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn trÝ

tuÖ ng−êi ViÖt Nam.

- §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p nh»m thóc ®Èy ph¸t triÓn trÝ tuÖ, chuÈn bÞ ®éi ngò nh©n lùc,

båi d−ìng nh©n tµi ®¸p øng yªu cÇu c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.

2. NhiÖm vô, néi dung nghiªn cøu

§Ó thùc hiÖn c¸c môc tiªu trªn, ®Ò tµi ®· triÓn khai nghiªn cøu c¸c néi dung sau:

1. Nghiªn cøu lý luËn vÒ ph¸t triÓn trÝ tuÖ, ph−¬ng ph¸p luËn vµ ph−¬ng ph¸p kü

thuËt ®o c¸c chØ sè trÝ tuÖ: IQ, EQ, CQ.

2. X¸c ®Þnh c¸c chØ sè trÝ tuÖ IQ, EQ, CQ cña løa tuæi häc sinh, sinh viªn, lao

®éng trÎ qua ®o ®¹c b»ng c¸c bé tr¾c nghiÖm chuÈn ho¸ trªn mÉu gÇn 6.000 nghiÖm

thÓ.

3. Nghiªn cøu ph©n tÝch c¸c nh©n tè kinh tÕ - x· héi ¶nh h−ëng ®Õn c¸c chØ sè

trÝ tuÖ.

4. Nghiªn cøu ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t hiÖn, båi d−ìng vµ ®µo t¹o nh©n tµi

(tËp trung vµo c¸c lÜnh vùc mòi nhän vµ thÕ m¹nh cña ViÖt Nam).

5. Nghiªn cøu ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn trÝ tuÖ häc sinh, sinh viªn, lao

®éng trÎ, chuÈn bÞ ®éi ngò nh©n lùc ®¸p øng yªu cÇu c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.

3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

§Ò tµi KX-05-06 sö dông c¸c c¸ch tiÕp cËn sau:

- TiÕp cËn cÊu tróc hÖ thèng;

- TiÕp cËn logic lÞch sö;

- TiÕp cËn ho¹t ®éng - gi¸ trÞ.- nh©n c¸ch.

Víi 3 c¸ch tiÕp cËn trªn, nhãm nghiªn cøu ®Ò tµi ®· sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p

cô thÓ sau:

- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn: nghiªn cøu s¸ch, b¸o, tµi liÖu trong vµ ngoµi

n−íc liªn quan ®Õn vÊn ®Ò trÝ tuÖ, n¨ng khiÕu, tµi n¨ng; håi cøu c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu

cña c¸c c«ng tr×nh ®· c«ng bè;

- §iÒu tra x· héi häc vÒ c«ng t¸c ph¸t hiÖn, båi d−ìng n¨ng khiÕu, tµi n¨ng;

- Sö dông c¸c tr¾c nghiÖm t©m lý ®o c¸c chØ sè trÝ tuÖ IQ, EQ, CQ;

- Ph−¬ng ph¸p chuyªn gia

- Ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc.

4. Tæ chøc lùc l−îng nghiªn cøu:

Theo quyÕt ®Þnh sè 2326/Q§-BKHCNMT, ngµy 31/10/2001 cña Bé tr−ëng Bé

Khoa häc C«ng nghÖ - M«i tr−êng (nay lµ Bé KHCN), PGS.TS TrÇn KiÒu lµm chñ

nhiÖm ®Ò tµi. Ban chñ nhiÖm cßn gåm PGS TrÇn Träng Thñy (phã chñ nhiÖm), PGS.TS

Vò Träng Rü, «ng Hoµng NhËt Quang lµ Th− ký ®Ò tµi vµ bµ Mai Kim Oanh lµ th− ký

hµnh chÝnh.

Lùc l−îng nghiªn cøu chÝnh cña ®Ò tµi bao gåm:

PGS.TS. TrÇn KiÒu, ViÖn ChiÕn L−îc vµ Ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc

3

PGS.TS. Lª §øc Phóc, ViÖn ChiÕn l−îc vµ Ch−¬ng tr×nh Gi¸o dôc

PGS.TS. Vò Träng Rü, ViÖn ChiÕn l−îc vµ Ch−¬ng tr×nh Gi¸o dôc

PGS. TrÇn Träng Thuû, tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

PGS.TS. TrÇn KiÓm , tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

PGS.TS. §Æng Thµnh H−ng, ViÖn ChiÕn l−îc vµ Ch−¬ng tr×nh Gi¸o dôc;

PGS.TS. NguyÔn Huy Tó, tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

TS. NguyÔn C«ng Khanh, tr−êng §¹i häc S− ph¹m Hµ Néi

Ngoµi nhãm c¸n bé nghiªn cøu nªu trªn, ®Ò tµi cßn thu hót h¬n 20 c¸n bé ViÖn

Khoa häc gi¸o dôc (nay lµ ViÖn ChiÕn l−îc vµ Ch−¬ng tr×nh Gi¸o dôc), Tr−êng §¹i

häc S− ph¹m Hµ Néi, Së Gi¸o dôc Hµ Néi, Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa Hµ Néi.

5. Qu¸ tr×nh triÓn khai nghiªn cøu

Sau khi cã QuyÕt ®Þnh cña Bé KHCN-MT, ®Ò tµi b¾t ®Çu ®−îc triÓn khai tõ

th¸ng 11 n¨m 2001. Trong n¨m 2002, ®Ò tµi tËp trung vµo c¸c ho¹t ®éng sau:

- X©y dùng ®Ò c−¬ng nghiªn cøu vµ ®Ò c−¬ng chi tiÕt cña c¸c nh¸nh ®Ò tµi.

- Gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p luËn chung cña ®Ò tµi vµ lµm s¸ng tá

nh÷ng kh¸i niÖm c«ng cô qua c¸c Seminar khoa häc (trÝ tuÖ, ph¸t triÓn trÝ tuÖ, c¸c kh¸i

niÖm IQ, EQ, CQ; x¸c ®Þnh ph−¬ng ph¸p vµ ®èi t−îng ®o...).

- S−u tÇm, lùa chän c¸c tr¾c nghiÖm ®o c¸c chØ sè IQ, EQ, CQ, thÝch nghi ho¸

c¸c tr¾c nghiÖm.

- Thö vµ chØnh söa c¸c tr¾c nghiÖm.

- ThiÕt kÕ quy tr×nh ®o c¸c chØ sè trÝ tuÖ, in Ên phiÕu tr¾c nghiÖm.

N¨m 2003 ®Ò tµi tËp trung vµo viÖc kh¶o s¸t c¸c chØ sè trÝ tuÖ (IQ, EQ, CQ) ë 3

nhãm ®èi t−îng víi sè l−îng:

- 3.087 häc sinh phæ th«ng tõ líp 5 ®Õn líp 12 thuéc ®Þa bµn 6 tØnh: Hµ Néi,

Hoµ B×nh, §µ N½ng, §¾c L¾c, thµnh phè Hå ChÝ Minh, Long An.

- 1.626 sinh viªn cña 16 tr−êng ®¹i häc thuéc 3 khu vùc: Hµ Néi, §µ N½ng,

thµnh phè Hå ChÝ Minh.

- 1.034 ng−êi lao ®éng tuæi d−íi 45 thuéc ®Þa bµn 6 tØnh, thµnh phè: Hµ Néi,

Hoµ B×nh, §µ N½ng, §¾c L¾c, thµnh phè Hå ChÝ Minh , Long An.

§ång thêi víi viÖc kh¶o s¸t c¸c chØ sè trÝ tuÖ, ®Ò tµi tiÕn hµnh ®iÒu tra x· héi häc vÒ

c«ng t¸c ph¸t hiÖn vµ båi d−ìng n¨ng khiÕu, tµi n¨ng ë c¸c tØnh, thµnh phè: Hµ Néi, H¶i

Phßng, NghÖ An, thµnh phè Hå ChÝ Minh, §ång Nai, CÇn Th¬, §µ N½ng, Nam §Þnh vµ Thõa

Thiªn HuÕ.

N¨m 2003 ®Ò tµi tËp trung vµo viÖc xö lý, ph©n tÝch sè liÖu ®o ®¹c c¸c chØ sè trÝ

tuÖ vµ sè liÖu ®iÒu tra x· héi häc vÒ c«ng t¸c ph¸t hiÖn, båi d−ìng n¨ng khiÕu, tµi

n¨ng;Thö nghiÖm quy tr×nh tuyÓn chän vµo c¸c tr−êng chuyªn vµ líp kü s− tµi n¨ng.

Tõ kÕt qu¶ ®o ®¹c chØ sè ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ ®iÒu tra thùc tÕ vÒ c«ng t¸c ph¸t

hiÖn, båi d−ìng n¨ng khiÕu, tµi n¨ng, nhãm nghiªn cøu ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn

trÝ tuÖ ë løa tuæi thanh thiÕu niªn vµ c¸c gi¶i ph¸p ph¸t hiÖn, båi d−ìng, ®µo t¹o nh©n

tµi.

4

N¨m 2004 §Ò tµi ®· tiÕn hµnh c¸c héi th¶o vÒ kÕt qu¶ kh¶o s¸t c¸c chØ sè trÝ tuÖ

ë häc sinh, sinh viªn, lao ®éng trÎ vµ kÕt qu¶ ®iÒu tra thùc tÕ vÒ c«ng t¸c ph¸t hiÖn, båi

d−ìng n¨ng khiÕu, tµi n¨ng.

Giai ®o¹n tiÕp theo lµ hoµn thiÖn c¸c s¶n phÈm nghiªn cøu, tæng kÕt nghiªn cøu,

chuÈn bÞ nghiÖm thu ®Ò tµi.

6. C¸c s¶n phÈm khoa häc ®· hoµn thµnh.

Trong 3 n¨m triÓn khai nghiªn cøu, ®Ò tµi ®· hoµn thµnh c¸c chØ tiªu nghiªn cøu

®Ò ra ban ®Çu. C¸c s¶n phÈm khoa häc cña ®Ò tµi bao gåm:

- Bé c«ng cô ®o c¸c chØ sè trÝ tuÖ gåm 7 bé test.

- Bé c«ng cô ®iÒu tra x· héi vÒ c«ng t¸c ph¸t hiÖn, båi d−ìng n¨ng khiÕu, tµi

n¨ng.

- Hai tËp chuyªn kh¶o (b¶n th¶o):

+ TrÝ tuÖ vµ ®o l−êng trÝ tuÖ.

+ KÕt qu¶ ®o c¸c chØ sè trÝ tuÖ ng−êi ViÖt Nam.

- B¸o c¸o tæng kÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi.

- KiÕn nghÞ vÒ ph¸t triÓn trÝ tuÖ ng−êi ViÖt Nam.

5

PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu

I. c¬ së lý luËn ®Þnh h−íng cho viÖc ®o l−êng trÝ tuÖ

TrÝ tuÖ hiÖn ®ang lµ vÊn ®Ò ®−îc tranh luËn s«i næi trong t©m lý häc. Cã nhiÒu

khuynh h−íng vµ tr−êng ph¸i kh¸c nhau trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò b¶n chÊt vµ

c¸c con ®−êng nghiªn cøu trÝ tuÖ b»ng thùc nghiÖm. Theo Kail vµ Pellegrino(1985)

th× cã 2 lý do t¹o nªn ®iÒu nµy: thø nhÊt, cã nhiÒu c¸ch ®Ó ph©n tÝch cïng mét sè liÖu;

thø hai, c¸c sè liÖu thu ®−îc trong c¸c nghiªn cøu riªng rÏ lµ kh¸c nhau.

Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ ng−êi ta ngµy cµng quan t©m ®Õn vÊn ®Ò trÝ tuÖ.

ViÖc gi¶i quyÕt thµnh c«ng c¸c vÊn ®Ò b¶n chÊt vµ c¸c con ®−êng ®o l−êng trÝ tuÖ mét

c¸ch phï hîp sÏ kÐo theo sù tiÕn bé vµ ph¸t triÓn cña mét lo¹t c¸c lÜnh vùc cña khoa

häc vÒ con ng−êi vµ sÏ cã mét gi¸ trÞ thùc tiÔn to lín, nhÊt lµ trong thêi ®¹i kinh tÕ tri

thøc hiÖn nay. Trong thêi ®¹i kinh tÕ tri thøc, con ng−êi trÝ tuÖ còng lµ con ng−êi tri

thøc. Theo B. Lundvall vµ B. Johnson(1994), D.Fray vµ B. Lundvall (1996), th× cã 4

lo¹i tri thøc c¬ b¶n sau ®©y: a/ Tri thøc vÒ sù vËt; b/Tri thøc vÒ nguyªn nh©n. c/ Tri thøc

vÒ c¸ch lµm, d/ Tri thøc vÒ con ng−êi1

. Trong thêi ®¹i th«ng tin con ng−êi cÇn cã

nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc phï hîp, ®ã lµ: a/ N¨ng lùc t×m chän, ®¸nh gi¸ th«ng tin; b/

N¨ng lùc lµm chñ c¸c chiÕn l−îc vµ kü thuËt th«ng tin kh¸c nhau; c/ N¨ng lùc sö dông

kÕt qu¶ nãi trªn mét c¸ch nhanh nhÊt vµ cã hiÖu qu¶ ®Ó gãp phÇn hoÆc tù gi¶i quyÕt

vÊn ®Ò2

. Sù hiÖn diÖn cña ViÖn nghiªn cøu quèc tÕ vÒ trÝ tuÖ øng dông (International

Institute of Applied Intelligence) t¹i §an M¹ch ®· nãi lªn ®iÒu ®ã.

Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ë n−íc ta ®ang ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu

bøc b¸ch cho môc tiªu ph¸t triÓn trÝ tuÖ con ng−êi ViÖt Nam3

, ®ã lµ:

- LÊy viÖc ph¸t huy nguån lùc con ng−êi lµm yÕu tè c¬ b¶n cho sù ph¸t triÓn

nhanh vµ bÒn v÷ng

- N©ng cao d©n trÝ, båi d−ìng vµ ph¸t huy nguån lùc to lín cña con ng−êi ViÖt

Nam lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh th¾ng lîi cña c«ng cuéc CNH, H§H.

- Ph¸t triÓn trÝ tuÖ con ng−êi ViÖt nam thÓ hiÖn trong lÜnh vùc KH&CN, gi¸o dôc

vµ ®µo t¹o nh»m n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc vµ båi d−ìng nh©n tµi.

- Kh¬i dËy trong nh©n d©n lßng yªu n−íc, ý chÝ quËt c−êng, ph¸t huy tµi trÝ ng−êi

ViÖt Nam, quyÕt t©m ®−a n−íc nhµ ra khái nghÌo nµn vµ l¹c hËu.

Ngµy nay, hoµn toµn cã c¨n cø ®Ó nãi r»ng, nghiªn cøu trÝ tuÖ vµ ®o l−êng trÝ tuÖ

lµ mét vÊn ®Ò liªn ngµnh, phøc hîp, ë ®©y ®ßi hái ph¶i cã sù nç lùc cña c¸c nhµ t©m lý

häc vµ t©m thÇn häc, c¸c nhµ sinh lý häc vµ ®iÓu khiÓn häc, c¸c nhµ sinh häc vµ to¸n

häc. Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu t©m lý häc vÉn gi÷ vai trß ®Æc biÖt, v× c¸c

c«ng tr×nh nghiªn cøu nµy ®i s©u nghiªn cøu b¶n chÊt cña trÝ tuÖ vµ trªn c¬ së ®ã ®Ò ra

c¸c ph−¬ng ph¸p ®o l−êng.

1

TrÇn KiÓm trong Chuyªn ®Ò “Yªu cÇu cña c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®èi víi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ”, 2002. 2

Lª §øc Phóc, Chuyªn ®Ò “Kinh nghiÖm n−íc ngoµi vÒ c¸c chØ sè trÝ tuÖ”, 2002.

6

1.1. C¸c quan niÖm vÒ trÝ tuÖ

1.1.1. ThuËt ng÷

Kho¶ng tõ gi÷a thÕ kû XX trë vÒ tr−íc trong t©m lý häc ë hÇu hÕt c¸c n−íc,

thuËt ng÷ "intelligence" ®−îc dïng ®Ó chØ vÒ "trÝ tuÖ", "trÝ th«ng minh" cña con ng−êi.

Vµo thêi ®ã "trÝ tuÖ" vµ "trÝ th«ng minh" ®−îc hiÓu mét c¸ch ®ång nhÊt. Tuy nhiªn

theo thêi gian néi dung cña thuËt ng÷ "intelligence", tøc lµ néi hµm cña kh¸i niÖm nµy

®· cã sù biÕn ®æi.

Nhµ thÇn häc Thomas Aquinas (1225-1274) ®· m« t¶ “intelligence” nh− lµ n¨ng

lùc kh¸m ph¸ ra nh÷ng sù gièng nhau vµ kh¸c nhau hay ®ã lµ n¨ng lùc hîp nhÊt vµ

t¸ch biÖt gi÷a c¸c sù vËt. Nh−ng ph¶i m·i ®Õn sau n¨m 1850 th× viÖc nghiªn cøu vÒ trÝ

tuÖ míi thùc sù b¾t ®Çu. Vµo thêi gian nµy nhµ triÕt häc ng−êi Anh Herbert

Spencer(1820-1903) vµ mét nhµ khoa häc ng−êi Anh kh¸c lµ Francis Galton (1822-

1911) ®· b¾t ®Çu dïng thuËt ng÷ cã nguån gèc Latinh intelligence trong c¸c bµi viÕt

cña m×nh ®Ó chØ nh÷ng kh¸c biÖt c¸ nh©n vÒ n¨ng lùc t©m trÝ (mental ability). Hai «ng

vµ nh÷ng ng−êi kÕ tôc ®· tin r»ng cã sù tån t¹i trong con ng−êi mét tr×nh ®é bÈm sinh

cña trÝ tuÖ chung (general intelligence), nã ph©n biÖt víi c¸c trÝ tuÖ chuyªn biÖt (special

intelligences).

Kh¸c víi Spencer, Galton kh«ng tho¶ m·n víi triÕt lý thêi ®ã gi¶i thÝch vÒ b¶n

chÊt cña Intelligence. ¤ng ®· cè g¾ng gi¶i thÝch c¬ së di truyÒn cña nã b»ng viÖc

nghiªn cøu c¸c c©y gia hÖ (gia ph¶), vµ tõ ®ã x©y dùng mét vµi tr¾c nghiÖm vÒ sù ph©n

biÖt c¶m gi¸c, vÒ thêi gian ph¶n øng mµ «ng hy väng chóng sÏ ®o ®−îc c¸c thµnh phÇn

cña trÝ tuÖ (intelligence). C¸c tr¾c nghiÖm nµy vµ c¸c tr¾c nghiÖm vÒ c¶m gi¸c vËn

®éng kh¸c (c¸c phÐp ®o tèc ®é vËn ®éng, lùc c¬, ®é nh¹y c¶m ®au, sù ph©n biÖt träng

l−îng.v.v…) ®· ®−îc häc trß cña «ng- nhµ t©m lý häc Mü J.Mc. Cattell- nghiªn cøu

mét c¸ch réng r·i, nh−ng c¸c tr¾c nghiÖm nµy dù b¸o t−¬ng ®èi kÐm vÒ c¸c kü n¨ng

liªn quan ®Õn häc ®−êng vµ vÒ c¸c nhiÖm vô kh¸c ®ßi hái ph¶i cã trÝ tuÖ.

Nöa ®Çu vµ gi÷a thÕ kû XX lµ kho¶ng thêi gian kh¸ s«i ®éng nghiªn cøu x¸c

®Þnh néi hµm cña kh¸i niÖm intelligence. Trong v« sè c¸c ®Þnh nghÜa vÒ trÝ tuÖ

(intelligence) trong thêi gian nµy thÊy râ cã 3 lo¹i (Freeman F.S, 1963; Aiken L.R,

1987):

1. Coi trÝ tuÖ lµ n¨ng lùc häc tËp;

2. Coi trÝ tuÖ lµ n¨ng lùc t− duy trõu t−îng;

3. Coi trÝ tuÖ lµ n¨ng lùc thÝch øng.

Tuy nhiªn nhiÒu nghiªn cøu ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y vµ ë Liªn X« thêi bÊy giê ®· chØ

ra sù kh«ng ®ång nhÊt gi÷a trÝ tuÖ "intelligence" vµ n¨ng lùc häc tËp, mÆc dï chóng cã

mèi liªn hÖ. Ch¼ng h¹n nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn sinh viªn cña tr−êng §¹i häc

tæng hîp Kiev cho thÊy trong sè nh÷ng sinh viªn häc yÕu cã c¶ nh÷ng ng−êi cã chØ sè

cao vÒ møc ®é trÝ tuÖ. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch b»ng sù thiÕu ®éng c¬ häc tËp.

3

TrÇn KiÓm trong Chuyªn ®Ò “Yªu cÇu cña c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®èi víi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ”, 2002.

7

(Blaykhe V.M, Burochuc L.F, 1978). Cßn nÕu hiÓu trÝ tuÖ lµ n¨ng lùc ph¸t triÓn t− duy

trõu t−îng (Terman L, 1937) th× chøc n¨ng cña trÝ tuÖ lµ sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c kh¸i

niÖm vµ t−îng tr−ng (ký hiÖu). C¸ch hiÓu nµy ®· thu hÑp c¶ néi hµm kh¸i niÖm lÉn

ph¹m vi thÓ hiÖn cña trÝ tuÖ.

KiÓu ®Þnh nghÜa trÝ tuÖ th«ng qua ho¹t ®éng thÝch nghi lµ kiÓu ®Þnh nghÜa phæ

biÕn nhÊt vµ ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu t¸n thµnh nhÊt. §iÒu nµy hoµn toµn dÔ hiÓu, v×

kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm trÝ tuÖ bªn ngoµi sù t¸c ®éng qua l¹i cña c¸ nh©n víi

m«i tr−êng xung quanh. Tuy nhiªn, sù t¸c ®éng qua l¹i ®ã ph¶i ®−îc xem xÐt nh− lµ

mét sù thÝch øng tÝch cùc, cã hiÖu qu¶, chø kh«ng ph¶i nh− lµ sù thÝch nghi ®¬n gi¶n.

C¸c quan ®iÓm trªn ®©y vÒ trÝ tuÖ c¬ b¶n kh«ng lo¹i trõ lÉn nhau (mçi quan

®iÓm xuÊt ph¸t tõ mét dÊu hiÖu nµo ®ã ®−îc cho lµ quan träng nhÊt) nh−ng ®Òu tËp

trung vµo néi hµm hÑp (trÝ tuÖ chØ lµ trÝ th«ng minh), tøc lµ n¨ng lùc nhËn thøc vÒ thÕ

giíi tù nhiªn, x· héi vµ t©m lý ý thøc cña con ng−êi.

Khi mµ quan niÖm trÝ tuÖ hiÓu theo nghÜa hÑp (intelligence - trÝ th«ng minh)

kh«ng tá ra cã hiÖu qu¶ trong thùc tiÔn nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ còng nh− ph¸t triÓn kinh

tÕ - x· héi, th× cÇn ph¶i më réng kh¸i niÖm trÝ tuÖ.

Vµo n¨m 1950, nhµ t©m lý häc Mü J.P. Guilford (1897-1987) nhËn ra r»ng c¸c

test IQ truyÒn thèng kh«ng ®o ®−îc vÒ trÝ s¸ng t¹o (n¨ng lùc s¸ng t¹o - creativity). ¤ng

nµy ®−a ra sù gi¶i thÝch míi, kh¸c víi c¸c thuyÕt tr−íc ®ã. N¨m 1967 Guilford ®Ó xuÊt

m« h×nh trÝ tuÖ 3 chiÒu: c¸c thao t¸c (operation), néi dung (content) vµ s¶n phÈm

(product). KÕt hîp 3 chiÒu trªn cho thÊy trÝ tuÖ bao gåm 120 nh©n tè, trong ®ã cã 59

nh©n tè lµ n¨ng lùc s¸ng t¹o. Theo «ng, trÝ s¸ng t¹o lµ n¨ng lùc t×m ra nh÷ng mèi quan

hÖ míi gi÷a c¸c kinh nghiÖm, tri thøc vèn tån t¹i ®¬n lÎ, rêi r¹c. Nh÷ng kinh nghiÖm,

tri thøc nµy d−íi cÊu d¹ng míi sÏ t¹o ra ý t−ëng míi, hµnh ®éng míi hay sù vËt hiÖn

t−îng míi ®éc ®¸o, phï hîp vµ cã gi¸ trÞ tèi lîi. (Smith 1964, Parnes 1964, Guilford

1967).

Theo Guilford trÝ s¸ng t¹o cã vai trß quan träng h¬n trÝ th«ng minh ®èi víi sù

thµnh b¹i cña con ng−êi. Cßn theo Erika Landau, nhµ t©m lý häc §øc thuéc tr−êng

ph¸i Muehler ë Muenchen th× trÝ s¸ng t¹o lµ thµnh tè cã thø bËc cao nhÊt cña trÝ tuÖ

ng−êi. Nh− vËy ®Õn gi÷a nöa sau thÕ kû XX th× kh¸i niÖm trÝ tuÖ ®−îc më réng h¬n

tr−íc bao gåm trÝ th«ng minh vµ trÝ s¸ng t¹o. ViÖc ®o ®¹c trÝ tuÖ theo nghÜa më

réng vµo thêi gian nµy ®−îc thùc hiÖn bëi hai d¹ng tr¾c nghiÖm trÝ tuÖ kh¸c nhau: tr¾c

nghiÖm trÝ th«ng minh IQ vµ tr¾c nghiÖm trÝ s¸ng t¹o CQ.

ChÝnh sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi trong khung c¶nh toµn cÇu ho¸ ®· lµm thay

®æi to lín trong quan niÖm trÝ tuÖ cña c¸c nhµ t©m lý häc thÕ giíi. Hä ®· dÇn nhËn ra

r»ng, t©m lý ng−êi trong ®ã cã trÝ tuÖ, mang b¶n chÊt x· héi vµ kh«ng ph¶i lµ mét c¬

cÊu khÐp kÝn, kh«ng thay ®æi, bÈm sinh di truyÒn. Blaykhe V.M vµ Burolachuc L.F.

(1978) ®· ®Þnh nghÜa: TrÝ tuÖ- ®ã lµ mét cÊu tróc ®éng, t−¬ng ®èi ®éc lËp cña c¸c thuéc

tÝnh nhËn thøc cña nh©n c¸ch, ®−îc h×nh thµnh vµ thÓ hiÖn trong ho¹t ®éng, do nh÷ng

8

®iÒu kiÖn v¨n ho¸- lÞch sö quy ®Þnh vµ chñ yÕu b¶o ®¶m cho sù t¸c ®éng qua l¹i phï

hîp víi hiÖn thùc xung quanh, cho sù c¶i t¹o cã môc ®Ých hiÖn thùc Êy.

Tõ vµi thËp kû cuèi cña thÕ kû XX cho ®Õn nay, xu thÕ chñ ®¹o trong nghiªn

cøu trÝ tuÖ lµ ph¸t triÓn c¸c lý thuyÕt ®a trÝ tuÖ víi sù hç trî cña c¸c khoa häc tù

nhiªn nh− di truyÒn häc, thÇn kinh häc vµ cña c«ng nghÖ th«ng tin nh»m xem xÐt trÝ

tuÖ mét c¸ch ®Çy ®ñ, réng h¬n vµ phøc hîp h¬n tõ c¸c gãc ®é sinh lý, t©m lý, x· héi vµ

v¨n ho¸.

Sù nghiªn cøu cña c¸c nhµ t©m lý häc nh− Wechsler (1956), Hofstactter (1971),

Sternberg, Gardner (1984) vµ nh÷ng nhµ t©m lý häc kh¸c ®· kh¼ng ®Þnh r»ng trÝ tuÖ

cña mét ng−êi thÓ hiÖn kh«ng ph¶i chØ trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô cã tÝnh hµn

l©m, mµ thÓ hiÖn trong sù gi¶i quyÕt nhiÖm vô cuéc sèng hµng ngµy. Theo quan niÖm

míi, trÝ tuÖ lµ kÕt qu¶ t−¬ng t¸c cña con ng−êi víi m«i tr−êng sèng, ®ång thêi lµ tiÒn

®Ò cho sù t−¬ng t¸c Êy. Sù t−¬ng t¸c cña con ng−êi víi m«i tr−êng phÇn lín diÔn hoµn

toµn kh¸c víi t×nh huèng hµn l©m mµ theo ®ã c¸c test IQ, CQ ®−îc x©y dùng. Theo

Neisse (1976) nÕu ®Æt trÝ tuÖ hµn l©m (Academical intelligence) vµo ®iÒu kiÖn bªn

ngoµi sÏ cã mét d¹ng trÝ tuÖ thÓ hiÖn khi thùc hiÖn nhiÖm vô trong t×nh huèng ®êi

th−êng. Sau nµy (1990) Amelang vµ Bartussek gäi d¹ng trÝ tuÖ nµy lµ trÝ tuÖ thùc tiÔn

(Practical intelligence).

Tri thøc tr−êng häc, t− duy l«gÝc, trÝ nhí, hay trÝ s¸ng t¹o lµ ch−a ®ñ ®Ó hoµn

thµnh nh÷ng nhiÖm vô thùc tiÔn. Sèng vµ ho¹t ®éng trong céng ®ång víi ng−êi kh¸c

®ßi hái sù chó ý ®Õn c¸c quy luËt x· héi, sù thõa nhËn vµ ®¸nh gi¸ theo ®óng chuÈn

mùc x· héi, ®ßi hái sù chÈn ®o¸n phï hîp vÒ hµnh ®éng cña ng−êi kh¸c ®Ó tõ ®ã tæ

chøc, ®Æt kÕ ho¹ch vµ quyÕt ®Þnh vÒ hµnh ®éng cña m×nh. Nh÷ng yªu cÇu nµy ®ßi hái

con ng−êi ph¶i cã mét d¹ng trÝ tuÖ kh¸c n÷a, ngoµi trÝ th«ng minh vµ trÝ s¸ng t¹o, ®ã lµ

trÝ tuÖ x· héi (Social Intelligence - SI). TrÝ tuÖ x· héi (SI) ®−îc ®Þnh nghÜa lµ "n¨ng

lùc hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô trong hoµn c¶nh cã t−¬ng t¸c víi ng−êi kh¸c. Nã thÓ

hiÖn vµ ph¸t triÓn trong ho¹t ®éng cïng ng−êi kh¸c trong ®iÒu kiÖn lÞch sö, v¨n ho¸ vµ

x· héi nhÊt ®Þnh", trÝ tuÖ x· héi liªn quan mËt thiÕt tíi mét kh¸i niÖm kh¸c lµ trÝ tuÖ

xóc c¶m.

Qua nh÷ng ph©n tÝch lý luËn trªn ®©y vÒ néi hµm kh¸i niÖm trÝ tuÖ, ®Ò tµi KX-05-

06 chó ý ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh ph−¬ng ph¸p luËn sau ®©y ®Ó ®−a ra mét ®Þnh nghÜa

lµm viÖc vÒ trÝ tuÖ:

- TÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi cña trÝ tuÖ ®èi víi c¸c thuéc tÝnh kh¸c cña nh©n c¸ch.

- Sù h×nh thµnh vµ thÓ hiÖn cña trÝ tuÖ trong ho¹t ®éng.

- TÝnh quy ®Þnh (chÕ −íc) cña nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö, v¨n ho¸, x· héi ®èi víi

nh÷ng thÓ hiÖn cña trÝ tuÖ.

- Chøc n¨ng thÝch øng tÝch cùc cña trÝ tuÖ.

§Õn ®©y, nhãm t¸c gi¶ nghiªn cøu ®Ò tµi KX-05-06 cã thÓ ®−a ra mét ®Þnh nghÜa

lµm viÖc vÒ trÝ tuÖ nh− lµ mét thuéc tÝnh cña nh©n c¸ch cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi, cã

cÊu tróc phøc hîp, ®a tÇng, ®a diÖn. §ã lµ tæ hîp c¸c n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc

9

nhËn c¶m, ®iÒu khiÓn c¶m xóc cña c¸ nh©n, ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong ho¹t

®éng, chÞu sù qui ®Þnh cña ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ - x· héi, ®¶m b¶o cho sù t−¬ng t¸c phï hîp

víi hiÖn thùc, cho sù c¶i t¹o cã môc ®Ých hiÖn thøc Êy nh»m ®¹t ®−îc c¸c môc ®Ých

quan träng trong cuéc sèng cña con ng−êi.

D−íi gãc ®é t©m lý häc, trÝ tuÖ theo ®Þnh nghÜa míi trªn ®©y ®· cã néi hµm ®−îc

më réng h¬n thuËt ng÷ trÝ tuÖ trong quan niÖm truyÒn thèng. Trong t×nh huèng nµy th×

c¸ch gi¶i quyÕt lµ: 1/VÉn sö dông thuËt ng÷ trÝ tuÖ (intelligence) nh−ng víi néi hµm

míi bao gåm ba lo¹i trÝ tuÖ: trÝ th«ng minh, trÝ s¸ng t¹o vµ trÝ tuÖ x· héi (bao gåm n¨ng

lùc x· héi vµ trÝ tuÖ c¶m xóc); 2/ Dïng mét thuËt ng÷ míi ®Ó chØ vÒ trÝ tuÖ theo quan

niÖm míi ®−îc tr×nh bµy ë trªn (trong mét sè tµi liÖu khoa häc ë ViÖt Nam ®· xuÊt

hiÖn thuËt ng÷ "th«ng th¸i" (wisdom) ®Ó chØ vÒ kh¸i niÖm trÝ tuÖ theo quan niÖm míi).

Tãm l¹i, thuËt ng÷ trÝ tuÖ cã néi hµm míi bao gåm: trÝ th«ng minh (intelligence), trÝ

s¸ng t¹o (creativity) vµ trÝ tuÖ c¶m xóc (emotional intelligence).

D−íi ®©y sÏ nªu v¾n t¾t mét sè thuyÕt vÒ trÝ tuÖ cã liªn quan ®èi víi viÖc ×nh thµnh

vµ ph¸t triÓn c¸c thµnh phÇn ®· nªu cña néi hµm cña kh¸i niÖm “trÝ ruÖ”.

1.1.2. C¸c thuyÕt vÒ trÝ tuÖ

1.1.2.1. C¸c thuyÕt ®¬n trÝ tuÖ (Single intelligence) hay lµ c¸c thuyÕt ph©n tÝch

nh©n tè vÒ trÝ tuÖ

Alfred Binet ®· quan niÖm trÝ tuÖ (trÝ th«ng minh) lµ mét n¨ng lùc chung ®èi víi

viÖc suy luËn vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong c¸c t×nh huèng kh¸c nhau. Binet ®· ®−a ra

quan ®iÓm nµy trªn c¬ së quan s¸t thÊy r»ng : c¸c häc sinh giái cã xu h−íng lµm tèt tÊt

c¶ c¸c nhiÖm vô trong tr¾c nghiÖm Binet- Simon, trong khi c¸c häc sinh kÐm l¹i cã xu

h−íng lµm kh«ng tèt tÊt c¶ c¸c nhiÖm vô. Vµo kho¶ng thêi gian Binet x©y dùng tr¾c

nghiÖm trÝ tuÖ cña m×nh, th× nhµ t©m lý häc Anh Charles Spearman (1863-1945) còng

®ang x©y dùng mét lý thuyÕt vÒ trÝ tuÖ mµ trong ®ã còng thõa nhËn cã mét ®Æc ®iÓm

chung lµm c¬ së cho nhiÒu hµnh vi.

- ThuyÕt cña Spearman vÒ trÝ tuÖ chung

N¨m 1927, sau h¬n hai thËp kû nghiªn cøu, Spearman ®· c«ng bè c¸c kÕt luËn

cña m×nh vÒ b¶n chÊt cña trÝ tuÖ. ¤ng ®· sö dông mét kü thuËt thèng kª ®−îc gäi lµ

ph©n tÝch nh©n tè (Factor analysis) ®Ó x¸c ®Þnh møc ®é t−¬ng quan gi÷a viÖc thùc hiÖn

c¸c nhiÖm vô kh¸c nhau. B»ng thùc nghiÖm, «ng ®· ph¸t hiÖn thÊy r»ng: c¸c tr¾c

nghiÖm nh»m v¹ch ra nh÷ng n¨ng lùc riªng biÖt cã t−¬ng quan d−¬ng tÝnh râ rÖt víi

nhau, vµ «ng ®· ®i ®Õn kÕt luËn vÒ sù tån t¹i cña mét nh©n tè chung nµo ®ã, cã ¶nh

h−ëng ®Õn tÊt c¶ c¸c tr¾c nghiÖm ®−îc nghiªn cøu. ¤ng gäi ®ã lµ nh©n tè “g”

(general). Sù ph©n tÝch sau nµy ®· cho phÐp v¹ch ra c¸i gäi lµ nh÷ng nh©n tè riªng - “s”

(special). “s” chØ tån t¹i ®èi víi mçi tr¾c nghiÖm nhÊt ®Þnh vµ kh«ng cã liªn quan g×

®Õn nh÷ng tr¾c nghiÖm kh¸c. Tõ ®ã, quan niÖm cña «ng ®· ®−îc ®−a vµo t©m lý häc

nh− lµ thuyÕt hai nh©n tè cña trÝ th«ng minh. Tuy nhiªn, Spearman tin r»ng nh©n tè trÝ

tuÖ chung quan träng h¬n bÊt kú mét nh©n tè trÝ tuÖ riªng nµo (Lester M. Sdorow,

1993). Sù tån t¹i cña nh©n tè “g” ®· nhËn ®−îc sù ñng hé cña mét sè nghiªn cøu. Nã

10

ph¶n ¸nh n¨ng lùc thao t¸c th«ng tin mét c¸ch chÝnh x¸c vµ linh ho¹t trong trÝ nhí

ng¾n h¹n cña con ng−êi (Larson and Saccuzzo, 1989).

Tuy nhiªn còng cã xu h−íng phñ nhËn sù tån t¹i mét c¬ së chung cña trÝ tuÖ mµ

ng−êi ®Çu tiªn lµ E. Thorndike. Nh÷ng t¸c phÈm cña Thorndike còng xuÊt hiÖn vµo

thêi kú cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çu tiªn cña Spearman (E. Thorndike, 1903).

Quan niÖm ®a nh©n tè cña E. Thorndike cho r»ng: trÝ tuÖ gåm nhiÒu nh©n tè hay

thµnh phÇn. BÊt kú mét hµnh ®éng trÝ tuÖ nµo còng chøa ®ùng mét lo¹t c¸c thµnh

phÇn t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Quan ®iÓm nµy ®−îc Thurstone nghiªn cøu kü b»ng

ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch nh©n tè.

- ThuyÕt vÒ c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ nguyªn thuû cña Thurstone

T− t−ëng cña Thorndike ®· ®−îc nhµ t©m lý häc Mü Louis Thurstone (1887-

1955) nghiªn cøu chi tiÕt vÒ mÆt to¸n häc. ¤ng lµ ng−êi cã ®ãng gãp rÊt to lín vµo lý

thuyÕt vµ kü thuËt ph©n tÝch nh©n tè, vµ ®−îc coi lµ ng−êi s¸ng lËp ra ph−¬ng ph¸p

ph©n tÝch ®a nh©n tè (Thurstone L.L, 1947).

Gièng nh− Spearman, Louis Thurnstone còng dïng ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch nh©n

tè ®Ó x¸c ®Þnh b¶n chÊt cña trÝ tuÖ. Nh−ng kh¸c víi Spearman, Thurstone (1938) kÕt

luËn r»ng, kh«ng hÒ cã nh©n tè chung cña trÝ tuÖ. Trªn c¬ së mét bé tr¾c nghiÖm

(battery of test) dïng cho sinh viªn, «ng ®· x¸c ®Þnh ®−îc 7 nh©n tè mµ «ng gäi lµ

nh÷ng n¨ng lùc trÝ tuÖ nguyªn thuû (primary mental abilities): suy luËn (R- reasoning),

l−u lo¸t vÒ ng«n tõ (W- Word fluency), tèc ®é tri gi¸c (P. Perceptual Speed), th«ng

hiÓu ng«n ng÷ (V- Verbal comprehension), t−ëng t−îng kh«ng gian (S-Spatial

Visualization), tÝnh to¸n b»ng con sè (N- Numerical Calculation) vµ trÝ nhí liªn t−ëng

(M- Associative Memory). ¤ng ®· nhÊn m¹nh r»ng: nh÷ng thao t¸c trÝ tuÖ nhÊt ®Þnh

®Òu cã mét nh©n tè “nguyªn thuû” chung, nh÷ng thao t¸c trÝ tuÖ nµy t¹o thµnh mét

nhãm (v× vËy thuyÕt nµy cßn ®−îc gäi lµ thuyÕt nh©n tè nhãm - “Group - factor

theory”). Tõ quan niÖm nµy ®· ra ®êi tr¾c nghiÖm PMA (Primary Mental Abilities)

dïng ®Ó ®o c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ nguyªn thuû trªn ®©y.

Sau nµy, Thurstone còng ®· thõa nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng nh©n tè chung,

nh−ng xem chóng lµ nh÷ng nh©n tè thuéc hµng thø hai. Trong nh÷ng t¸c phÈm cuèi ®êi

cña m×nh, Spearman còng ®· thõa nhËn sù tån t¹i cña c¸c nh©n tè nhãm.

Ngµy nay ng−êi ta ®· hiÓu quan niÖm vÒ nh©n tè chung lµ mét tr−êng hîp ®Æc

biÖt cña sù ph©n tÝch ®a nh©n tè.

- ThuyÕt 2 nh©n tè trÝ tuÖ cña Horn vµ Cattell

Lý thuyÕt gÇn ®©y nhÊt vÒ trÝ tuÖ ®−îc x©y dùng trªn c¬ së ph©n tÝch nh©n tè lµ

lý thuyÕt cña John Horn vµ Raymond Cattell(1966). Hai «ng ®· x¸c ®Þnh ®−îc hai nh©n

tè cña trÝ tuÖ. TrÝ tuÖ thÓ láng (Fluid Intelligence) ph¶n ¸nh n¨ng lùc t− duy, trÝ nhí vµ

tèc ®é cña viÖc chÕ biÕn th«ng tin. Horn vµ Cattell tin r»ng trÝ tuÖ láng ®−îc thõa kÕ

mét c¸ch réng r·i, cã chÞu ¶nh h−ëng mét chót cña luyÖn tËp, vµ bÞ gi¶m sót ë tuæi giµ.

Ng−îc l¹i, trÝ tuÖ thÓ kÕt tinh (Crystallized Intelligence) ph¶n ¸nh nh÷ng kiÕn thøc thu

11

thËp ®−îc qua nhµ tr−êng vµ kinh nghiÖm hµng ngµy. Hai «ng tin r»ng trÝ tuÖ thÓ kÕt

tinh ®−îc t¨ng c−êng hoÆc gi÷ nguyªn nh− vËy ë tuæi giµ.

Nh÷ng ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc ®Æc biÖt cã thÓ lµm t¨ng c−êng trÝ tuÖ thÓ láng vµ

nhÊt lµ trÝ tuÖ thÓ kÕt tinh (Stankov and Chen, 1988).

Sau khi xem l¹i nh÷ng luËn chøng cho sù tån t¹i cña trÝ tuÖ thÓ láng vµ trÝ tuÖ

thÓ kÕt tinh, Guilford (1980) ®· nhÊn m¹nh r»ng Horn vµ Cattell ®· thÊt b¹i trong viÖc

chøng minh sù hiÖn h÷u cña hai lo¹i nh©n tè nµy. C¸c lý thuyÕt ph©n tÝch nh©n tè vÒ trÝ

tuÖ thiÕu mét sù phª ph¸n m¹nh mÏ cã lÏ lµ ë chç chóng cho r»ng trÝ tuÖ chØ ph¶n ¸nh

nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc cÇn cho ho¹t ®éng ë nhµ tr−êng, v× vËy cÇn ph¶i hoµn thiÖn

mét lý thuyÕt s¸t h¬n vµ cËp nhËt h¬n vÒ trÝ tuÖ víi sù thõa nhËn mét tÇm vùc réng lín

h¬n cña c¸c n¨ng lùc (Frederiksen, 1986). C¸c lý thuyÕt cña Robert Sternberg vµ

Howard Gardner ®· lµm nh− vËy. (SÏ ®Ò cËp ë nh÷ng phÇn tiÕp sau).

- M« h×nh thø bËc c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ cña Vernon

Nhµ t©m lý häc ng−êi Anh Philip Vernon ®· ®−a ra mét m« h×nh d¹ng c¸i c©y

kh¸c víi ThuyÕt ®a nh©n tè cña Guilford (Vernon, 1969). M« h×nh Vernon cã mét

nh©n tè trÝ tuÖ chung (g) n»m ë tÇng cao nhÊt, cïng víi 2 nhãm nh©n tè chÝnh yÕu lµ

ng«n ng÷ - gi¸o dôc (v: ed) vµ thùc tÕ- c¬ giíi - kh«ng gian (k: m) n»m ë tÇng d−íi kÕ

tiÕp. C¸c nh©n tè v: ed vµ k: m ®−îc tiÕp tôc ph©n t¸ch thµnh mét sè nh©n tè nhãm thø

yÕu. VÝ dô, v: ed bao gåm c¸c n¨ng lùc nh− ng«n ng÷ l−u lo¸t, n¨ng lùc sè häc, vµ cã

lÏ lµ n¨ng lùc s¸ng t¹o. Mét sè nh©n tè nhãm thø yÕu t¹o thµnh k: m lµ th«ng hiÓu c¬

giíi, n¨ng lùc t©m vËn ®éng, vµ c¸c quan hÖ kh«ng gian. ë tÇng thÊp nhÊt cña c¸c thø

bËc lµ c¸c nh©n tè riªng ®Æc biÖt ®èi víi c¸c tr¾c nghiÖm nhÊt ®Þnh ( H×nh.1).

M« h×nh thø bËc vÒ trÝ tuÖ r»ng nµy vÉn gi÷ nguyªn nh©n tè trÝ tuÖ chung cña

Spearman, ®ång thêi l¹i g¾n kÕt víi c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ nguyªn thuû cña Thurstone vµ

c¸c nh©n tè cÊu tróc trÝ tuÖ cña Guilford vµo mét vÞ thÕ phô d−íi nh©n tè g. C¸c m«

h×nh tÝch hîp kiÓu nh− m« h×nh thø bËc cña Vernon høa hÑn lµ cã thÓ cã mét c¸ch liªn

kÕt cã vÎ hîp lý c¸c ph¸t hiÖn vµ lý gi¶i kh¸c nhau cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu theo

quan ®iÓm ph©n tÝch nh©n tè thµnh mét lý thuyÕt duy nhÊt (Aiken L.R, 1987).

H.1. M« h×nh thø bËc cña Vernon vÒ c¸c n¨ng lùc trÝ tôª (theo Vernon, 1960)

Nh©n tè chung (g)

Ng«n ng÷ - gi¸o dôc Thùc tÕ - C¬ giíi - Kh«ng gian

L−u lo¸t Sè häc S¸ng t¹o Th«ng hiÓu C¬ giíi Kh«ng gian T©m vËn ®éng

Nhãm nh©n

tè chÝnh yÕu

Nhãm nh©n

tè thø yÕu

Nhãm nh©n

tè riªng

12

1.1.2.2. C¸c thuyÕt ®a trÝ tuÖ (multiple intelligence)

- ThuyÕt cña Guilford vÒ cÊu tróc trÝ tuÖ

Còng gièng nh− Thurstone, J.P. Guilford (1897-1987) ®· ph¶n ®èi quan niÖm vÒ

mét nh©n tè trÝ tuÖ chung (Guilford, 1959). ¤ng gi¶i thÝch trÝ tuÖ theo c¸ch míi víi

môc ®Ých: “x©y dùng mét lý thuyÕt thèng nhÊt vÒ trÝ tuÖ ng−êi bao gåm nh÷ng n¨ng lùc

chuyªn biÖt ®· biÕt hoÆc nh÷ng n¨ng lùc trÝ tuÖ c¬ së vµo mét hÖ thèng duy nhÊt, ®ã lµ

cÊu tróc trÝ tuÖ”. Guilford cho r»ng trÝ tuÖ ®o b»ng c¸c test ®o IQ truyÒn thèng kh«ng

®o ®−îc tÝnh s¸ng t¹o, mét thµnh tè quan träng cña trÝ tuÖ vµ tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña

m×nh «ng ®Ò xuÊt m« h×nh cÊu tróc trÝ tuÖ ba chiÒu (xem h×nh 2)(9)

. ¤ng ®· so¹n th¶o bé

test tæng nghiÖm ®Ó t×m c¸ch ®o c¸c yÕu tè riªng lÎ vµ c¸c hµnh vi s¸ng t¹o. Víi sù hç

trî cña ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc, ®Æc biÖt lµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch nh©n tè, «ng

®· x¸c ®Þnh ®−îc 120 nh©n tè cña trÝ tuÖ. Mçi mét nh©n tè nµy ®¹i diÖn cho sù t¸c ®éng

qua l¹i gi÷a c¸c chiÒu (dimensions) mµ Guilford gäi lµ c¸c thao t¸c (c¸c qu¸ tr×nh t−

duy: nhËn thøc, trÝ nhí, t− duy ph©n kú, t− duy héi tô, ®¸nh gi¸), c¸c néi dung (th«ng

tin mµ con ng−êi ®ang suy nghÜ vÒ chóng: h×nh ¶nh, ký hiÖu, ng÷ nghÜa, hµnh vi), vµ

c¸c s¶n phÈm (c¸c kÕt qu¶ cña sù suy nghÜ vÒ c¸c th«ng tin: c¸c ®¬n vÞ, c¸c líp, (lo¹i),

c¸c mèi liªn hÖ, c¸c hÖ thèng, c¸c biÕn th¸i, c¸c liªn kÕt (Xem H×nh 2).

H×nh 2: CÊu tróc trÝ tuÖ 3 chiÒu cña Guilford (1967)

§¸

T−

T−

d

nh gi¸

NhËn thøc

uy héi tô

duy ph©n

N

kú

hí

C

C

C

C

C

¸c ®¬n vÞ

C¸c líp

¸c quan hÖ

¸c hÖ thèng

¸c biÓu th¸i

¸c liªn kÕt

H×nh

Ký hiÖu

Ng÷ nghÜa

Né

Th¸i ®é

i dung

C¸c k

Õt q

u¶

(9) Guilford, J.P. "Creativity". Am Psych, 1950.

13

C¸c test trÝ tuÖ truyÒn thèng (test ®o IQ) vèn bã hÑp trong t− duy héi tô: tøc lµ

nh»m vµo n¨ng lùc nhí l¹i, nhËn l¹i mµ kh«ng nh»m vµo sù t×m kiÕm vµ c¶i tiÕn, ®æi

míi. V× vËy, c¸c test trÝ tuÖ truyÒn thèng kh«ng ®o ®−îc tÝnh s¸ng t¹o. Guilford cho

r»ng c¸c yÕu tè thao t¸c t−¬ng øng víi nh÷ng n¨ng lùc nhÊt ®Þnh cã thÓ ®−îc h×nh

thµnh mét phÇn nµo ®ã qua häc tËp. Trong qóa tr×nh s¸ng t¹o phÇn lín c¸c s¶n phÈm t−

duy n»m trong ph¹m vi t− duy ph©n kú. T− duy ph©n kú gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®a kh¶ n¨ng,

trong khi ®ã t− duy héi tô l¹i bã hÑp trong ph¹m vi mét kh¶ n¨ng, bëi v× nã chØ nh»m

vµo mét tr¶ lêi. Tuy nhiªn c¶ t− duy ph©n kú lÉn t− duy héi tô ®Òu cã vai trß trong mäi

t×nh huèng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.

GÇn cuèi ®êi, Guilford ®· t¨ng c¸c nh©n tè cña trÝ tuÖ lªn 180. TÊt nhiªn, viÖc

®−a ra nhiÒu nh©n tè nh− vËy ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu trong nhiÒu n¨m ®Ó x¸c ®Þnh c¸c

gi¸ trÞ cña lý thuyÕt nµy. Guilford ®· hy väng t×m ra c¸c con ®−êng ®Ó n©ng cao trÝ tuÖ

b»ng sù gióp ®ì häc sinh n©ng cao c¸c nh©n tè chuyªn biÖt mµ «ng tin lµ chóng t¹o nªn

trÝ tuÖ (Comrey, Michaeland, Frucheter, 1988).

- ThuyÕt ba nh©n tè vÒ trÝ tuÖ cña Sternberg

Theo Robert Sternberg trÝ tuÖ cña mçi ng−êi réng h¬n nh÷ng n¨ng lùc ®−îc ®o

b»ng c¸c tr¾c nghiÖm trÝ tuÖ (Trotter, 1986). §Ó x¸c ®Þnh quan niÖm vÒ b¶n chÊt trÝ tuÖ

cña nh÷ng ng−êi b×nh th−êng, «ng vµ c¸c céng sù (1984) ®· tiÕn hµnh trao ®æi nh÷ng

ng−êi ®ang ®äc t¹i mét th− viÖn tr−êng ®¹i häc, nh÷ng ng−êi ®ang ë trong siªu thÞ,

hoÆc ®ang ®îi tÇu löa. Hä ®−îc yªu cÇu liÖt kª nh÷ng ®Æc ®iÓm mµ hä tin lµ chÝnh yÕu

cña trÝ tuÖ con ng−êi. Theo nh÷ng ng−êi ®−îc hái, mét ng−êi th«ng minh lµ ng−êi cã

kü n¨ng ng«n ng÷ tèt, cã nh÷ng n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tèt vµ cã ãc ph¸n ®o¸n x·

héi tèt.

Trong thËp kû 80, Robert Sternberg (1984) ®· x©y dùng thuyÕt ba nh©n tè cña

trÝ tuÖ (Triachic theory of intelligence). ThuyÕt nµy cho r»ng trÝ tuÖ bao gåm ba lo¹i

n¨ng lùc gièng nh− nh÷ng n¨ng lùc ®−îc trong cuéc kh¶o s¸t tr−íc ®©y cña «ng. Tõ ®ã

Sternberg ®· x©y dùng häc thuyÕt cña m×nh dùa trªn c¬ së nh÷ng quan s¸t vÒ viÖc con

ng−êi ®· chÕ biÕn c¸c th«ng tin nh− thÕ nµo. Theo Sternberg, cã 3 lo¹i trÝ tuÖ kh¸c

nhau:

TrÝ tuÖ ph©n tÝch (Analytical or Componential Intelligence) lµ lo¹i trÝ tuÖ gièng

víi lo¹i trÝ tuÖ ®−îc thõa nhËn trong c¸c lý thuyÕt truyÒn thèng vÒ trÝ tuÖ. Nã ph¶n ¸nh

chñ yÕu n¨ng lùc suy luËn ng«n ng÷, n¨ng lùc nµy gióp Ých cho ho¹t ®éng ë nhµ

tr−êng. Ng−êi cã lo¹i trÝ tuÖ nµy sÏ lµm tèt c¸c tr¾c nghiÖm ®ßi hái ph©n tÝch mét vÊn

®Ò thµnh c¸c yÕu tè cña nã.

TrÝ tuÖ s¸ng t¹o (Creative or Experiential Intelligence) lµ n¨ng lùc kÕt hîp

nh÷ng kinh nghiÖm kh¸c nhau theo nh÷ng c¸ch thøc míi ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò

míi. Lo¹i trÝ tuÖ nµy ph¶n ¸nh sù s¸ng t¹o, ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c nghÖ sÜ, c¸c nhµ s¸ng

t¸c ©m nh¹c hay c¸c nhµ khoa häc. Theo Sternberg, th× nh÷ng thiªn tµi nh− Leonardo

da Vinci vµ Alberteinstein ®· cã tr×nh ®é ®Æc biÖt cao vÒ lo¹i trÝ tuÖ nµy.

14

TrÝ tuÖ ng÷ c¶nh (Contextual Intelligence) lµ n¨ng lùc ho¹t ®éng trong c¸c t×nh

huèng x· héi thùc tiÔn, h»ng ngµy. Nã ph¶n ¸nh sù “lâi ®êi” (Street Smarts), vÝ nh−

trong viÖc “mÆc c¶” khi mua b¸n. Nh÷ng ng−êi cã lo¹i trÝ tuÖ nµy th−êng kh«ng ®−îc

®iÓm cao nhÊt trong c¸c tr¾c nghiÖm tiªu chuÈn ho¸, vµ hä còng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng

ng−êi s¸ng t¹o ë møc cao. Robert Sternberg cho r»ng trÝ tuÖ ng÷ c¶nh lµ “tÊt c¶ nh÷ng

g× cùc kú quan träng mµ b¹n kh«ng hÒ ®−îc d¹y ë nhµ tr−êng”.

ThuyÕt 3 nh©n tè thõa nhËn r»ng con ng−êi cã thÓ ho¹t ®éng ®−îc trong nh÷ng

hoµn c¶nh kh¸c víi nhµ tr−êng. H¬n n÷a, mét ng−êi nµo ®ã cã thÓ xuÊt s¾c trong mét

lo¹i trÝ tuÖ nµy mµ kh«ng xuÊt s¾c trong 2 lo¹i kia. Mçi lo¹i trÝ tuÖ trªn ®Òu cã thÓ ®−îc

t¨ng c−êng nhê sù luyÖn tËp ®Æc biÖt (Robert Sternberg, 1986). ¤ng cho r»ng thø trÝ

tuÖ ®−îc ®o b»ng c¸c tr¾c nghiÖm IQ lµ mét thø trÝ tuÖ “chÕt” (inert)- nã kh«ng dÉn

®Õn hµnh ®éng cã môc ®Ých. Tõ ®ã, «ng ®−a ra kh¸i niÖm “trÝ tuÖ thµnh c«ng”

(successful intelligence). §ã lµ lo¹i trÝ tuÖ ®−îc dïng ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng môc ®Ých

quan träng cña c¸ nh©n hay cña x· héi.

Sternberg cho r»ng c¸c nhµ t©m lý häc kh«ng nªn nghiªn cøu xem con ng−êi cã

trÝ tuÖ ë møc n¶o, mµ nªn nghiªn cøu xem mçi ng−êi sö dông nã nh− thÕ nµo. §iÒu nµy

®· lµm cho lý thuyÕt cña «ng cã kh¶ n¨ng ¸p dông mét c¸ch “cã tÝnh chÊt xuyªn v¨n

ho¸ cao”, v× ng−êi ta ®· x¸c nhËn r»ng c¸i ®−îc coi lµ th«ng minh trong mét x· héi nµy

l¹i cã thÓ kh«ng cã gi¸ trÞ g× trong mét x· héi kh¸c (Kagan, 1998). TrÝ tuÖ ph¶i ®−îc

hiÓu trong mét ng÷ c¶nh v¨n ho¸-x· héi nhÊt ®Þnh.

Dï r»ng lý thuyÕt cña Robert Sternberg ®· v−ît ra ngoµi c¸c lý thuyÕt truyÒn

thèng (thõa nhËn trÝ tuÖ s¸ng t¹o vµ trÝ tuÖ thùc tÕ vµ trÝ tuÖ nhµ tr−êng), vÉn cÇn ph¶i

nghiªn cøu nhiÒu h¬n ®Ó tiÕp tôc x¸c ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ cña lý thuyÕt nµy (Lester

M.Sdorow, 1993).

- ThuyÕt ®a trÝ tuÖ cña Gardner

Trong khi lý thuyÕt cña Robert Sternberg ®−îc dùa trªn c¬ së nghiªn cøu vÒ

viÖc chÕ biÕn th«ng tin, th× thuyÕt ®a trÝ tuÖ (theory of Multiple Intelligence) cña

Howard Gardner (1983) l¹i dùa trªn luËn ®iÓm: n·o bé ®· t¹o ra c¸c hÖ thèng riªng biÖt

cho nh÷ng n¨ng lùc t−¬ng øng kh¸c nhau mµ «ng gäi lµ “c¸c trÝ tuÖ”. Theo Howard

Gardner, cã 7 kiÓu trÝ tuÖ kh¸c nhau, mçi mét kiÓu ®−îc ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é

kh¸c nhau trong mçi mét con ng−êi.

TrÝ tuÖ ng«n ng÷ (Linguistic Intelligence) lµ n¨ng lùc diÔn t¶ ng«n ng÷ dÔ dµng

b»ng c¸ch nãi hay viÕt. C¸c nhµ th¬, nhµ v¨n, nhµ b¸o lµ nh÷ng thÝ dô râ nhÊt vÒ lo¹i trÝ

tuÖ ng«n ng÷. Hä rÊt nh¹y c¶m víi ©m thanh, nhÞp ®iÖu vµ nghÜa cña c¸c tõ, nh¹y c¶m

víi nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau cña ng«n ng÷. TrÝ tuÖ ng«n ng÷ n»m ë phÇn n·o tr¸i:

thuú tr¸n tr¸i kiÓm so¸t c¸c kh¶ n¨ng nãi, cßn thuú th¸i d−¬ng tr¸i ®iÒu khiÓn sù hiÓu

biÕt ng«n ng÷.

TrÝ tuÖ l«gic- to¸n häc (Logical- Mathematical Intelligence) lµ n¨ng lùc tÝnh

to¸n phøc t¹p vµ lý luËn s©u s¾c. Tiªu biÓu cho lo¹i trÝ tuÖ nµy lµ c¸c nhµ to¸n häc vµ

c¸c nhµ khoa häc nãi chung. Nh÷ng nhµ khoa häc lín cã tµi nh×n thÊu suèt vÊn ®Ò phøc

15