Một số đặc điểm sinh học, sinh thái học và vai trò truyền bệnh của véc-tơ sốt rét

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC, SINH THÁI HỌC VÀ

VAI TRÒ TRUYỀN BỆNH CỦA VÉC-TƠ SỐT RÉT TẠI

TỈNH GIA LAI NĂM 2009-2011

LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC

Chuyên ngành: Ký sinh trùng – Côn trùng

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu

và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, các số liệu hồi cứu ñược

các tác giả cho phép sử dụng và chưa từng ñược công bố trong bất kỳ một công

trình nào khác.

Họ tên tác giả

Hồ Đắc Thoàn

i

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, tôi xin chân thành cảm ơn và tri ân tới:

- Ban giám hiệu Trường Đại học Tây Nguyên, Lãnh ñạo Viện Sốt rét￾KST-CT Quy Nhơn, Phòng sau Đại học Trường Đại học Tây Nguyên ñã tạo ñiều

kiện giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn.

- PGS.TS Triệu Nguyên Trung, Viện trưởng, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng￾Côn trùng-Quy Nhơn vừa là Lãnh ñạo và cũng người Thầy tâm huyết với nghề

nghiệp trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn.

- TS. Hồ Văn Hoàng, ThS. Nguyễn Xuân Quang, ThS. Nguyễn Thị

Duyên, TS.Ngô Thị Hương, các ñồng nghiệp Khoa côn trùng ñã cùng tham gia,

thực hiện các kỹ thuật nghiên cứu và ñóng góp những ý kiến quý báu giúp tôi

hoàn thành luận văn.

- Ban QLDA Qũy toàn cầu PCSR Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn, Lãnh

ñạo và các ñồng nghiệp Trung Tâm PCSR tỉnh Gia Lai, Lãnh ñạo Khoa côn

trùng, Khoa Sinh học phân tử ñã cho phép tôi sử dụng các số liệu trong quá trình

thực hiện luận văn này.

- Các ñồng nghiệp Phòng kế hoạch tổng hợp và gia ñình, bè bạn ñã ñộng

viên tạo ñiều kiện giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận

văn.

Tác giả

Hồ Đắc Thoàn

i

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

An. : Anopheles

BNSR : Bệnh nhân sốt rét

BSR : Bệnh sốt rét

c/ñ/ñ : Con/ ñèn/ ñêm

c/g/n : Con/ giờ/ người

c/n/ñ : Con/người/ ñêm

cs : Cộng sự

ELISA : Enzyme-link Immunosorben Assay

KSTSR : Ký sinh trùng sốt rét

MT-TN : Miền Trung và Tây nguyên

NCKH : Nghiên cứu khoa học

NXB : Nhà xuất bản

P.f : Plasmodium falciparum

P.v : Plasmodium vivax

PCR : Polymerase Chain Reaction (Phản ứng chuỗi cao phân tử)

PCSR : Phòng chống sốt rét

RH (Relative

Humidity)

: Ẩm ñộ tương ñối

SR : Sốt rét

SR-KST-CT : Sốt rét – Ký sinh trùng - Côn trùng

SRLH : Sốt rét lưu hành

SRLS : Sốt rét lâm sàng

TVSR : Tử vong sốt rét

RFLD-PCR : Restriction Fragment Length Polymorphism- Polymerase Chain

i

Reaction

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 3.1 Thành phần loài Anopheles ở tỉnh Gia Lai. 34

Bảng 3.2 Số lượng trứng ñẻ, tỷ lệ phát triển thành bọ gậy, quăng

và con trưởng thành của An.dirus.

35

Bảng 3.3 Thời gian phát triển các giai ñoạn bọ gậy và quăng của

An.dirus nuôi trong phòng thí nghiệm.

36

Bảng 3.4 Số lượng trứng ñẻ, tỷ lệ phát triển thành bọ gậy, quăng

và con trưởng thành của An.minimus.

37

Bảng 3.5 Thời gian phát triển các giai ñoạn bọ gậy và quăng của

An.minimus nuôi trong phòng thí nghiệm.

38

Bảng 3.6 Kết quả xác ñịnh kiểu di truyền của An.dirus bằng kỹ

thuật PCR.

39

Bảng 3.7 Số lượng và tỉ lệ các kiểu hình của An.minimus qua các

phương pháp.

40

Bảng 3.8 Kết quả xác ñịnh kiểu di truyền của An.minimus bằng

kỹ thuật PCR.

40

Bảng 3.9 Số lượng và tỉ lệ các thành viên thuộc nhóm loài

An.maculatus thu thập qua các phương pháp.

42

Bảng 3.10 Kết quả thử nhạy cảm của An.minimus với giấy thử

Alpha-cypermethrine 30 mg/m2.

43

Bảng 3.11 Kết quả thử nhạy cảm của An.aconitus với giấy thử

Alpha-cypermethrine 30 mg/m2

.

43

Bảng 3.12 Kết quả thử nhạy cảm của An.maculatus với giấy thử

Alpha-cypermethrine 30 mg/m2

.

44

Bảng 3.13 Kết quả thử nhạy cảm của An.aconitus với giấy thử

Lambda-cyhalothrine 0,05%.

45

Bảng 3.14 Kết quả thử nhạy cảm của An.jeyporiensis với giấy thử 45

i

Lambda-cyhalothrine 0,05%.

Bảng 3.15 Kết quả thử nhạy cảm của An.maculatus với giấy thử

Lambda-cyhalothrine 0,05%.

46

Bảng 3.16 Số lượng và mật ñộ bọ gậy thu thập qua các thủy vực. 48

Bảng 3.17 Mật ñộ ñốt mồi của véc-tơ sốt rét trước và sau 24 giờ. 51

Bảng 3.18 Mật ñộ ñốt mồi của véc-tơ sốt rét trong và ngoài nhà

trước và sau 24 giờ.

51

Bảng 3.19 Số lượng, tỉ lệ véc-tơ sốt rét thu thập bằng phương pháp

mồi người và soi chuồng gia súc.

53

Bảng 3.20 Chu kỳ tiêu sinh và chu kỳ thoa trùng 54

Bảng 3.21 Tuổi thọ trung bình các quần thể của các véc-tơ sốt rét. 55

Bảng 3.22 Mật ñộ ñốt người và chỉ số truyền nhiễm của các véc-tơ

sốt rét tại các ñiểm nghiên cứu.

55

i

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Trang

Biểu ñồ 3.1. Mật ñộ các véc-tơ sốt rét thu thập bằng phương pháp mồi

người theo vùng dịch tễ sốt rét.

47

Biểu ñồ 3.2. Mật ñộ các véc-tơ sốt rét thu thập bằng phương pháp bẫy

ñèn theo vùng dịch tễ sốt rét.

47

Biểu ñồ 3.3. Tỉ lệ các véc-tơ sốt rét thu thập ñược qua các mùa. 49

Biểu ñồ 3.4. Tỉ lệ bọ gậy của véc-tơ sốt rét thu thập theo mùa. 50

Biểu ñồ 3.5. Hoạt ñộng ñốt mồi của các véc-tơ sốt rét trong ñêm 50

Biểu ñồ 3.6. Mật ñộ ñốt mồi của véc-tơ trong nhà và ngoài nhà 52

i

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 1.1. Vòng ñời của muỗi Anopheles 8

Hình 1.2. Vòng ñời của KSTSR Plasmodium ở người. 9

Hình 1.3. Hình thể muỗi Anopheles cái trưởng thành 16

Hình 1.4. Hình thái hệ thống gân cánh muỗi 17

Hình 1.5. Các ñiểm ñen và ñiểm trắng trên cánh muỗi Anopheles 17

Hình 1.6. Hình thái Quăng Anopheles 18

Hình 1.7. Ngực sau và các ñốt bụng quăng Anopheles 18

Hình 1.8. Hình thái ñầu bọ gậy 19

Hình 1.9. Hình thái các ñốt ngực bọ gậy Anopheles 19

Hình 1.10. Hình thái các ñốt bụng I-IV của bọ gậy Anopheles. 20

Hình 1.11. Dạng cánh (kiểu hình) của An.minimus spp 21

Hình 2.1. Bản ñồ mô tả ñịa ñiểm nghiên cứu ở tỉnh Gia Lai. 22

Hình 3.1. Kết quả ñiện di sản phẩm PCR của An.dirus 39

Hình 3.2. Kết quả ñiện di sản phẩm PCR của An.minimus A và An.

harrisoni.

41

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, tôi xin chân thành cảm ơn và tri ân tới:

- Ban giám hiệu Trường Đại học Tây Nguyên, Lãnh ñạo Viện Sốt rét￾KST-CT Quy Nhơn, Phòng sau Đại học Trường Đại học Tây Nguyên ñã tạo ñiều

kiện giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn.

- PGS.TS Triệu Nguyên Trung, Viện trưởng, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng￾Côn trùng-Quy Nhơn vừa là Lãnh ñạo và cũng là người Thầy tâm huyết với nghề

nghiệp trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn.

- TS. Hồ Văn Hoàng, ThS. Nguyễn Xuân Quang, ThS. Nguyễn Thị Duyên

TS.Ngô Thị Hương, các ñồng nghiệp Khoa côn trùng ñã cùng tham gia, thực hiện

các kỹ thuật nghiên cứu và ñóng góp những ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thành

luận văn.

- Ban QLDA Qũy toàn cầu PCSR Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn, Lãnh

ñạo và các ñồng nghiệp Trung Tâm PCSR tỉnh Gia Lai, Lãnh ñạo Khoa côn

trùng, Khoa Sinh học phân tử ñã cho phép tôi sử dụng các số liệu trong quá trình

thực hiện luận văn này.

- Các ñồng nghiệp Phòng kế hoạch tổng hợp và gia ñình, bè bạn ñã ñộng

viên tạo ñiều kiện giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận

văn.

Tác giả

Hồ Đắc Thoàn

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa

Trang phụ bìa

Lời cam ñoan i

Lời cảm ơn ii

Mục lục iii

Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt

Danh mục các bảng

Danh mục các biểu ñồ

Danh mục các hình

Phần nội dung của luận văn

ĐẶT VẤN ĐỀ 1

Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 3

1.1. Tình hình SR ở Việt nam và khu vực miền Trung-Tây Nguyên 3

1.1.1. Tình hình SR ở Việt Nam. 3

1.1.2. Tình hình sốt rét ở khu vực miền Trung- Tây Nguyên 4

1.2. Trung gian truyền bệnh sốt rét 4

1.2.1. Điều kiện và tiêu chuẩn ñể một loài Anopheles có thể là véc-tơ SR 4

1.2.2. Véc-tơ sốt rét ở Việt Nam 5

1.2.3. Đặc ñiểm hình thể của véc-tơ sốt rét chính tại khu vực miền

Trung – Tây Nguyên

6

1.3. Vòng ñời muỗi Anopheles 7

1.4. Chu kỳ sinh sản KSTSR hữu giới ở muỗi 9

1.5. Tổng quan về các nghiên cứu 10

1.5.1. Các nghiên cứu về thành phần loài, phân bố, mật ñộ của

Anopheles

10