Hướng dẫn học sinh đọc hiểu chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến dưới góc độ thi pháp

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HOÀNG MAI QUYÊN

HƢỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU CHÙM THƠ THU CỦA

NGUYỄN KHUYẾN DƢỚI GÓC ĐỘ THI PHÁP

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên – 2013

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

HOÀNG MAI QUYÊN

HƢỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU CHÙM THƠ THU CỦA

NGUYỄN KHUYẾN DƢỚI GÓC ĐỘ THI PHÁP

Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học Văn – Tiếng Việt

Mã số: 60140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Thanh Hùng

Thái Nguyên – 2013

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc của mình tới GS.TS. Nguyễn

Thanh Hùng – ngƣời thầy đã tận tâm hƣớng dẫn, giúp đỡ và chỉ bảo em trong suốt

quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong khoa Ngữ văn và khoa

Sau đại học đã tạo điều kiện, giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu, hoàn

thành công trình khoa học này.

Tác giả luận văn cũng bày tỏ lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè đã tạo điều kiện,

giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thiện luận văn.

Tác giả luận văn

Hoàng Mai Quyên

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

i

MỤC LỤC

Trang phụ bìa ...................................................................................................................

Lời cam đoan ..................................................................................................................

MỤC LỤC ..................................................................................................................... i

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT................................................ iv

MỞ ĐẦU .......................................................................................................................1

NỘI DUNG....................................................................................................................8

Chƣơng 1. THI PHÁP HỌC VÀ DẠY – HỌC.............................................................8

1.1. Khái niệm về thi pháp học ................................................................................. 8

1.2. Một vài đặc trƣng tiêu biểu của thi pháp văn học trung đại Việt Nam............ 10

1.2.1. Tính ƣớc lệ thẩm mĩ cổ điển ............................................................................ 11

1.2.2. Thời gian nghệ thuật và không gian trong văn học trung đại Việt Nam ......... 15

1.2.3. Thiên nhiên trong văn học trung đại Việt Nam............................................... 21

1.2.4. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời trong văn chƣơng trung đại ................... 23

1.3. Nét đặc sắc về thi pháp trong thơ Nôm Đƣờng luật của Nguyễn Khuyến ...... 26

1.3.1. Quan niệm mới về con ngƣời trong thơ Nôm Nguyễn Khuyến ...................... 26

1.3.2. Một không gian quê mộc mạc thanh bình. ...................................................... 30

1.3.3. Cảm thức thời gian tâm trạng đa chiều............................................................ 32

1.3.4. Nguyễn Khuyến sự kết hợp phức điệu trào phúng với trữ tình ....................... 33

1.4. Vận dụng thi pháp học để khám phá giá trị đích thực của tác phẩm văn

chƣơng. ....................................................................................................................... 36

Chƣơng 2. NHỮNG BIỆN PHÁP HƢỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU CHÙM

THƠ THU DƢỚI GÓC ĐỘ THI PHÁP HỌC............................................................39

2.1. Những tri thức cơ bản về đọc hiểu tác phẩm văn chƣơng ............................... 39

2.1.1. Quan niệm về đọc hiểu .................................................................................... 39

2.1.2. Nội dung đọc hiểu............................................................................................ 40

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ii

2.1.3. Tri thức đọc hiểu.............................................................................................. 41

2.1.4. Kĩ năng đọc hiểu .............................................................................................. 42

2.2. Thực trạng và những khuynh hƣớng dạy đọc hiểu Chùm thơ thu trong trƣờng

THPT hiện nay............................................................................................................ 45

2.2.1. Thực trạng dạy đọc hiểu Chùm thơ thu trong trƣờng THPT hiện nay ............ 45

2.2.2. Những khuynh hƣớng dạy đọc hiểu Chùm thơ thu trong trƣờng THPT hiện nay

46

2.3. Đọc hiểu Chùm thơ thu theo đặc trƣng thi pháp thể loại................................. 47

2.3.1. Cảm hứng sáng tạo của Nguyễn Khuyến trong Chùm thơ thu ........................ 47

2.3.2. Mĩ lệ hóa cảnh vật và ngôn ngữ bình dị trong Chùm thơ thu.......................... 48

2.3.3. Không gian và thời gian nghệ thuật trong Chùm thơ thu ................................ 55

2.3.4. Biểu tƣợng cảm khái về đời và về bản thân tác giả trong Chùm thơ thu......... 60

2.3.5. Sự kết tình trong cấu trúc Chùm thơ thu.......................................................... 62

2.4. Đổi mới dạy đọc hiểu Câu cá mùa thu dƣới góc độ thi pháp.......................... 66

2.4.1. Lựa chọn tri thức cho bài Câu cá mùa thu ...................................................... 66

2.4.2. Vận dụng đọc hiểu Câu cá mùa thu để phân tích, bình giá tác phẩm. ............ 70

2.4.3. Phát hiện giá trị nhân văn của nội dung nghệ thuật và ý vị nhân sinh trong Câu

cá mùa thu................................................................................................................... 73

2.4.4. Xác định tiến trình đọc hiểu bài thơ Câu cá mùa thu...................................... 75

2.4.5. Học sinh phát triển và bổ sung tiến trình đọc hiểu bài thơ .............................. 76

2.4.6. Kiểm tra, đánh giá yêu cầu cần đạt.................................................................. 77

Chƣơng 3. Thực nghiệm dạy đọc hiểu Câu cá mùa thu dƣới góc nhìn thi pháp.........80

3.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................................... 80

3.2. Địa bàn thực nghiệm........................................................................................ 80

3.3. Đối tƣợng thực nghiệm.................................................................................... 80

3.4. Phƣơng pháp tiến hành thực nghiệm ............................................................... 80

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iii

3.5. Tiến trình thực nghiệm..................................................................................... 81

3.5.1. Thiết kế giờ dạy đọc hiểu Câu cá mùa thu dƣới góc nhìn thi pháp................. 81

3.5.2. Dạy thực nghiệm.............................................................................................. 98

3.5.3. Dạy đối chứng................................................................................................ 100

3.5.4. Đánh giá thực nghiệm.................................................................................... 106

3.5.5. Kết luận về quá trình thực nghiệm................................................................. 109

KẾT LUẬN................................................................................................................111

CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐƢỢC CÔNG BỐ............................................113

TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................114

PHỤ LỤC ..................................................................................................................117

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iv

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

1. GS Giáo sƣ

2. GV Giáo viên

3. HS Học sinh

4. NXB Nhà xuất bản

5. SGK Sách giáo khoa

6. SGV Sách giáo viên

7 THPT Trung học phổ thông

8. TS Tiến sĩ

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Đổi mới phƣơng pháp dạy - học là vấn đề đang thu hút đƣợc sự quan tâm,

chú ý của ngành giáo dục nói riêng và toàn xã hội nói chung. Dạy học văn hƣớng tới

mục đích là HS lĩnh hội tri thức và giá trị văn chƣơng, yêu thích văn học và hình

thành một nhân cách sống tốt đẹp. Bao trùm lên quá trình tiếp nhận văn chƣơng là

hoạt động đọc hiểu. Tuy nhiên, nắm đƣợc lí thuyết đọc hiểu là một chuyện, áp dụng

nó một cách thành công lại là chuyện khác. Đọc hiểu là quá trình nắm vững ý nghĩa

của tác phẩm một cách chủ động, tích cực và sáng tạo. Muốn thế cần giúp HS tiếp

cận tác phẩm theo hƣớng thi pháp. Vì vậy, hƣớng tiếp cận này mang đặc trƣng nghệ

thuật và tính văn học của hình thức sáng tạo ngôn từ của tác phẩm.

1.2. Thi pháp học là bộ môn khoa học vừa cũ lại vừa mới, vừa xa mà lại gần. Cũ

vì nó xuất hiện ở Hi Lạp từ thời cổ đại với công trình Nghệ thuật thơ ca của Aristote.

Nhƣng nó mới và gần gũi vì thi pháp học đã trở thành hƣớng nghiên cứu chính của

văn học từ thế kỉ XX và vẫn đang tiếp tục ở thế kỉ XXI. Ở nƣớc ta, từ sau năm 1975,

thi pháp học đã có điều kiện phổ biến khắp cả nƣớc và nhanh chóng trở thành cơ sở

lí thuyết đƣợc nhiều ngƣời vận dụng. Tinh thần thi pháp học đang thấm dần trong

SGK, trong giờ dạy văn và ngày càng thu hút đƣợc sự quan tâm của giới học đƣờng.

1.3. Thơ trữ tình trung đại là một thể loại hay và sâu sắc, tuy nhiên trong quá

trình khai thác thể loại này ngƣời GV văn vẫn gặp nhiều lúng túng. Khó khăn là phải

làm sao truyền tải đƣợc tƣ tƣởng tải đạo, giáo lí của các nhà Nho xƣa trong một hình

thức chật hẹp và gò bó của câu chữ, hình ảnh khuôn sáo ƣớc lệ, niêm luật chặt chẽ

vốn rất xa lạ với HS ngày nay. Hƣớng dẫn HS đọc hiểu một tác phẩm thơ trữ tình

trung đại dƣới góc nhìn thi pháp có thể coi là một hƣớng đi khả thi để khắc phục khó

khăn trên.

1.4. Trong nền văn học trung đại Việt Nam, Nguyễn Khuyến có một vị trí đặc biệt

quan trọng. Với hơn tám trăm tác phẩm thơ, câu đối, tác phẩm dịch viết bằng chữ

Hán và Nôm, trong đó có nhiều tác phẩm có giá trị cả về nội dung lẫn hình thức đã

mang đến cho Nguyễn Khuyến một đời văn bền bỉ và vĩnh hằng. Sự xuất hiện của

ông đã tạo dựng một vị trí khó có thể thay thế trong làng thơ trung đại Việt Nam.

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

2

1.5. Nói đến Nguyễn Khuyến là ngƣời ta nghĩ đến Chùm thơ thu, đây là ba bài

thơ đã làm nức danh tên tuổi Nguyễn Khuyến. Trong đó Câu cá mùa thu nằm trong

Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến là bài thơ hay và gần gũi với bạn đọc bởi tác phẩm

đã đƣợc tuyển chọn để giảng dạy trong chƣơng trình SGK Ngữ văn lớp 11 từ nhiều

năm nay. Chùm thơ thu vừa là sáng tác tiêu biểu cho một thể loại lớn trong nền văn

học Trung đại Việt Nam đó là thể thơ Nôm Đƣờng luật, lại vừa đƣợc Nguyễn Khuyến

vận dụng có nhiều sáng tạo trong phong cách và tài hoa thơ nên việc hƣớng dẫn HS

đọc hiểu bài thơ này là vấn đề cần thiết trong nhà trƣờng phổ thông.

Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Hướng dẫn học sinh đọc

hiểu Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến dưới góc độ thi pháp”.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu đề tài: Hƣớng dẫn học sinh đọc hiểu Chùm thơ

thu của Nguyễn Khuyến dƣới góc độ thi pháp học

Từ giữa thế kỷ XX, công việc nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học theo tinh

thần thi pháp học là xu hƣớng chung trên phạm vi toàn thế giới. Ở Việt Nam, với chủ

trƣơng hội nhập, từ sau Đổi mới đến nay chúng ta đã có nhiều điều kiện tốt để thực

hiện công việc ý nghĩa này. Sau nhiều nỗ lực nghiên cứu, chúng ta đã nhiều công

trình có giá trị.

Khái niệm “Thi pháp học” đã xuất hiện ở Hy Lạp từ thời cổ đại với tác

phẩm “Poetica” (Nghệ thuật thơ ca) của Aristote. Tuy nhiên, “Thi pháp học nghiên

cứu cấu trúc tác phẩm và những hợp thể của các cấu trúc đó: các tác phẩm của một

nhà văn, các khuynh hướng văn học, các thời đại văn học) thì mới hình thành vào

đầu thế kỷ XX ở Nga rồi dịch chuyển sang Âu - Mỹ và phổ biến khắp thế giới”

[www.Tamtay.vn]

Trên lộ trình du nhập vào Việt Nam, thi pháp học đã chứng kiến sự lao động cật

lực của một đội ngũ các nhà nghiên cứu tâm huyết nhƣ: GS. Đỗ Đức Hiểu, nhƣng

trƣớc hết thi pháp học gắn với tên tuổi của GS.TS Trần Đình Sử, ngƣời đã có công

giới thiệu thi pháp học vào Việt Nam và vận dụng nó một cách sáng tạo.

Trong cuốn Mấy vấn đề thi pháp văn học Trung đại, Trần Đình Sử đã nghiên

cứu thi pháp văn học truyền thống một cách nền tảng và sâu sắc trong thế đối sánh

với thi pháp học hiện đại. Bên cạnh đó, ông còn trình bày thi pháp văn học trung đại

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

3

ở một số phƣơng diện nhƣ: “Quan niệm nghệ thuật về con người trong thơ trữ tình

Trung đại” (40.195), “thời gian nghệ thuật trong thơ” (40.226), “không gian nghệ

thuật trong thơ” (40.253)…Từ đó, tác giả cuốn sách nhận định: “Việc nghiên cứu thi

pháp văn học trung đại cho đến nay vẫn chủ yếu tập trung vào việc miêu tả các đặc

điểm thi pháp thể loại thơ (vận, luật, ngôn ngữ). Về tính nội dung và tính quy luật

hình thức chỉ mới đƣợc xem xét bƣớc đầu ở một số phƣơng diện lẻ tẻ…[40.13]. Từ

nhận định này, chúng tôi nhận thấy cần phải khai thác thi pháp văn học trung đại ở

nhiều phƣơng diện khác nhau nhƣ thi pháp tác giả, thi pháp ngôn từ, không gian nghệ

thuật và thời gian nghệ thuật…qua đó ứng dụng thi pháp học một cách hiệu quả trong

dạy học tác phẩm văn chƣơng.

Trong những năm gần đây, đọc hiểu là một thuật ngữ khoa học đƣợc giới

nghiên cứu văn học và GV dạy văn đặc biệt quan tâm. Từ khi Bộ giáo dục tiến hành

cải cách chƣơng trình và SGK Ngữ văn thì giờ học văn đã trở thành giờ đọc hiểu văn

bản Ngữ văn. Ở Việt Nam, mặc dù lí thuyết đọc hiểu và việc áp dụng lí thuyết này

vào dạy học muộn hơn nhiều nƣớc trên thế giới, nhƣng đã có một số thành tựu đáng

kể của các nhà khoa học nhƣ GS.TS Nguyễn Thanh Hùng, GS. Trần Đình Sử, TS.

Nguyễn Trọng Hoàn…đó là một số nhà nghiên cứu tiêu biểu đã dành nhiều tâm huyết

cho việc nghiên cứu đọc hiểu ở nƣớc ta.

GS.TS Nguyễn Thanh Hùng với một số bài báo và tiểu luận nhƣ: Rèn luyện

năng lực đọc hiểu, Dạy đọc hiểu là tạo nền tảng văn hoá cho người đọc… đã khẳng

định vai trò của đọc hiểu trong dạy học Ngữ văn nói riêng và trong trƣờng phổ thông

nói chung. Bên cạnh đó, năm 201, GS. TS Nguyễn Thanh Hùng đã xuất bản cuốn

sách “Kĩ năng đọc hiểu văn”, cuốn sách đã nêu lên những cơ sở lí luận và thực tiễn

quan trọng của đọc hiểu, đặc biệt là cách thức dạy đọc hiểu tác phẩm văn chƣơng

theo loại thể ở trƣờng trung học. Đó là những đóng góp có ý nghĩa quan trọng trong

việc cụ thể hoá vấn đề dạy học văn.

Nguyễn Khuyến là một nhà thơ lớn của dân tộc. Ông đã góp vào kho tàng văn

học Việt Nam một khối lƣợng thơ văn khá đồ sộ bao gồm thơ viết bằng chữ Hán, thơ

viết bằng chữ Nôm, câu đối và hát nói…Trong đó, phần thơ viết bằng chữ Nôm là

tiêu biểu hơn cả. Nguyễn Khuyến đƣợc mệnh danh là nhà thơ của quê hƣơng làng

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

4

cảnh Việt Nam. Trong số những tuyệt bút viết về cảnh sắc thôn quê thì ba bài: Câu cá

mùa thu (Thu điếu), Ngâm vịnh mùa thu (Thu hứng), Uống rượu mùa thu (Thu ẩm) đã

tạo nên một Chùm thơ thu nức danh nhất trong sự nghiệp thơ ca Nguyễn Khuyến.

Trong chùm thơ đó, Câu cá mùa thu đã đƣợc giới thiệu và đƣa vào giảng dạy ở

chƣơng trình SGK Ngữ văn lớp 11 tập 1 và thu hút đƣợc đông đảo sự quan tâm của

các nhà nghiên cứu.

TS. Chu Văn Sơn trong một chuyên đề nghiên cứu có viết: “Cõi riêng của

Nguyễn Khuyến, ta thấy không có ở người khác. Ông nhào nặn, tái tạo từ những

nguyên liệu, vật liệu quen thuộc của cảnh quê, nhưng lại khắc phục những cái thô

mộc, quê kệch để làm cho tình cảm trở nên thanh nhã, cao sang hơn.” [33.25]. Nhận

xét trên đã cụ thể hoá nét đặc sắc về Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến từ chất liệu

miêu tả trong thơ, qua đó khẳng định một chất thơ không lẫn với ai, đó là phong cách

quê kiểng mà lại rất thanh cao.

Lã Nhâm Thìn trong bài Câu cá mùa thu [ 46.22] đã nhận xét “Câu cá mùa thu

thể hiện tài năng bậc thầy về thơ Nôm của Nguyễn Khuyến, ông sành sỏi trong việc

sử dụng ngôn ngữ, phát huy được một cách kì lạ khả năng diễn đạt hết sức tinh tế,

chính xác của những từ ngữ rất đỗi nôm na, bình dị…” Dƣới cái nhìn của một nhà

nghiên cứu văn học trung đại, tác giả bài viết đã thông qua Câu cá mùa thu để cho

bạn đọc thấy tài năng ngôn ngữ thơ Nôm của Nguyễn Khuyến.

Tác giả Trần Mạnh Hảo trong một bài nghiên cứu đã viết: “Tựa gối ôm cần lâu

chẳng được, như thể ông là tù binh của cần câu, của chính hồn mình đang ở đâu đâu

trong trời đất mang mang thiên cổ luỵ” [ 26.24]. Đó là nhận xét khái quát về nỗi

niềm đầy ẩn ức của Nguyễn Khuyến gửi gắm qua Câu cá mùa thu.

Tất cả những công trình trên đều là những tƣ liệu quý báu để tác giả luận văn

tham khảo. Tuy nhiên, những nghiên cứu trên đây vẫn còn tản mạn, chƣa có một

công trình nào đi vào nghiên cứu giảng dạy bài Chùm thơ thu dƣới góc độ thi pháp.

Đề tài luận văn của chúng tôi sẽ nhìn Câu cá mùa thu dƣới cái nhìn liên văn bản, với

hi vọng sẽ giúp cho việc dạy học bài thơ Câu cá mùa thu đạt hiệu quả, đồng thời là tƣ

liệu tham khảo cho GV THPT.

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

5

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1 Mục đích nghiên cứu

Giúp HS tiếp cận Chùm thơ thu qua hệ thống thi pháp tác phẩm, thi pháp tác giả

nhằm nâng cao hiệu quả của giờ dạy. Đƣa lí thuyết đọc – hiểu vào giảng dạy nhằm

góp phần bồi dƣỡng năng lực tiếp nhận văn học của HS.

Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ phục vụ cho quá trình dạy học tác phẩm Câu

cá mùa thu và coi đó là tài liệu tham khảo.

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để thực hiện đƣợc mục đích trên, đề tài cần giải quyết những nhiệm vụ cụ thể

nhƣ sau:

- Tìm hiểu những cơ sở lí luận và thực tiễn về đổi mới nội dung và phƣơng

pháp dạy học Ngữ văn.

- Tìm hiểu về thi pháp thơ Nôm Đƣờng luật để soi chiếu vào tác phẩm.

- Vận dụng lí thuyết đọc hiểu tác phẩm văn chƣơng trong giờ dạy Chùm thơ

thu bằng cách đƣa ra nhiều hoạt động đọc phù hợp với sự phát hiện giá trị

của tác phẩm.

- Đề xuất những hành động đọc phù hợp với ba kĩ năng đọc hiểu tác phẩm

Chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến dƣới góc độ thi pháp.

- Thiết kế giáo án và thực nghiệm sƣ phạm

4. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là: quá trình dạy đọc hiểu Chùm thơ thu trong

nhà trƣờng THPT dƣới góc độ thi pháp.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận văn vận dụng lí thuyết đọc hiểu và lí luận về thi pháp vào dạy học tác

phẩm Chùm thơ thu

1. Giả thuyết khoa học

Nếu GV có những cách thức hƣớng dẫn HS đọc hiểu bài thơ Chùm thơ thu của

Nguyễn Khuyến dƣới góc độ thi pháp thì sẽ nâng cao kết quả tiếp nhận giá trị nghệ

thuật và nội dung của giờ đọc hiểu Câu cá mùa thu