Hướng dẫn học sinh ôn tập củng cố kiến thức chương " sóng cơ và sóng âm" Vật lý 12 cơ bản với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LƯƠNG THỊ HIỀN

HƯỚNG DẪN HỌC SINH ÔN TẬP CỦNG CỐ KIẾN THỨC

CHƯƠNG ‘‘SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM’’ VẬT LÝ 12 CƠ BẢN

VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƯ DUY

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên - 2014

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LƯƠNG THỊ HIỀN

HƯỚNG DẪN HỌC SINH ÔN TẬP CỦNG CỐ KIẾN THỨC

CHƯƠNG ‘‘SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM’’ VẬT LÝ 12 CƠ BẢN

VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƯ DUY

Chuyên ngành: LL & PP DẠY HỌC BỘ MÔN VẬT LÝ

Mã số: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học TS. TRẦN ĐỨC VƯỢNG

Thái Nguyên - 2014

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

i

LỜI CAM ĐOAN

Luận văn “ Hướng dẫn học sinh ôn tập củng cố kiến thức chương

‘‘Sóng cơ và sóng âm’’ Vật lý 12 cơ bản với sự hỗ trợ của bản đồ tư duy”

sử dụng từ rất nhiều thông tin khác nhau và đã được ghi rõ nguồn gốc, các số

liệu đã được tổng hợp và xử lí .

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu

và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực, chưa

từng được công bố trong bất kỳ một công trình nghiên cứu nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014

Tác giả luận văn

Lương Thị Hiền

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ii

LỜI CẢM ƠN

Với tình cảm chân thành, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy

hướng dẫn khoa học TS. Trần Đức Vượng, đã tận tình hướng dẫn tôi trong

suốt quá trình thực hiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn tới Ban Giám Hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa

Vật lí, Ban chủ nhiệm và toàn thể các thầy, cô giáo giảng dạy trường Đại học sư

phạm - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy, giúp đỡ, góp nhiều ý kiến

quý báu cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em

học sinh của Trường THPT Cao Lộc, Trường THPT Na Dương, Tỉnh Lạng

Sơn, cùng toàn thể các bạn học viên lớp LL & PPDH bộ môn Vật lý - K20,

Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, đã tạo mọi điều kiện và

giúp đỡ cho tôi hoàn thành luận văn này.

Bản thân tôi đã nỗ lực cố gắng rất nhiều, tuy nhiên do thời gian có hạn

và kinh nghiệm nghiên cứu còn hạn chế, nên luận văn này không tránh khỏi

những thiếu sót, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp, chỉ bảo của các

thầy, cô giáo và bạn bè đồng nghiệp.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014

Tác giả

Lương Thị Hiền

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cam đoan ...................................................................................................i

Lời cảm ơn......................................................................................................ii

Mục lục ..........................................................................................................iii

Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt.................................................................... iv

Danh mục các bảng .........................................................................................v

Danh mục các hình ........................................................................................vi

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................ 1

2. Mục đích nghiên cứu. ................................................................................. 3

3. Đối tượng nghiên cứu................................................................................. 3

4. Giả thuyết khoa học.................................................................................... 4

5. Nhiệm vụ nghiên cứu. ................................................................................ 4

6. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................... 4

7. Phương pháp nghiên cứu. ........................................................................... 4

8. Đóng góp của đề tài.................................................................................... 5

9. Cấu trúc của luận văn. ................................................................................ 5

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC ÔN TẬP

CỦNG CỐ KIẾN THỨC VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƯ DUY

NHẰM PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH....... 6

1.1. Tổng quan của vấn đề nghiên cứu............................................................ 6

1.2. Ôn tập củng cố kiến thức. ........................................................................ 8

1.2.1. Khái niệm ôn tập. ................................................................................. 8

1.2.2. Vai trò, vị trí của ôn tập củng cố trong quá trình nhận thức. ............... 10

1.2.3. Nội dung cần ôn tập củng cố trong dạy học Vật lý.............................. 11

1.2.4. Các hình thức ôn tập........................................................................... 13

1.2.5. Mối quan hệ giữa ôn tập củng cố và kiểm tra đánh giá. ...................... 16

1.2.6. Tiến trình hướng dẫn HS ôn tập củng cố kiến thức. ............................ 17

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iv

1.3. Bản đồ tư duy ........................................................................................ 23

1.3.1. Khái niệm và đặc điểm của bản đồ tư duy .......................................... 23

1.3.2. Cách đọc BĐTD ................................................................................. 25

1.3.3. Cách vẽ BĐTD. .................................................................................. 26

1.3.4. Ưu điểm của cách ghi chép bằng BĐTD............................................. 28

1.3.5. Ý nghĩa của BĐTD............................................................................ 29

1.3.6. Ứng dụng của BĐTD trong dạy học ................................................... 29

1.3.7. Khả năng sử dụng BĐTD để tự học các kiến thức Vật lý.................... 32

1.3.8. Tác dụng của BĐTD trong việc rèn kỹ năng học tập .......................... 33

1.4. Tính tích cực, tự lực của học sinh trong học tập..................................... 33

1.4.1. Khái niệm về tính tích cực, tự lực của học sinh................................... 33

1.4.2. Những biểu hiện của tính tích cực, tự lực trong học tập...................... 36

1.4.3. Các biện pháp phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh................... 37

1.4.4. Tiêu chí đánh giá về tính tích cực, tự lực của học sinh........................ 38

1.4.5. Vai trò của BĐTD trong việc phát huy tính tích cực, tự lực cho học sinh

khi dạy học môn Vật lý. ............................................................................... 39

1.5. Thực trạng của việc hoạt động ôn tập củng cố kiến thức với sự hỗ trợ của BĐTD. 41

1.5.1. Thực trạng. ......................................................................................... 41

1.5.2. Nguyên nhân của thực trạng ............................................................... 42

Chương 2. XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH HƯỚNG DẪN HỌC SINH ÔN

TẬP CỦNG CỐ KIẾN THỨC CHƯƠNG "SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM"

VẬT LÝ 12 CƠ BẢN VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA BẢN ĐỒ TƯ DUY NHẰM

PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH .................. 45

2.1. Đặc điểm cấu trúc nội dung chương “Sóng cơ và sóng âm” trong chương

trình SGK Vật lý 12 CB. .............................................................................. 45

2.1.1. Vị trí chương “Sóng cơ và sóng âm” trong chương trình Vật lý THPT. ... 45

2.1.2. Cấu trúc bài học của chương “Sóng cơ và sóng âm” Vật lý 12 CB. .... 45

2.1.3. Sơ đồ cấu trúc các nội dung cơ bản của chương “Sóng cơ và sóng âm”

Vật lý 12 CB. ............................................................................................... 46

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

v

2.2. Chuẩn kiến thức, kỹ năng mà HS cần đạt được khi học chương “Sóng cơ

và sóng âm” Vật lý 12 CB............................................................................ 46

2.2.1. Về kiến thức ....................................................................................... 46

2.2.2. Về kỹ năng ......................................................................................... 47

2.3. Đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng ôn tập củng cố. ................... 47

2.3.1. Đề xuất về nội dung cần ôn tập củng cố chương “Sóng cơ và sóng âm”

Vật lý 12 CB. ............................................................................................... 48

2.3.2. Một số định hướng cho HS trong việc rèn luyện kỹ năng ứng dụng

BĐTD trong quá trình bồi dưỡng năng lực ôn tập củng cố kiến thức, từ đó

phát huy tính tích cực, tự lực. ....................................................................... 49

2.4. Đề xuất tiến trình hướng dẫn HS ôn tập củng cố với sự hỗ trợ BDTD

nhằm phát huy tính tích cực và tự lực cho HS. ............................................. 54

2.5. Đề xuất tiến trình hướng dẫn HS ôn tập củng cố chương “Sóng cơ và

sóng âm” Vật lý 12 CB với sự hỗ trợ BDTD. ............................................... 60

2.5.1. Sơ đồ tiến trình. .................................................................................. 60

2.5.2. Tiến trình chi tiết hướng dẫn HS ôn tập củng cố chương “Sóng cơ và

sóng âm” Vật lý 12 CB với sự hỗ trợ BDTD. ............................................... 61

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................. 85

3.1. Mục đích và và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.................................... 85

3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm.......................................................... 85

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm. ........................................................ 85

3.2. Đối tượng và nội dung thực nghiệm sư phạm. ....................................... 86

3.2.1. Đối tượng TNSP................................................................................. 86

3.2.2. Nội dung TNSP. ................................................................................. 86

3.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm....................................................... 86

3.3.1. Chọn mẫu thực nghiệm sư phạm. ....................................................... 86

3.3.2. Quan sát giờ ôn tập............................................................................. 87

3.3.3. Bài kiểm tra. ....................................................................................... 88

3.4.Tiến hành thực nghiệm sư phạm............................................................. 90

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

vi

3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm................................................. 90

3.5.1. Kết quả thực nghiệm........................................................................... 90

3.5.2. Đánh giá kết quả học tập của học sinh. ............................................... 93

3.5.3. Đánh giá về hiệu quả của tiến trình hướng dẫn HS ôn tập củng cố đã

thực hiện. ................................................................................................... 100

KẾT LUẬN CHUNG ............................................................................... 102

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 104

PHỤ LỤC

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iv

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT

STT Viết tắt Viết đầy đủ

1 BĐTD Bản đồ tư duy

2 ĐC Đối chứng

3 GD & ĐT Giáo dục và Đào tạo

4 GV Giáo viên

5 HS Học sinh

6 NXB Nhà xuất bản

7 PGS Phó giáo sư

8 PPDH Phương pháp dạy học

9 SGK Sách giáo khoa

10 STK Sách tham khảo

11 TB Trung bình

12 THPT Trung học phổ thông

13 ThN Thực nghiệm

14 TNSP Thực nghiệm sư phạm

15 TS Tiến sỹ

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

v

DANH MỤC CÁC BẢNG Trang

Bảng 3.1: Bảng thống kê bài khảo sát môn Vật lý đầu năm học 2013 - 2014........ 87

Bảng 3.2: Bảng thống kê biểu hiện tính tích cực, tự lực học tập của HS ............... 91

Bảng 3.3: Bảng thống kê biểu hiện tính tích cực, tự lực học tập của HS ............... 91

Bảng 3.4: Bảng kết quả kiểm tra lần 1................................................................... 92

Bảng 3.5: Bảng kết quả kiểm tra lần 2................................................................... 92

Bảng 3.6: Bảng xếp loại kiểm tra lần 1.................................................................. 93

Bảng 3.7: Bảng phân phối tần suất, tần suất lũy tích kiểm tra lần 1....................... 94

Bảng 3.8: Bảng xếp loại kiểm tra lần 2.................................................................. 96

Bảng 3.9: Bảng phân phối tần suất, tần suất lũy tích kiểm tra lần 2....................... 97

Bảng 3.10: Bảng tổng hợp các tham số thống kê của các lần kiểm tra . ................ 99

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 1.1. Cấu trúc của BĐTD.......................................................................24

Hình 1.2. Cách đọc BĐTD............................................................................25

Hình 2.1: Sơ đồ cấu trúc nội dung cơ bản chương ‘‘ Sóng cơ và sóng âm” ..46

Hình 2.2: Sơ đồ tiến trình hướng dẫn HS ôn tập củng cố kiến thức....................60

Hình 2.3: Sơ đồ chủ đề trung tâm và các nhánh chính chương “Sóng cơ và

sóng âm ” Vật lý 12. .......................................................................63

Hình 2.4 : Sơ đồ nhánh 1 chương “Sóng cơ và sóng âm” Vật lý 12..............70

Hình 2.5 : Sơ đồ nhánh 2 chương “Sóng cơ và sóng âm” Vật lý 12..............71

Hình 2.6: Sơ đồ nhánh 3 chương “Sóng cơ và sóng âm” Vật lý 12...............71

Hình 2.7: Sơ đồ nhánh 4 chương “Sóng cơ và sóng âm” Vật lý 12...............72

Hình 2.8: Sơ đồ kiến thức ôn tập củng cố chương “Sóng cơ và sóng âm”

Vật lý 12.........................................................................................73

Hình 2.9: Sơ đồ tóm tắt, lời giải bài tập 1. ....................................................75

Hình 2.10: Sơ đồ tóm tắt, lời giải bài tập 2. ..................................................80

Hình 2.11: Sơ đồ tóm tắt, lời giải bài tập 3. ..................................................81

Hình 2.12: Sơ đồ tóm tắt, lời giải bài tập 4. ..................................................82

Biểu đồ 3.1 : Biểu đồ xếp loại tỉ lệ % kiểm tra lần 1 .....................................93

Đồ thị 3.1: Đồ thị đường phân bố tần suất kiểm tra lần 1..............................94

Đồ thị 3.2: Đồ thị đường phân bố tần suất lũy tích kiểm tra lần 1................95

Biểu đồ 3.2: Biểu đồ xếp loại tỉ lệ % kiểm tra lần 2......................................96

Đồ thị 3.3: Đồ thị đường phân bố tần suất kiểm tra lần 2.............................97

Đồ thị 3.4: Đồ thị đường phân bố tần suất lũy tích kiểm tra lần 2.................98

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài.

Với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, sự phát triển năng

động của nền kinh tế, quá trình hội nhập và toàn cầu hóa đang làm cho việc rút

ngắn khoảng cách về trình độ phát triển giữa các nước trở nên thực tiễn hơn và

nhanh chóng hơn. Khoa học công nghệ trở thành động lực cơ bản của sự phát

triển kinh tế xã hội. Giáo dục là nền tảng của sự phát triển khoa học công nghệ,

phát triển nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu của xã hội hiện đại và đóng vai trò

chủ yếu trong việc nâng cao ý thức dân tộc, tinh thần đoàn kết và năng lực cộng

tác. Đất nước chúng ta đang trong giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện

đại hóa và trong bối cảnh hội nhập quốc tế, dẫn đến đòi hỏi ngày càng cao về

nguồn nhân lực có khả năng sáng tạo linh hoạt, trách nhiệm, năng lực cộng tác,

làm chủ tương lai đất nước.

Trước những yêu cầu đó, vai trò nghành giáo dục đã được khẳng định,

coi giáo dục là quốc sách hàng đầu, do đó việc đổi mới nghành giáo dục là cần

thiết và cấp bách. Đó chính là mục tiêu chính được Nghị quyết Trung ương 2,

khóa VIII đã chỉ rõ và cụ thể: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào

tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người

học, từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến và hiện đại vào quá trình dạy

học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh ...”. [1]

Điều 28, Luật Giáo dục cũng quy định: “ phương pháp giáo dục phổ

thông phải biết phát huy tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh;

phù hợp với đặc điểm của từng lớp hoc, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự

học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kĩ năng vận dụng kĩ thuật vào

thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho mọi

học sinh ’’. [ 22]

Đổi mới nghành giáo dục phải đổi mới toàn diện: Về mục tiêu, về nội

dung và về phương pháp dạy học (PPDH). Trong đó PPDH là một khâu quan

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/

2

trọng. Khác với phương pháp dạy học truyền thống thầy đọc - trò chép, thiếu

tính chủ động. Thì quan điểm xuyên suốt của việc đổi mới PHDH đó là “dạy

học lấy học sinh làm trung tâm”. Tức là dạy học sao cho học sinh phải tích cực,

tự giác, chủ động, sáng tạo chiếm lĩnh tri thức, muốn vậy ngoài việc học ở lớp

thì việc ôn tập củng cố kiến thức cho học sinh đóng vai trò rất quan trọng.

Ở trường phổ thông, đổi mới PPDH nhằm tạo mọi điều kiện học sinh tiếp

thu kiến thức một cách tích cực, biết vận dụng sáng tạo để giải quyết các vấn đề

trong cuộc sống. Thực tế cho thấy, nhất là ở vùng miền núi, trải qua nhiều năm

việc nâng cao chất lượng dạy học môn Vật lý ở trường THPT đã được chú

trọng, tuy nhiên hiệu quả viêc dạy và học vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu xã

hội. Vấn đề đặt ra là: Người giáo viên phải tích cực đổi mới PPDH, để phát huy

tính tích cực, tính tự lực chiếm lĩnh kiến thức, từ đó giúp học sinh phát triển tối

đa khả năng tư duy sáng tạo, vận dụng một cách linh hoạt vào thực tiễn.

Có rất nhiều hình thức đổi mới PPDH, ở các trường THPT nhất là miền

núi, cũng áp dụng các PPDH khác nhau, cố gắng đổi mới PPDH theo hướng

phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của người học. PPDH tích cực là

hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa các hoạt động nhận thức người học.

Nghĩa là tập trung phát huy tính tích cực người học chứ không phải tập trung

vào việc phát huy tính tích cực người dạy, do vậy người GV phải nỗ lực nhiều

so với PPDH thụ động, hay còn gọi là PPDH truyền thống. Trong các giờ dạy

lý thuyết các GV cố gắng vận dụng các PPDH tích cực như phương pháp vấn

đáp, phương pháp hoạt động nhóm...Tuy nhiên trong các giờ hướng dẫn HS ôn

tập củng cố kiến thức, nhiều GV chưa phát huy tối đa tính tích cực, tự lực, chưa

khai thác triệt để năng lực nhận thức của HS. Đa số các em học một cách thụ

động, ghi nhớ kiến thức rời rạc, máy móc, thiếu tính logic, chưa chặt chẽ và

khoa học. Do vậy HS chưa hào hứng, sôi nổi, chưa tích cực và tự giác, quan

trọng hơn là chưa nắm vững được kiến thức trong các giờ ôn tập củng cố, nhất

là ôn tập tổng kết chương. Điều này dẫn đến chất lượng học tập chưa thật sự có

hiệu quả. Như vậy có thể nói, việc hướng dẫn HS ôn tập củng cố có một vai trò

rất quan trọng và cần thiết trong quá trình học tập của HS.

Soá hoùa bôûi Trung taâm Hoïc lieäu – HTN http://www.lrc.tnu.edu.vn/