Nghiên cứu đáp ứng và chỉ điểm phân tử kháng thuốc của ký sinh trùng Phasmodium spp. thông qua mô hình giám sát hiệu lực thuốc tích hợp tại tỉnh Gia Lai và Phú Yên (2021-2022)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN

TRẦN THỊ MỸ HUYỀN

NGHIÊN CỨU ĐÁP ỨNG VÀ CHỈ ĐIỂM PHÂN TỬ KHÁNG

THUỐC CỦA KÝ SINH TRÙNG Plasmodium spp. THÔNG QUA

MÔ HÌNH GIÁM SÁT HIỆU LỰC THUỐC TÍCH HỢP

TẠI TỈNH GIA LAI VÀ PHÚ YÊN (2021-2022)

LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC THỰC NGHIỆM

Bình định - 2022

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN

TRẦN THỊ MỸ HUYỀN

NGHIÊN CỨU ĐÁP ỨNG VÀ CHỈ ĐIỂM PHÂN TỬ KHÁNG

THUỐC CỦA KÝ SINH TRÙNG Plasmodium spp. THÔNG QUA

MÔ HÌNH GIÁM SÁT HIỆU LỰC THUỐC TÍCH HỢP

TẠI TỈNH GIA LAI VÀ PHÚ YÊN (2021-2022)

Chuyên ngành: Sinh học thực nghiệm

Mã số: 8420114

Người hướng dẫn : TS.BS. HUỲNH HỒNG QUANG

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi cùng với các

nghiên cứu viên đồng thực hiện tại thực địa các huyện Ia Pa, Krông Pa thuộc tỉnh

Gia Lai và các huyện Đồng Xuân và Sơn Hòa, thuộc tỉnh Phú Yên và La bô của

Khoa Nghiên cứu và Điều trị và thực hành tại Khoa Xét nghiệm Sinh học phân tử,

Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Quy Nhơn.

Các số liệu về kết quả nêu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và chưa

từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Trần Thị Mỹ Huyền

ii

LỜI CẢM ƠN

Luận văn hoàn thành nếu không có sự giúp đỡ của Quý thầy cô, các bạn đồng

nghiệp và gia đình. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin trân trọng cảm ơn:

TS.BS. Huỳnh Hồng Quang là Thầy giáo - Hướng dẫn khoa học đã dành nhiều

thời gian, tận tình hướng dẫn, truyền đạt kiến thức, giúp đỡ, chỉnh sửa toàn bộ đề

cương và luận văn, cũng như động viên tôi trong quá trình học tập và làm luận văn.

Trân trọng cảm ơn đến Trường Đại học Quy Nhơn, Ban Giám hiệu Nhà trường,

Phòng Đào tạo sau đại học giúp cho hoàn thiện hồ sơ dự tuyển chương trình cao học,

đồng thời đã dành mọi điều kiện cho tôi học tập và nghiên cứu.

Xin trân trọng cảm ơn đến Quý thầy cô, đồng nghiệp đang công tác tại Khoa Sinh

- Kỹ thuật Nông nghiệp, Đại học Quy Nhơn, Khoa Nghiên cứu Điều trị, Khoa Xét

nghiệm - Sinh học phân tử, Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Quy Nhơn đã luôn

tạo điều kiện thực hành tốt nhất, đóng góp ý kiến sâu sắc để luận văn hoàn chỉnh.

Chân thành cảm ơn đến Quý cán bộ y tế từ TTYT huyện đến các Trạm y tế xã

của hai tỉnh Gia Lai và Phú Yên, y tế thôn bản đã giúp đỡ tôi trong suốt thời gian tham

gia thực hiện đề tài tại thực địa.

Kính trân trọng cảm ơn cha mẹ - những người luôn mong muốn các con mình

tiến bộ, là động lực mạnh mẽ, thay gánh vác việc gia đình cho tôi yên tâm học tập,

nghiên cứu khoa học.

Cuối cùng, tôi xin cảm ơn đến tất cả người dân đã chia sẻ thông tin và mẫu bệnh

phẩm để số liệu xét nghiệm nghiên cứu một cách đầy đủ nhất.

Tác giả luận văn

Trần Thị Mỹ Huyền

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN……………………………………………………….…….....i

LỜI CẢM ƠN………………………………………………………….………..ii

MỤC LỤC……………………………………………………………….………iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT………………………...………..….……iv

DANH MỤC CÁC BẢNG…………………………………………….…...……v

DANH MỤC CÁC HÌNH……………………………………………....………vi

MỞ ĐẦU…………………….................................................................................. 1

Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU.................................................................... 4

1.1. Giới thiệu về tình hình sốt rét trên thế giới và Việt Nam.................................. 4

1.2. Tình hình bệnh nhân sốt rét và ký sinh trùng sốt rét tại Việt Nam.................... 5

1.3. Đánh giá hiệu lực thuốc theo Hướng dẫn Tổ chức Y tế thế giới..................... 11

1.4. Tình hình ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc ................................................... 12

1.5. Chỉ điểm phân tử liên quan đến Plasmodium spp. kháng thuốc ..................... 17

1.6. Cấu trúc hệ thống y tế dự phòng trong phòng chống sốt rét tại Việt Nam...... 25

1.7. Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị sốt rét Quốc gia .......................................... 26

1.8. Hệ thống giám sát sốt rét tại Việt Nam ........................................................... 28

Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..................... 30

2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu.................................................................... 30

2.2. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................... 31

2.3. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 32

2.4. Kỹ thuật nghiên cứu.. ...................................................................................... 33

2.5. Các chỉ số, biến số và định nghĩa trong nghiên cứu ........................................ 40

2.6. Quy trình theo dõi bệnh nhân nghiên cứu ...................................................... 41

2.7. Phân tích phân từ liên quan đến kháng thuốc sốt rét ...................................... 44

2.8. Quy trình giám sát hiệu lực thuốc tích hợp (iDES)......................................... 45

2.9. Phân tích và xử lý số liệu................................................................................. 45

2.10. Khía cạnh đạo đức trong nghiên cứu............................................................. 44

3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN .................................................. 47

3.1. Đặc điểm chung của quần thể tại các xã nghiên cứu.................................. 47

3.1.1. Về đặc điểm dân số học của các nhóm bệnh nhân sốt rét ............................ 47

3.1.2. Đặc điểm ký sinh trùng Plasmodium spp. trên hai nhóm bệnh nhân sốt rét

nhiễm đơn thuần P. falciparum và P. vivax............................................................ 50

3.2. Đánh giá hiệu quả giám sát hiệu quả thuốc tích hợp qua mô hình thí điểm

giám sát thuốc tích hợp (iDES) tại 2 tỉnh Gia Lai và Phú Yên ........................ 52

3.2.1. Diễn tiến theo dõi số ca tham gia đến hết liệu trình theo đề cương ............. 52

3.2.2. Giám sát hiệu lực thuốc tích hợp (iDES) tại tỉnh Gia Lai và Phú Yên ........ 54

3.2.2.1. Đáp ứng của KSTSR P. falciparum với thuốc Pyramax + primaquine .... 54

3.2.2.2. Đáp ứng của KSTSR P. vivax với thuốc chloroquine + primaquine......... 59

3.3. Đặc điểm các chỉ điểm phân tử liên quan đến kháng thuốc ...................... 63

3.3.1. Trên quần thể các phân lập P. falciparum.................................................... 63

3.3.2. Trên quần thể các phân lâp P. vivax ............................................................. 66

3.4. Một số khó khăn và tồn tại khi thí điểm mô hình giám sát iDES ............. 71

3.4.1. Bệnh nhân mất mẫu khi theo dõi đủ liệu trình iDES.................................... 71

3.4.2. Bệnh nhân tuân thủ lịch trình dùng thuốc primaquine phosphate ................ 72

KẾT LUẬN…………………………………………………...…………………74

KHUYẾN NGHỊ……………………………………………………………..….75

TÍNH KHOA HỌC, TÍNH MỚI VÀ KHẢ THI CỦA ĐỀ TÀI ....................... 76

MỘT SỐ ĐIỂM HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI......................................................... 77

TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................... 78

PHỤ LỤC

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (Bản sao)

iv

DANH MỤC CÁC TỪ VIÊT TẮT

AP Artesunate-pyronaridine tetraphosphate

CDC Centers for Disease Control and Prevention

CQ Chloroquine phosphate

DHA-PPQ dihydroartemisinin - piperaquine phosphate

DBS Dry blood spot - Giọt máu khô

G6PD Glucose-6- Phosphate Dehydrogenase

HC Hồng cầu

iDES intergrated Drug Efficacy Surveillance

Giám sát hiệu lực thuốc tích hợp

KHV Kính hiển vi

KSTSR Ký sinh trùng sốt rét

LTSR Loại trừ sốt rét

PCSR Phòng chống sốt rét

PCR Polymerase chain reaction - Phản ứng chuỗi trùng hợp

P. falciparum Plasmodium falciparum

P. vivax Plasmodium vivax

PNMT Phụ nữ mang thai

PQ Primaquine phosphat

SR Sốt rét

SRAT Sốt rét ác tính

SRLH Sốt rét lưu hành

TCYTTG Tổ chức Y tế thế giới.

TES Therapeutic Efficacy Study - Nghiên cứu hiệu lực thuốc

TVSR Tử vong sốt rét

TTYT Trung tâm Y tế

TYT Trạm y tế

XN Xét nghiệm

WHO World Health Organization

v

DANH MỤC BẢNG TRONG LUẬN VĂN

Bảng 1.1. Bệnh nhân sốt rét năm 2018 so với cùng kỳ năm 2017 theo khu vực 5

Bảng 1.2. Các tỉnh/ thành có số KSTSR cao nhất năm 2018 và so với 2017 7

Bảng 2.1. Các gen đa hình và trình tự mồi phân tích tái phát và tái nhiễm 35

Bảng 2.2. Trình tự, kích thước sản phẩm PCR trong phân tích đột biến K13

38

Bảng 2.3. Biến số, chỉ số, định nghĩa biến số và cách thu thập biến số

40

Bảng 2.4. Tóm tắt quy trình lấy lam máu và giấy thấm, theo dõi bệnh nhân 43

Bảng 3.1. Phân bố số bệnh nhân sốt rét theo các xã của 2 tình Gia Lai và Phú Yên 47

Bảng 3.2. Phân bố số bệnh nhân sốt rét theo từng giới tính 48

Bảng 3.3. Đặc điểm nghề nghiệp của bệnh nhân sốt rét nghiên cứu 49

Bảng 3.4. Đặc điểm về mật độ thể vô tính P. falciparum và P. vivax ở hai nhóm 50

Bảng 3.5. Đặc điểm về giao bào P. falciparum và P. vivax ở hai nhóm 51

Bảng 3.6. Hiệu lực Pyramax (3 ngày) + primaquine (1 ngày) với sốt rét

chưa biến chứng do P. falciparum tại tỉnh Gia Lai và Phú Yên 54

Bảng 3.7. Tỷ lệ tồn tại KST thể vô tính P. falciparum sau điều trị tại 2 tỉnh 55

Bảng 3.8. Phân biệt tái phát và tái nhiễm bằng sinh học phân tử 2 ca

tái xuất hiện P. falciparum vào ngày D28 ở tỉnh Gia Lai 58

Bảng 3.9. Hiệu lực thuốc chloroquine (3 ngày) + primaquine (14 ngày)

với sốt rét do P. vivax tại Gia Lai và Phú Yên 59

Bảng 3.10. Tỷ lệ tồn tại KST thể vô tính P. vivax sau điều trị tại 2 tỉnh 62

Bảng 3.11. Đột biến trên gen mã hóa protein K13 liên quan kháng artesunate

trong thành phần viên Pyramax điều trị P. falciparum 63

Bảng 3.12. Chỉ đểm phân tử tiềm năng có thể liên quan kháng trên P. vivax 67

Bảng 3.13. Bệnh nhân tuân thủ uống PQ liệu trình liên tiếp 14 ngày 73

vvi

DANH MỤC HÌNH TRONG LUẬN VĂN

Hình 1.1. Bản đồ phân bố mức độ ký sinh trùng sốt rét năm 2018 9

Hình 1.2. Cơ cấu ký sinh trùng sốt rét trên toàn quốc năm 2018 10

Hình 2.1. Địa điểm nghiên cứu tại tỉnh Gia Lai và Phú Yên 30

Hình 3.1. Diễn tiến số bệnh nhân sốt rét P. falciparum và P. vivax mất mẫu

theo thời gian theo dõi từ ngày D0 đến ngày D42 và ngày D60

53

Hình 3.2. Tình trạng mất mẫu khi giám sát hiệu lực thuốc tích hợp iDES 72