Một số đặc điểm dịch tễ học hội chứng não cấp nghi ngờ do vi rút Banna tại một số địa phương ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƢƠNG

-----------------*-------------------

HOÀNG MINH ĐỨC

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC HỘI CHỨNG

NÃO CẤP NGHI NGỜ DO VI RÚT BANNA TẠI

MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG Ở VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC

HÀ NỘI – 2014

ii

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ

VIỆN VỆ SINH DỊCH TỄ TRUNG ƢƠNG

-----------------*-------------------

HOÀNG MINH ĐỨC

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ HỌC HỘI CHỨNG

NÃO CẤP NGHI NGỜ DO VI RÚT BANNA TẠI

MỘT SỐ ĐỊA PHƢƠNG Ở VIỆT NAM

Chuyên ngành : DỊCH TỄ HỌC

Mã số : 62.72.01.17

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC

Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS. TS. PHAN THỊ NGÀ

2. GS. TS. VŨ SINH NAM

HÀ NỘI – 2014

iii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới Lãnh đạo Cục Y tế dự

phòng, Lãnh đạo Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ƣơng, Khoa Đào tạo và Quản lý

khoa học, và các thầy cô giáo đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong

suốt quá trình học tập và hoàn thiện Luận án.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phan Thị Ngà và

GS.TS. Vũ Sinh Nam những thầy cô đã trực tiếp hƣớng dẫn, động viên khích

lệ, tận tình giúp đỡ và định hƣớng cho tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên

cứu và thực hiện Luận án này.

Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới GS.TS. Phạm Ngọc Đính, Phó

Tổng biên tập Tạp chí Y học dự phòng đã đóng góp những ý kiến quý báu để

tôi hoàn thành Luận án.

Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới ThS. Bùi Minh Trang, ThS.

Đặng Thị Thu Thảo, cử nhân Nguyễn Thành Luân Phòng thí nghiệm Vi sinh,

Khoa Đào tạo và Quản lý Khoa học; ThS. Đỗ Phƣơng Loan, PGS. TS.

Nguyễn Thị Hiền Thanh, Khoa vi rút; Cử nhân Nguyễn Thị Yên phòng thí

nghiệm Côn trùng, Khoa Côn trùng và Động vật Y học; ThS. Đỗ Thiện Hải,

Phó chủ nhiệm Khoa Truyền nhiễm bệnh viện Nhi Trung ƣơng; ThS. Nguyễn

Thị Tuyết, Phó chủ nhiệm Khoa Truyền nhiễm bệnh viện Đa Khoa tỉnh Bắc

Giang đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện các kỹ thuật xét nghiệm cũng

nhƣ hoàn thành việc điều tra, thu thập số liệu của nghiên cứu.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành sự hợp tác và giúp đỡ của Giáo

sƣ Kouichi Morita, Khoa Vi rút, Viện Y học Nhiệt đới Trƣờng đại học

Nagasaki Nhật Bản trong nghiên cứu của đề tài.

Tôi vô cùng biết ơn sự quan tâm, động viên và giúp đỡ của gia đình,

bạn bè và các bạn đồng nghiệp trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn

thành bản Luận án này.

Hà Nội, ngày 07 tháng 3 năm 2014

Tác giả luận án

Hoàng Minh Đức

iv

LỜI CAM ĐOAN

Đƣợc sự đồng ý của tác giả cho phép sử dụng số liệu của bài báo, của

đề tài nghiên vào nội dung luận án này. Tôi xin cam đoan đây là công trình

nghiên cứu của tôi, do chính tôi thực hiện dƣới sự hƣớng dẫn của các thầy cô

và Chủ nghiệm đề tài. Kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chƣa từng

công bố trong bất kỳ một công trình nào khác.

Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về những lời cam đoan của tôi.

Hà Nội, ngày 07 tháng 3 năm 2014

Tác giả luận án

Hoàng Minh Đức

v

MỤC LỤC

Nội dung Trang

Trang phụ bìa ii

Lời cảm ơn iii

Lời cam đoan iv

Mục lục v

Danh mục chữ viết tắt viii

Danh mục hình, bảng biểu ix

ĐẶT VẤN ĐỀ 1

CHƢƠNG I – TỔNG QUAN 3

1.1 Lịch sử hội chứng não cấp 3

1.1.1 Trên thế giới 3

1.1.2 Tại Việt Nam 6

1.2 Dịch tễ học hội chứng não cấp do vi rút Banna 7

1.2.1 Ổ chứa vi rút 7

1.2.2 Véc tơ truyền vi rút Banna 7

1.2.3 Khối cảm thụ 12

1.3 Đặc điểm hình thái, cấu trúc vi rút Banna 13

1.3.1 Đặc điểm hình thái 13

1.3.2 Đặc điểm cấu trúc của vi rút Banna 15

1.3.3 Cấu trúc genome của vi rút Banna 17

1.3.4 Cấu trúc và chức năng các protein của vi rút Banna 17

1.3.5 Phân loại và nguồn gốc vi rút Banna 19

1.3.6 Sự sao chép của vi rút 21

1.4 Đặc điểm hội chứng não cấp ở ngƣời do vi rút Banna 22

1.4.1 Sinh bệnh học 22

1.4.2 Đặc điểm lâm sàng 23

vi

Nội dung Trang

1.4.3 Đáp ứng miễn dịch 24

1.4.4 Điều trị và dự phòng bệnh 24

1.5 Các phƣơng pháp chẩn đoán phòng thí nghiệm 25

1.5.1 Phƣơng pháp phát hiện nhanh vi rút 25

1.5.2 Phƣơng pháp phân lập vi rút 26

1.5.3 Phƣơng pháp chẩn đoán huyết thanh học 27

CHƢƠNG II - ĐỐI TƢỢNG, VẬT LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN

CỨU

31

2.1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu 31

2.2. Đối tƣợng nghiên cứu 31

2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu 33

2.3.1. Thiết kế nghiên cứu 33

2.3.2. Điều tra xác định các đặc điểm dịch tễ học bệnh nhân HCNC 33

2.4 Vật liệu và kỹ thuật xét nghiệm trong phòng thí nghiệm 35

2.4.1 Phƣơng pháp xét nghiệm kháng thể bằng kỹ thuật miễn dịch

enzyme gián tiếp phát hiện IgM kháng vi rút Banna – IgM INDIRECT

ELISA

35

2.4.2 Phƣơng pháp phân lập vi rút 37

2.5 Thống kê toán học và một số phần mềm tin sinh học sử dụng trong

phân tích về đặc điểm phân tử của các chủng vi rút Banna

50

2.5.1 Thống kê toán học 50

2.5.2 Sử dụng các phần mềm tin sinh học 50

2.6 Chấp thuận về đạo đức trong nghiên cứu y sinh 51

2.7 Hạn chế khi thiết kế nghiên cứu 52

CHƢƠNG III – KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 53

3.1 Mô tả một số đặc điểm dịch tễ học, lâm sàng của bệnh nhân hội chứng

não cấp nghi ngờ do vi rút Banna ở một số địa phƣơng củaViệt Nam,

2002-2012

53

vii

Nội dung Trang

3.1.1 Mô tả tỷ lệ số mắc của bệnh nhân hội chứng não cấp do vi rút

Banna

53

3.1.2 Đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân hội chứng não cấp do vi rút

Banna

58

3.2 Xác định tỷ lệ nhiễm vi rút Banna trong quần thể muỗi thu thập ở một

số địa phƣơng ở Việt Nam

64

3.2.1 Kết quả thu thập muỗi trong các năm 2001-2011 64

3.2.2 Kết quả phân lập vi rút Banna từ các mẫu muỗi thu thập 68

3.3 Một số đặc điểm sinh học phân tử của vi rút Banna phân lập đƣợc ở

Việt Nam

75

3.3.1 Phân bố vi rút Banna ở Việt Nam 75

3.3.2 Đặc điểm dịch tễ học vi rút Banna ở Việt Nam 77

3.3.3 Kết quả giải trình tự nucleotide của vùng gen mã hóa số 12 82

3.3.4 Đặc điểm các acid amin thay thế của vùng gen mã hóa số 12 84

CHƢƠNG IV – BÀN LUẬN 86

4.1 Mô tả một số đặc điểm dịch tễ, lâm sàng hội chứng não cấp nghi ngờ

do vi rút Banna ở một số địa phƣơng của Việt Nam, 2002 - 2012

86

4.2 Xác định tỷ lệ nhiễm vi rút Banna trong quần thể muỗi thu thập ở một

số địa phƣơng ở Việt Nam

97

4.3 Xác định một số đặc điểm sinh học phân tử của vi rút Banna phân lập

đƣợc ở Việt Nam

102

KẾT LUẬN 108

KIẾN NGHỊ 111

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ 112

TÀI LIỆU THAM KHẢO 114

PHỤ LỤC 129

viii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BAV Banna vi rút

BAV-Ch Banna vi rút Trung Quốc

BAV-In Banna vi rút Indonesia

CTFV Colorado tick fever virus

DENV Dengue virus (Vi rút sốt xuất huyết)

dsRNA Double-stranded RNA

EEE Eastern equine encephalitis virus (Viêm não ngựa miền Đông)

EYAV Eyach virus

GenBank Ngân hàng gen

GenBank

Database Dữ liệu ngân hàng gen

HCNC Hội chứng não cấp

HIV Human Immuno deficiencyVirus (Vi rút gây suy giảm miễn

dịch ở ngƣời)

KDV Kadipiro virus

LAC La Crosse encephalitis (Viêm não La Crosse)

MAC-ELISA IgM antibody capture – enzyme linked immunosorbent assay

(Kỹ thuật miễn dịch gắn enzyme phát hiện kháng thể IgM)

Motif Một đoạn trình tự giống nhau, lặp lại

NCR Non-coding regions (Vùng không mã hóa)

NLRV Nilaparvata lugens reovirus

POW Powassan (Viêm não Powassan)

RT-PCR Reverse Transcription Polymerase Chain Reaction (Phản ứng

chuỗi khuếch đại gen phiên mã ngƣợc)

RRSV Rice ragged stunt vi rút

RNA Ribonucleic acid

SLE Saint Louis encephalitis (Viêm não St. Louis)

SDS-PAGE Sodium dodecyl sulfate polyacrylamide gel electrophoresis

VNNB Viêm não Nhật Bản

VIB Virus Inclusion Body (Thể vùi của vi rút)

VP Viral Protein (Protein của vi rút)

WEE Western equine encephalomyelitis virus (Viêm não ngựa miền

Tây)