Khảo sát địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THUỶ ANH

KHẢO SÁT ĐỊA DANH HÀNH CHÍNH

TỈNH CAO BẰNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Thái Nguyên, năm 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ THUỶ ANH

KHẢO SÁT ĐỊA DANH HÀNH CHÍNH

TỈNH CAO BẰNG

Chuyên ngành: Ngôn ngữ học

Mã số: 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Quang Năng

Thái Nguyên, năm 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

Lời cảm ơn

Em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Hà Quang Năng, người đã tận tình

hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sau đại học,

khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái Nguyên và các thầy

cô giáo đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập,

nghiên cứu tại trường.

Tôi cũng xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới gia đình, và những

người cùng chia sẻ, giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi

hoàn thành được luận văn này.

Cao Bằng, tháng 4 năm 2012

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Thuỷ Anh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các

kết quả đưa ra trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố

trong bất cứ một công trình nào.

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Thuỷ Anh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cảm ơn.......................................................................................................i

Lời cam đoan...................................................................................................ii

Mục lục...........................................................................................................iii

Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt...........................................................vii

Danh mục các bảng........................................................................................viii

MỞ ĐẦU........................................................................................................ 1

1. Lý do chọn đề tài.................................................................................. ...... 1

2. Lịch sử vấn đề............................................................................................. 3

3. Mục đích nghiên cứu.......................................................................... ........ 6

4. Đối tượng nghiên cứu.............................................................................. ... 7

5. Phạm vi nghiên cứu................................................................................... . 7

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài.................................................... 7

7. Phương pháp và tư liệu nghiên cứu........................................................... . 8

8. Cấu trúc của luận văn................................................................................ . 9

Chƣơng 1: NHỮNG CƠ SỞ LÍ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN

ĐỊA DANH........................................................................... ...... 10

1.1. Khái niệm địa danh.................................................................................. 10

1.1.1. Định nghĩa địa danh........................................................................ ..... 10

1.1.2. Địa danh hành chính ................................................................. .......... 13

1.2. Phân loại địa danh................................................................................... 14

1.3. Đặc điểm của địa danh............................................................................. 16

1.3.1. Địa danh là một hệ thống tên gọi đa dạng.................................... ....... 16

1.3.2. Địa danh thường diễn ra hiện tượng chuyển hóa................................. 16

1.3.3. Địa danh có phương thức cấu tạo phong phú................................ ...... 17

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

1.4. Vấn đề định danh trong địa danh............................................................. 17

1.5. Các phương diện nghiên cứu địa danh............................................ ........ 17

1.6. Một số đặc điểm tự nhiên và xã hội của tỉnh Cao Bằng

liên quan đến địa danh......................... ................................................... 19

1.6.1. Vị trí và lãnh thổ.......................................................................... ......... 19

1.6.2. Đặc điểm địa hình................................................................................. 19

1.6.3. Sự phân chia hành chính............................................................... ....... 20

1.6.4. Đặc điểm về kết cấu dân tộc.................................................... ............. 21

1.6.5. Đặc điểm về lịch sử............................................................................... 23

Tiểu kết.................................................................................................. ......... 26

Chƣơng 2: CẤU TẠO CỦA ĐỊA DANH HÀNH CHÍNH

TỈNH CAO BẰNG.................................................................. 27

2.1. Cấu trúc phức thể địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng....................... .... 27

2.1.1. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh..................................................... 27

2.1.2. Cấu trúc phức thể địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng..................... .. 29

2.2. Thành tố chung................................................................................. ....... 30

2.2.1. Khái niệm thành tố chung..................................................................... 30

2.2.2. Thành tố chung trong địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng..... ............ 30

2.3. Địa danh ( tên riêng)......................................................................... ....... 35

2.3.1. Khái niệm địa danh .............................................................................. 35

2.3.2. Số lượng yếu tố trong địa danh....................................................... ..... 36

2.4. Các yếu tố trong địa danh có tần số xuất hiện cao................................... 38

2.5. Đặc điểm cấu tạo của địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng................... .. 40

2.5.1. Địa danh có cấu tạo đơn....................................................................... 40

2.5.2. Địa danh có cấu tạo phức..................................................................... 41

2.6. Các phương thức định danh..................................................................... 44

2.6.1. Khái niệm phương thức định danh................................................... .... 44

2.6.2. Các phương thức định danh của địa danh hành chính

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

tỉnh Cao Bằng................................................................................. ....... 47

2.7. Vài nhận xét về các phương thức định danh của địa danh

hành chính tỉnh Cao Bằng ...................................................................... 55

2.7.1. Về số lượng yếu tố trong địa danh........................................................ 56

2.7.2. Về nguồn gốc các địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng........................ 56

2.7.3. Về phương thức định danh của các địa danh hành chính

tỉnh Cao Bằng..... .................................................................................. 57

Tiểu kết....................................................................................................... .... 59

Chƣơng 3: ĐẶC TRƢNG VĂN HÓA- LỊCH SỬ- NGÔN NGỮ

CỦA ĐỊA DANH HÀNH CHÍNH TỈNH CAO BẰNG....... ... 61

3.1.Khái niệm văn hóa....................................................................... ............. 61

3.2. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa................................................... 62

3.3. Vài nét về văn hóa tỉnh Cao Bằng...................................................... ..... 63

3.4. Ý nghĩa của địa danh và hiện thực được phản ánh qua địa danh............. 65

3.5. Ý nghĩa của các yếu tố trong địa danh hành chính

tỉnh Cao Bằng thể hiện qua nguồn gốc ngôn ngữ................................... 68

3.5.1. Các yếu tố rõ ràng về nghĩa............................................................ ..... 68

3.5.2. Các yếu tố chưa rõ ràng về nghĩa ................................................ ....... 69

3.6. Tính đa dạng của loại hình đối tượng địa lí qua các

yếu tố trong địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng.................................... 70

3.6.1. Sự thể hiện cách phân chia hành chính......................................... ....... 70

3.6.2. Tính đa dạng của các loại hình đối tượng địa lí ............................. .... 71

3.6.3. Bức tranh địa hình mang tính cảnh quan rõ nét................................... 72

3.7. Các dạng tồn tại của văn hóa được thể hiện trong

địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng..................................................... .... 73

3.7.1. Sự thể hiện của văn hóa tín ngưỡng ở địa danh........................... ........ 73

3.7.2. Sự thể hiện các phương diện của văn hóa sinh hoạt ở địa danh......... 77

3.7.3. Phương diện văn hóa sản xuất thể hiện ở địa danh......................... .... 83

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

3.7.4. Dấu ấn văn hóa, văn học dân gian thể hiện trong địa danh............... . 83

3.8. Một số địa danh hành chính gắn với đời sống

lịch sử văn hóa ở Cao Bằng.............................................................. ....... 89

3.8.1.Bản Làng Đền.................................................................................. ...... 89

3.8.2. Bản Nà lữ ............................................................................................. 90

3.8.3. Bản Pác Bó ................................................................................ .......... 92

3.8.4. Bản Huyền Du....................................................................................... 95

3.8.5. Thị trấn Tĩnh Túc (Mỏ Thiếc) ............................................................ .. 97

Tiểu kết............................................................................................... ............ 99

KẾT LUẬN.................................................................................................... 102

Những bài báo của tác giả đã được công bố có liên quan đến luận văn ....... 107

Tài liệu tham khảo ................................................................................. 108

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vii

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT : Số thứ tự

X. : Xã

P. : Phường

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

viii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Mô hình phức thể địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng..................29

Bảng 2.2. Đặc điểm cấu tạo của thành tố chung.............................................31

Bảng 2.3. Sự phân bố của thành tố chung khi chuyển hóa thành các yếu tố

trong địa danh hành chính...............................................................................33

Bảng 2.5. Bảng thống kê các yếu tố có tần số xuất hiện cao..........................39

Bảng 2.6. Đặc điểm cấu tạo địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng .................40

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1- Lí do chọn đề tài

1.1. Mỗi sự vật hiện tượng trong thế giới khách quan đều được con

người đặt cho một cái tên cụ thể để khu biệt nó với những đối tượng khác. Đó

chính là hệ thống tên riêng. Việc nghiên cứu chúng đã hình thành nên một

chuyên ngành gọi là danh xưng học. Danh xưng học nghiên cứu tên người

được gọi là nhân danh học, còn nghiên cứu tên gọi của đối tượng địa lí là địa

danh học.

1.2. Địa danh học là một ngành khoa học nghiên cứu tên trên các mặt

từ nguyên, tính xã hội, quy luật cấu thành của nó nhằm thiết thực phục vụ cho

nhiều ngành khoa học khác.

1.3. Địa danh liên quan chặt chẽ đến lịch sử, văn hóa, cư dân của một

vùng đất nhất định. Địa danh lưu giữ những trầm tích lịch sử văn hóa, phong

tục tập quán của cư dân vùng đất ấy.

1.4. Địa danh có những nguyên tắc riêng trong cấu tạo, trong cách gọi

tên. Một vùng đất có nhiều tên gọi khác nhau, xuất hiện ở nhiều giai đoạn lịch

sử khác nhau. Nghiên cứu địa danh giúp cho việc tìm hiểu lịch sử phát triển

của một vùng đất, giúp làm rõ sự ảnh hưởng và sự tác động của các nhân tố

bên ngoài vào cách đặt địa danh: đất nước học, tôn giáo, tín ngưỡng, phong

tục, tập quán, lịch sử tộc người... Đặc biệt là địa danh hành chính thường là

sản phẩm của một chế độ nhất định. Nó được gọi tên bởi những quan điểm,

chính sách, ý tưởng của chính quyền hoặc dân chúng đương thời. Trong hoàn

cảnh một vùng đất có nhiều dân tộc nối tiếp nhau sinh sống, địa danh sẽ mang

nhiều dấu tích từ vựng của các ngôn ngữ. Mỗi địa danh được hình thành trong

một hoàn cảnh văn hóa, lịch sử nhất định. Điều đó cũng được thể hiện rõ qua

ngôn ngữ nói chung hay tên các địa danh đó nói riêng. Có thể nói địa danh đã

trở thành “nhân chứng ” nói cho chúng ta biết về quá trình hình thành và tồn

tại của văn hóa, lịch sử.... vùng đất ấy.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

1.5. Nghiên cứu hệ thống địa danh ở địa bàn cư trú của dân tộc Kinh

sinh sống đã là công việc nên làm, thì vấn đề ngiên cứu địa danh ở các vùng

dân tộc thiểu số sinh sống và sử dụng ngôn ngữ của họ để đặt tên địa danh lại

càng là một công việc không nên bỏ qua. Hệ thống địa danh hành chính ở Cao

Bằng chủ yếu được đặt bằng tiếng Tày – Nùng. Hiện nay có một thực tế là

nhiều người dân biết tiếng Tày - Nùng nhưng cũng không hiểu nghĩa của địa

danh trong địa bàn họ cư trú! Đó là trường hợp các địa danh được đặt liên

quan đến các tích cổ. Điều đó đã thôi thúc chúng tôi tìm hiểu vấn đề này. Mặt

khác, việc nghiên cứu địa danh hành chính nơi đây còn phần nào tìm hiểu

được thêm về ý nghĩa của chúng trong tiếng Tày- Nùng ở Cao Bằng.

1.6. Cao Bằng là một trong những tỉnh thuộc vùng đất địa đầu của Tổ

quốc, giữ vị trí đặc biệt quan trọng về nhiều mặt trong lịch sử dân tộc, là cái

nôi của cách mạng Việt Nam dưới ngọn cờ của đảng cộng sản Việt Nam, gắn

liền với những hoạt động của chủ tịch Hồ Chí Minh trong những năm tháng

sôi động khẩn trương chuẩn bị lực lượng tiến hành khởi nghĩa chính quyền

trong cả nước. Nghiên cứu địa danh Cao Bằng giúp chúng ta hiểu rõ hơn về

bề dày truyền thống lịch sử và văn hóa rất đáng trân trọng và tự hào của vùng

đất này. Với mong muốn mang đến cho quê hương Cao Bằng “gạo trắng nước

trong” một món quà nhỏ, chúng tôi đã chọn vấn đề này. Mặt khác, chúng tôi

tin rằng luận văn này sẽ cho bạn đọc có một cái nhìn toàn cảnh về quê hương

Cao Bằng, góp một phần không nhỏ trong việc bảo tồn, phát huy những

truyền thống văn hóa, lịch sử tốt đẹp của dân tộc ta, đồng thời sẽ đóng góp

vào việc phát triển kinh tế, văn hóa, du lịch của đất nước nói chung và của

Cao Bằng nói riêng.

Với những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài của luận văn là: Khảo sát

địa danh hành chính tỉnh Cao Bằng .

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

2. Lịch sử vấn đề

2.1.Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới

Trên thế giới, việc nghiên cứu địa danh đã có từ rất lâu. Ở phương

Đông, người ta lưu giữ các công trình nghiên cứu địa danh ngay từ thời Đông

Hán, khoảng năm 32- 92 sau công nguyên, Ban Cố đã ghi chép hơn 4000 địa

danh. Thời Bắc Ngụy khoảng năm 380- 535 sau công nguyên, tác phẩm

“Thủy Kinh Chú Sớ ” của Lịch Đạo Nguyên đã ghi lại hơn 3 vạn địa danh.

Thao tác chủ yếu nghiên cứu địa danh giai đoạn này là ghi chép, sưu tập, tổng

hợp, giải thích về cách đọc, một số địa danh đã được giải thích rõ nguồn gốc

và ý nghĩa.

Ở Phương Tây, bộ môn địa danh học chính thức ra đời vào cuối thế kỷ

XIX. Năm 1972, J.J Eghi (Thụy Sỹ) là người đầu tiên đưa các vấn đề về địa

danh vào cuốn sách của mình là “Địa danh học”. Đến năm 1903, J.W Nagl

(người Áo) cũng cho ra đời tác phẩm “Địa danh học”. Bộ môn địa danh học

từ đó được quan tâm sâu sắc. Đặc biệt là từ những năm 90 của thế kỉ XIX và

những năm 20 của thế kỉ XX các Ủy ban địa danh học được thành lập ở nhiều

nước: Ủy ban địa danh Mỹ (1890), Ủy ban địa danh Thụy Điển (1902), Ủy

ban địa danh nước Anh (1919)... Thời kì đầu các nhà nghiên cứu địa danh chỉ

quan tâm nhiều đến việc khảo cứu nguồn gốc địa danh.

Đầu thế kỷ XX, J. Gillénon (1854 - 1962) đã viết “Atlat ngôn ngữ Pháp”,

nghiên cứu địa danh theo hướng phát triển địa lí học. Năm 1926, A.Dauzat

(người Pháp) đã viết cuốn “Nguồn gốc và sự phát triển địa danh”, đề xuất

phương pháp địa lí học để nghiên cứu các lớp niên địa địa lí của địa danh.

Ngày nay, bộ môn địa danh học nghiên cứu tổng hợp các nguyên lí cơ

bản về địa danh: nguồn gốc, đặc điểm cấu tạo, quy luật phát triển và mối quan

hệ giữa địa danh với lịch sử - địa lí, văn hóa. Địa danh học khu vực nghiên

cứu hệ thống địa danh phản ánh điều kiện lịch sử - địa lí trong một khu vực;

Địa danh, địa chí học nghiên cứu từng địa danh về cách đọc, cách viết, cách

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

dịch, tiêu chuẩn hóa có mục đích thực tiễn. Ngoài ra, địa danh học còn vận

dụng phương pháp phân tích bản đồ để nghiên cứu sự phân bố địa danh.

Từ những năm 60 trở lại đây của thế kỷ XX, hàng loạt công trình

nghiên cứu về địa danh ra đời, tiêu biểu nhất là các công trình nghiên cứu của

các nhà địa danh học Xô Viết như: “Những khuynh hướng nghiên cứu địa

danh học” (1965) của E.M.Muraev; “Dẫn luận địa danh học”(1965) và “Từ

điển địa danh bỏ túi” (1968) của V.A.Nhikonov; “Môn địa lí trong các tên

gọi”(1979) của E.M.Muzaev; “Địa danh Matxcơva”(1982) của G.P.

Xmolixkaja và M.V.Gorbanhexki [dẫn theo 12; 9] ... Trong các các tác phẩm

đó, công trình “Địa danh là gì?” (1985) của A. Superanxkaja là tác phẩm

quan trọng nhất. Tác phẩm đã tổng kết các tri thức của địa danh học như khái

niệm, nhận diện, phân tích, phân loại địa danh. A.I.Popov (1964) đã đưa ra

những nguyên tắc cơ bản của việc nghiên cứu địa danh, trong đó chú trọng

nhất hai nguyên tắc chính là phải dựa vào tư liệu lịch sử của các ngành ngôn

ngữ học, địa lí học, sử học. Còn tác giả I.A.Kapenco (1964) lại nghiên cứu địa

danh học theo phương pháp đồng đại. N.V.Podonxkaja cho rằng khi phân

tích, lí giải địa danh mang những thông tin gì cũng đều đóng góp cho việc

nghiên cứu địa danh ngày càng đi sâu vào bản chất.

Hàng loạt các công trình nghiên cứu địa danh trên thế giới đã đạt được

nhiều thành tựu đáng kể. Chẳng hạn tác phẩm “Les noms de lieux” (1965)

của tác giả C.H.Rostaing đã nêu ra hai nguyên tắc nghiên cứu địa danh là phải

tìm ra hình thức cổ của các từ cấu tạo địa danh và muốn biết từ nguyên của

địa danh thì phải dựa trên kiến thức ngữ âm học địa phương. Tác phẩm đã bổ

sung thêm cho vấn đề mà A.I.Popov đã nêu trước đó. Rất nhiều các tác phẩm

nghiên cứu địa danh và nhiều cuốn từ điển địa danh cũng đã lần lượt xuất hiện

ở Anh, Pháp, Hoa Kỳ, Đức, Trung Quốc... Trong đó tiêu biểu là các công

trình của Dauzat. A và Rostaing [dẫn theo 16; 3].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

2.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam

Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam được quan tâm từ rất sớm và

được ghi chép cẩn thận, Trong “Tiền Hán Thư”; “Hậu Hán Thư”, “Tấn Thư”

thời Bắc thuộc đã có đề cập đến địa danh ở Việt Nam. Tuy nhiên đó là những

công trình nghiên cứu của người Hán, phục vụ cho cuộc chiến tranh xâm lược

nước ta.

Việc nghiên cứu địa danh thời kì đầu ở Việt Nam chủ yếu đề cập ở góc

độ địa lí - lịch sử, địa chí nhằm tìm hiểu đất nước, con người. Đến thế kỉ XV,

các công trình nghiên cứu địa danh mới bắt đầu đi sâu tìm hiểu về nguồn gốc,

ý nghĩa. Tiêu biểu là tác phẩm Dư địa chí của Nguyễn Trãi, Lịch triều hiến

chương loại chí của Phan Huy Chú, Phủ biên tạp lục của Lê Quí Đôn,

Phương Đình dư địa chí của Nguyễn Văn Siêu ... [dẫn theo 17; 8].

Cùng với sự phát triển của ngôn ngữ học và bộ môn địa danh học trên

thế giới, vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam mới thật sự có nhiều đóng

góp từ năm 1960 trở đi. Với bài nghiên cứu cách đây 40 năm Mối liên hệ về

ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông, Hoàng Thị Châu được

coi như một trong những người cắm cột mốc đầu tiên nghiên cứu địa danh

nhìn từ góc độ ngôn ngữ học [dẫn theo 12, 10]. Những công trình của bà cũng

nghiên cứu địa danh theo hướng này, chủ yếu đi sâu vào phương ngữ. Công

trình nghiên cứu của Lê Trung Hoa được phát triển từ luận án phó tiến sĩ là

chuyên khảo đầu tiên về địa danh ở một địa phương Địa danh thành phố Hồ

Chí Minh. Các tác phẩm này dựa vào những cứ liệu xác đáng và đã đạt được

những thành công đáng kể về mặt lí thuyết cũng như thực tiễn của việc nghiên

cứu địa danh. Trong những thập niên cuối thế kỉ 20 và đầu thế kỉ 21, hàng loạt

các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, các công trình từ điển nghiên cứu về địa

danh của các vùng đất khác nhau ở nước ta lần lượt ra đời. Nguyễn Kiên

Trường với luận án tiến sĩ Những đặc điểm của địa danh Hải Phòng đã phát

triển bổ sung thêm những vấn đề mà Lê trung Hoa đã đưa ra trước đó. Sau đó