Nghiên cứu phát triển cụm làng nghề ở Hà Nội

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM

NGUYỄN XUÂN HOẢN

NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN CỤM LÀNG NGHỀ

Ở HÀ NỘI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2021

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM

NGUYỄN XUÂN HOẢN

NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN CỤM LÀNG NGHỀ

Ở HÀ NỘI

N Ki tế p át triể

M 9.31.01.05

N ười ướ dẫ k oa ọc GS.TS. Phạm Thị Mỹ Dung

HÀ NỘI - 2021

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên

cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ

lấy bất kỳ học vị nào.

Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám

ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc.

Hà Nội, ngày tháng năm 2021

Tác giả luận án

Nguyễn Xuân Hoản

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã luôn nhận

được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của

bạn bè, đồng nghiệp và gia đình.

Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn

sâu sắc GS.TS Phạm Thị Mỹ Dung đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời

gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo,

Bộ môn Phát triển nông thôn, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học viện Nông

nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và

hoàn thành luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ, công chức, viên chức UBND

Thành phố, Liên đoàn Lao động Thành phố; Công đoàn ngành Nông nghiệp và Phát

triển nông thôn Hà Nội, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Sở Công thương, Hiệp

hội làng nghề Hà Nội, UBND các huyện Gia Lâm, Thạch Thất và Chương Mỹ, UBND

các xã Bát Tràng, Chàng Sơn, Phú Nghĩa và các xã có liên quan đã giúp đỡ và tạo điều

kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Tôi xin chân thành cảm ơn các chủ doanh nghiệp, chủ hộ sản xuất kinh doanh, các

nghệ nhân làng nghề đã tin tưởng, cung cấp cho tôi nh ng thông tin, giành nhiều thời

gian chia s thảo luận để cho tôi thực hiện đề tài và hoàn thành luận án.

Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều

kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./.

Hà Nội, ngày tháng năm 2021

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Xuân Hoản

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan .................................................................................................................... i

Lời cảm ơn....................................................................................................................... ii

Mục lục ........................................................................................................................... iii

Danh mục ch viết tắt..................................................................................................... vi

Danh mục bảng ............................................................................................................. viii

Danh mục biểu đồ .............................................................................................................x

Danh mục hình..................................................................................................................x

Trích yếu luận án ............................................................................................................ xi

Thesis abstract............................................................................................................... xiii

Phần 1. Mở đầu ...............................................................................................................1

1.1. Tính cấp thiết của đề tài........................................................................................1

1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài.............................................................................4

1.2.1. Mục tiêu chung .....................................................................................................4

1.2.2. Mục tiêu cụ thể .....................................................................................................4

1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................4

1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ...........................................................................................4

1.3.2. Phạm vi nghiên cứu ..............................................................................................4

1.4. Nh ng đóng góp mới của đề tài............................................................................5

1.5. Ý nghĩa Khoa học và thực tiễn của luận án ..........................................................5

1.5.1. Ý nghĩa khoa học ..................................................................................................5

1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn...................................................................................................6

Phần 2. Tổng quan tài liệu nghiên cứu về phát triển cụm làng nghề.........................7

2.1. Cơ sở lý luận về phát triển cụm làng nghề ...........................................................7

2.1.1. Các khái niệm .......................................................................................................7

2.1.2. Phát triển cụm làng nghề ....................................................................................14

2.1.3. Nội dung nghiên cứu về phát triển cụm làng nghề .............................................17

2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng tới sự phát triển của các cụm làng nghề..........................23

2.2. Cơ sở thực tiễn về phát triển cụm làng nghề ......................................................26

2.2.1. Kinh nghiệm phát triển cụm làng nghề trên Thế giới.........................................26

2.2.2. Kinh nghiệm về phát triển cụm làng nghề ở Việt Nam......................................29

iv

2.2.3. Các bài học rút ra cho phát triển cụm làng nghề ở Hà Nội.................................32

2.3. Các nghiên cứu có liên quan...............................................................................34

2.3.1. Nghiên cứu ở nước ngoài có liên quan ...............................................................34

2.3.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam có liên quan ...........................................................39

2.3.3. Các khoảng trống nghiên cứu trước đây.............................................................43

Phần 3. Đặc điểm đ n v phƣơng pháp nghiên cứu............................................45

3.1. Điều kiện tự nhiên kinh tế xã hội của Hà Nội.....................................................45

3.1.1. Điều kiện tự nhiên...............................................................................................45

3.1.2. Điều kiện kinh tế, xã hội.....................................................................................46

3.1.3. Điều kiện hạ tầng kỹ thuật ở khu vực nông thôn................................................50

3.2. Phương pháp luận trong nghiên cứu ...................................................................52

3.2.1. Khung phân tích..................................................................................................52

3.2.2. Tiếp cận nghiên cứu............................................................................................52

3.2.3. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................54

3.2.4. Các chỉ tiêu nghiên cứu.......................................................................................61

Phần 4. Kết quả nghiên cứu.........................................................................................63

4.1. Thực trạng các cụm làng nghề ở thành phố Hà Nội ...........................................63

4.1.1. Sự hình thành và phân bố các cụm làng nghề ở Hà Nội.....................................63

4.1.2. Sự phát triển các yếu tố sản xuất kinh doanh trong cụm làng nghề ...................71

4.1.3. Phát triển về tổ chức sản xuất kinh doanh trong cụm làng nghề ........................84

4.1.4. Kết quả phát triển các cụm làng nghề.................................................................94

4.1.5. Yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển của cụm làng nghề trên địa bàn thành

phố Hà Nội........................................................................................................105

4.1.6. Đánh giá chung thực trạng phát triển Cụm làng nghề ở Hà Nội ......................124

4.2. Một số giải pháp phát triển cụm làng nghề ở Hà Nội.......................................131

4.2.1. Quan điểm và định hướng phát triển cụm làng nghề........................................131

4.2.2. Căn cứ đề xuất các giải pháp ............................................................................131

4.2.3. Một số giải pháp phát triển cụm làng nghề ở Hà Nội.......................................132

Kết luận phần 4 .............................................................................................................145

Phần 5. Kết luận và kiến ngh ....................................................................................147

5.1. Kết luận.............................................................................................................147

5.2. Kiến nghị...........................................................................................................149

v

5.2.1. Đối với Chính phủ và các bộ ngành ở Trung ương ..........................................149

5.2.2. Đối với Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội ....................................................150

Danh mục các công trình khoa học đã công bố ............................................................151

Tài liệu tham khảo ........................................................................................................152

Phụ lục ..........................................................................................................................164

vi

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Nghĩ tiếng Việt

CCN Cụm công nghiệp

CCNLN Cụm công nghiệp làng nghề

CLN Cụm làng nghề

CMH Chuyên môn hóa

CNH Công nghiệp hóa

CPTPP

Comprehensive and Progressive Agreement for Trans - Pacific

Partnership (Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái

Bình Dương)

DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa

ĐKKD Đăng ký kinh doanh

ĐTH Đô thị hóa

EVFTA

European-Vietnam Free Trade Agreement (Hiệp định Thương

mại tự do gi a Việt Nam và Liên minh châu Âu)

GDP Gross Domestic Product (Tổng sản phẩm quốc nội)

GTSX Giá trị sản xuất

GRDP Gross Regional Domestic Product (Tổng sản phẩm trên địa bàn)

HĐH Hiện đại hóa

HĐND Hội đồng nhân dân

HTX Hợp tác xã

KTXH Kinh tế Xã hội

KHCN Khoa học công nghệ

LNTT Làng nghề truyền thống

MARD

Ministry of Agriculture and Rural Development (Bộ Nông nghiệp

và Phát triển nông thôn)

MQH Mối quan hệ

NCS Nghiên cứu sinh

NNNT Ngành nghề nông thôn

NTM Nông thôn mới

vii

OCOP One commune, one product (Mỗi xã một sản phẩm)

OTOP One Tambon One Product (Mỗi làng một sản phẩm)

OVOP One village one product (Mỗi làng một sản phẩm)

PTNT Phát triển nông thôn

PRA

Participatory Rural Appraisal (Phương pháp đánh giá nông thôn

có sự tham gia)

RRA Rapid Rural Appraisal (Phương pháp đánh giá nhanh nông thôn)

SPL Systèmes Productifs Localisés (Hệ thống sản xuất địa phương)

SPSS

Statistical Package for the Social Sciences (là một phần mềm

máy tính phục vụ công tác phân tích thống kê)

SXKD Sản xuất kinh doanh

SXNN Sản xuất nông nghiệp

SWOT

Strengths (Điểm mạnh), Weaknesses (Điểm yếu),

Opportunities (Cơ hội), Threats (Thách thức)

TBCN Tư bản chủ nghĩa

THCS Trung học cơ sở

TT Thông tư

TTCN Tiểu thủ công nghiệp

UBND Ủy ban nhân dân

UNIDO

United Nations Industrial Development Organization (Tổ chức

phát triển công nghiệp Liên hợp quốc)

WTO World Trade Organization (Tổ chức thương mại thế giới)

XHCN Xã hội chủ nghĩa

viii

DANH MỤC BẢNG

TT Tên ảng Trang

2.1. Phân biệt cụm làng nghề với các loại cụm theo văn bản nhà nước ....................10

3.1. Một số chỉ tiêu tăng trưởng Kinh tế - Xã hội Hà Nội.........................................48

3.2. Một số tiêu chí lựa chọn cụm làng nghề để điều tra nghiên cứu ........................55

3.3. Mẫu điều tra các cơ sở sản xuất kinh doanh nghề thủ công ...............................56

3.4. Mô tả các biến độc lập và cách tính trong phân tích Logit.................................59

4.1. Phân bố các cụm làng nghề theo đơn vị hành chính ở Hà Nội...........................69

4.2. Không gian hoạt động của các cụm làng nghề được nghiên cứu .......................70

4.3. Diện tích nhà xưởng phục vụ sản xuất trong các cụm làng nghề .......................73

4.4. Cơ sở hạ tầng trong các cụm làng nghề ..............................................................74

4.5. Số lượng và chất lượng lao động trong cụm làng nghề ở Hà Nội ......................75

4.6. Thị trường lao động của các cụm làng nghề.......................................................79

4.7. Thị trường cung cấp nguyên liệu cho các cụm làng nghề ..................................82

4.8. Thị trường cung cấp thiết bị của các cụm làng nghề ..........................................83

4.9. Lợi ích và chi phí tăng thêm của việc chuyển đổi từ hộ sản xuất sang doanh

nghiệp nhỏ và vừa...............................................................................................86

4.10. Các loại hình tổ chức sản xuất trong các cụm làng nghề....................................87

4.11. Một số thông tin thể hiện về phát triển các cụm làng nghề ................................94

4.12. Thị trường tiêu thụ sản phẩm của các cụm làng nghề ........................................95

4.13. Giá trị và cơ cấu kinh tế của các xã có làng nghề chính trong cụm làng nghề

năm 2017.............................................................................................................96

4.14. Một số thay đổi của các cơ sở sản xuất kinh doanh trong cụm làng nghề mây

tre đan Phú Vinh .................................................................................................97

4.15. Thay đổi kết quả và hiệu quả sản xuất kinh doanh của các cơ sở trong cụm

làng nghề mây tre đan Phú Vinh.........................................................................98

4.16. Số lượng việc làm và thu nhập trong cụm làng nghề ở Hà Nội..........................99

4.17. Quan hệ giao thương với nước ngoài của các cụm làng nghề ..........................103

4.18. Một số thông tin về vốn xã hội trong cụm làng nghề .......................................117

4.19. Ước lượng các yếu tố ảnh hưởng đến tăng doanh thu ......................................121

ix

4.20. Xếp hạng các yếu tố ảnh hưởng đến việc tăng doanh thu của các cơ sở sản

xuất kinh doanh trong cụm làng nghề...............................................................122

4.21. Ước lượng các yếu tố ảnh hưởng đến đăng ký kinh doanh của các cơ sở sản

xuất kinh doanh trong cụm làng nghề...............................................................122

4.22. Xếp hạng các yếu tố ảnh hưởng đến việc đăng kí kinh doanh của các cơ sở

sản xuất kinh doanh trong cụm làng nghề trên địa bàn Hà Nội..........................123

4.23. Ma trận SWOT và định hướng giải pháp..........................................................130

x

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

TT Tên iểu đồ Trang

3.1. Diện tích đất nông nghiệp trên địa bàn Hà Nội qua các năm...............................45

3.2. Biến động dân số của thành phố Hà Nội qua các năm.........................................46

3.3. Tỷ lệ tham gia lực lượng lao động ở Hà Nội qua các năm...................................47

3.4. Tỷ trọng các ngành dịch vụ, công nghiệp – xây dựng Nông – lâm nghiệp,

thủy sản trong GRDP của Hà Nội ........................................................................49

DANH MỤC HÌNH

TT Tên hình Trang

3.1. Khung phân tích của đề tài ...................................................................................... 52

4.1. Một số quan hệ trong cụm làng nghề gốm sứ Bát Tràng......................................... 88

4.2. Một số quan hệ trong cụm làng nghề đồ gỗ Chàng Sơn.......................................... 89

4.3. Một số quan hệ trong cụm làng nghề Mây tre đan .................................................. 91

4.4. Sơ đồ về mối quan hệ trong đào tạo nghề trong cụm làng nghề............................ 100

xi

TRÍCH YẾU LUẬN ÁN

Tên tác giả: Nguyễn Xuân Hoản

Tên luận án: Nghiên cứu phát triển cụm làng nghề ở Hà Nội

Ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9.31.01.05

Tên cơ sở đ o tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam

Mục tiêu nghiên cứu

Hệ thống hóa, bổ sung và phát triển các cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển

CLN; Đánh giá thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển CLN ở Hà Nội và Đề

xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển CLN ở Hà Nội trong thời gian tới.

Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận án chọn 3 CLN để nghiên cứu là CLN gốm sứ Bát Tràng, CLN đồ gỗ Chàng

Sơn và CLN mây tre đan Phú Vinh. Thông tin sơ cấp được thu thập qua hai cách là:

Đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia PRA với các công cụ chính như thảo luận

nhóm, lược sử lịch sử hình thành và phát triển các CLN, sơ đồ Venn thể hiện quan hệ

trong các CLN, quan sát thực tế; Điều tra khảo sát các địa phương và các cơ sở sản xuất

kinh doanh trong các CLN bằng phiếu điều tra. Các phương pháp phân tích đánh giá

gồm: thống kê mô tả, so sánh, nghiên cứu lịch sử, phương pháp chuyên gia, phương

pháp phân tích hàm Logit và phân tích SWOT.

Kết quả chính và kết luận

- Luận án đã hệ thống hóa và làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn quan

trọng làm cơ sở lý luận cho nghiên cứu đề tài như: Khái niệm CLN và phát triển CLN;

Tiêu chí xác định CLN; Đặc điểm và vai trò của phát triển CLN,... Luận án đã nêu lên

kinh nghiệm phát triển CLN trên thế giới như ở Trung Quốc, Indonexia, Hàn Quốc,

Thái Lan, Nhật Bản, Italia, Pháp... và kinh nghiệm phát triển CLN của một số tỉnh như

Bắc Ninh, Nam Định, Hà Nam. Từ các kinh nghiệm trong và ngoài nước đã rút ra

nh ng bài học kinh nghiệm cho phát triển CLN ở Hà Nội.

- Luận án đã thu thập thông tin và đánh giá thực trạng các CLN ở Hà Nội theo các

nội dung như: Sự hình thành và phân bố các CLN, phát triển các yếu tố sản xuất kinh

doanh trong các CLN, phát triển tổ chức sản xuất kinh doanh trong CLN, kết quả và

hiệu quả của phát triển CLN và các yếu tố ảnh hưởng tới phát triển các CLN ở Hà Nội.

xii

- Từ các nghiên cứu lý luận và thực trạng; luận án đã đề xuất 5 giải pháp thúc đẩy

phát triển các CLN ở Hà Nội trong thời gian tới như: (1) Tăng cường đầu tư các nguồn

lực cho phát triển CLN; (2) Đổi mới về tổ chức sản xuất; (3) Nghiên cứu và phát triển

thị trường; (4) Tăng cường năng lực quản lý nhà nước, năng lực cán bộ và chủ các các

cơ sở SXKD; và (5) Ban hành cơ chế, chính sách khuyến khích phát triển ngành nghề

nông thôn và CLN.

xiii

THESIS ABSTRACT

PhD candidate: Nguyen Xuan Hoan

Thesis title: Research on development of Craft Village Cluster in Hanoi

Major: Development Economics Code: 9.31.01.05

Educational organization: Vietnam National University of Agriculture (VNUA)

Research Objectives

Systematize, supplement and develop theoretical and practical baises on

development of craft village cluster; Evaluate the current situation and factors affecting to

the development of craft village cluster in Hanoi; and Propose some solutions to promote

the development of craft village clusters in Hanoi in the coming time.

Research methods

The thesis selects 3 craft village clusters to study, namely Bat Trang ceramic

cluster, Chang Son wooden cluster, and Phu Vinh rattan and bamboo cluster. Primary

information is gathered through two ways: Participatory Rural Appraisal PRA with key

tools such as group discussion, history of craft village cluster formation and development,

Venn diagram showing relationships in craft village clusters, observing reality; and

Surveying localities and business establishments in the craft village clusters with

questionnaires. Analysis and evaluation methods include descriptive statistics,

comparison, historical research, expert method, Logit function analysis method and

SWOT analysis.

Main findings and conclusions

- The thesis systematized and clarified a number of important theoretical and

practical issues as a theoretical basis for researching the topic such as: The concept of the

craft village cluster and development of the craft village cluster; The criteria for

determining craft village clusters; Characteristics and role of developing craft village

clusters... The thesis has raised experiences in developing craft village clusters in the

world such as in China, Indonesia, Korea, Thailand, Japan, Italy, France ... and

experiences in developing craft village clusters of some provinces such as Bac Ninh, Nam

Dinh, Ha Nam. From domestic and foreign experiences, lessons have been drawn for

developing craft village clusters in Hanoi.

- The thesis has collected information and assessed the current situation of craft

village clusters in Hanoi according to the contents such as the formation and distribution

of craft village clusters, development of production-business factors in craft village

clusters., the development of production-business organizations in the craft village