Hướng dẫn học sinh đọc hiểu đoạn trích “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” của Hoàng Phủ Ngọc Tường từ diểm nhìn văn hóa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM



LÝ MAI PHƢƠNG

HƢỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH

“AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO DÒNG SÔNG?” CỦA HOÀNG PHỦ

NGỌC TƢỜNG TỪ ĐIỂM NHÌN VĂN HÓA

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM



LÝ MAI PHƢƠNG

HƢỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH

“AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO DÒNG SÔNG?” CỦA HOÀNG PHỦ

NGỌC TƢỜNG TỪ ĐIỂM NHÌN VĂN HÓA

Chuyên ngành : Lý luận và phương pháp dạy học Văn - Tiếng Vịêt

Mã số: 60. 14. 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS Nguyễn Thanh Hùng

Thái Nguyên, năm 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc của mình tới

GS.TS Nguyễn Thanh Hùng – người thầy đã tận tâm hướng dẫn, giúp đỡ

em trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong khoa Ngữ Văn

và khoa Sau đại học - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên - Đại học Thái

Nguyên đã tạo điều kiện, giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và

hoàn thành luận văn.

Tác giả luận văn xin gửi lời cảm ơn tới gia đình và bạn bè đã tạo điều kiện,

giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Tác giả luận văn

Lý Mai Phương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn

đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai

công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Lý Mai Phương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cảm ơn

Mục lục...............................................................................................................i

Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt.............................................................iv

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

NỘI DUNG....................................................................................................... 8

Chƣơng 1. MỐI QUAN HỆ GIỮA KÍ VĂN HỌC VÀ VĂN HÓA........... 8

1.1. Nguồn gốc văn hóa của văn học ................................................................ 8

1.2. Kí là thể loại văn học có khả năng biểu hiện sự phong phú của

văn hóa ............................................................................................................ 11

1.2.1. Nội dung biểu hiện của văn hóa trong kí .............................................. 11

1.2.2. Đặc sắc văn hóa trong kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường........................ 14

1.2.3. Giá trị văn hóa trong kí “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?”..................... 20

Chƣơng 2. VẬN DỤNG ĐỌC HIỂU KÍ “AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO

DÕNG SÔNG ?” TRONG DẠY HỌC........................................................ 25

2.1. Kiến thức cơ bản trong dạy học đọc hiểu tác phẩm văn chương............. 25

2.1.1. Quan niệm về đọc hiểu.......................................................................... 25

2.1.2. Nội dung đọc hiểu ................................................................................. 26

2.1.3. Tri thức đọc hiểu. .................................................................................. 27

2.1.4. Kĩ năng đọc hiểu .................................................................................. 28

2.2. Đọc hiểu kí theo đặc trưng thể loại .......................................................... 31

2.2.1. Yếu tố bền vững của thể loại kí ............................................................ 31

2.2.2. Yếu tố thi pháp của kí Hoàng Phủ Ngọc Tường................................... 35

2.3. Mô hình đọc hiểu kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường .................................. 37

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

Chƣơng 3. NHỮNG BIỆN PHÁP HƢỚNG DẪN HỌC SINH ĐỌC

HIỂU “AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO DÒNG SÔNG ?” TỪ ĐIỂM NHÌN

VĂN HÓA ...................................................................................................... 43

3.1. Những khuynh hướng dạy học đọc hiểu “Ai đã đặt tên cho dòng

sông?” hiện nay ............................................................................................. 43

3.2. Hướng dẫn đọc hiểu “Ai đã dặt tên cho dòng sông ?” trong chương

trình và sách giáo khoa Ngữ văn..................................................................... 46

3.3. Thực trạng dạy học “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” ở trường Trung

học phổ thông.................................................................................................. 46

3.4. Đổi mới dạy học đọc hiểu “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” từ điểm

nhìn văn hóa .................................................................................................... 48

3.4.1. Lựa chọn kiến thức và bổ sung kiến thức cho bài dạy học “Ai đã

đặt tên cho dòng sông ?” ................................................................................. 48

3.4.2. Những kĩ năng đọc hiểu “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?”.................... 52

3.4.3. Bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, thái độ văn hóa cho học sinh trong

quá trình đọc hiểu “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” ....................................... 58

3.4.4. Xác định nội dung và cách thức gợi dẫn đọc hiểu đoạn trích “Ai đã

đặt tên cho dòng sông ?” ................................................................................. 59

3.4.5. Giao nhiệm vụ học tập cho học sinh..................................................... 64

3.4.6. Kiểm tra, đánh giá yêu cầu cần đạt ....................................................... 65

3.4.7. Điều kiện và phương tiện dạy học đọc hiểu “Ai dã đặt tên cho

dòng sông ?”.................................................................................................... 66

Chƣơng 4. THỰC NGHIỆM DẠY HỌC “AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO

DÒNG SÔNG?” TỪ ĐIỂM NHÌN VĂN HÓA............................................. 69

4.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 69

4.2. Địa bàn thực nghiệm ................................................................................ 69

4.3. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 69

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

4.4. Phương pháp tiến hành thực nghiệm........................................................ 69

4.5. Tiến trình thực nghiệm............................................................................. 70

4.5.1. Thiết kế giờ dạy học đọc hiểu đoạn trích “Ai đã đặt tên cho dòng

sông ?” từ điểm nhìn văn hóa......................................................................... 70

4.5.2. Dạy thực nghiệm................................................................................... 88

4.5.3. Dạy đối chứng ....................................................................................... 92

4.5.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm .............................................................. 95

4.5.5. Kết luận chung về quá trình thực nghiệm............................................. 98

KẾT LUẬN .................................................................................................. 100

CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐƢỢC CÔNG BỐ .................................... 102

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 103

PHỤ LỤC..................................................................................................... 107

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

1. GS Giáo sư

2. GV Giáo viên

3. HPNT Hoàng Phủ Ngọc Tường

4. HS Học sinh

5. NXB Nhà xuất bản

6. SGK Sách giáo khoa

7. SGV Sách giáo viên

8. THPT Trung học phổ thông

9. TPVC Tác phẩm văn chương

10. TS Tiến sĩ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Vấn đề đổi mới phương pháp dạy học đang là một vấn đề thu hút

được sự quan tâm, chú ý của các nhà giáo dục nói riêng và toàn xã hội nói

chung. Đây là một việc làm cần thiết và cấp bách, nhằm phát huy tính tích

cực, tự giác, chủ động của học sinh. Trong dạy học tác phẩm văn chương, đọc

hiểu là mục đích cao nhất của việc đọc văn. Mặc dù, hiểu được tầm quan

trọng và ý nghĩa của dạy đọc hiểu, nhưng vận dụng như thế nào có hiệu quả

vào thực tế vẫn còn là điều băn khoăn với không ít giáo viên dạy Văn. Dạy

thế nào để giúp học sinh vừa rèn luyện kĩ năng đọc hiểu vừa không làm giảm

chất văn của môn văn là một vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu.

1.2. Thực tế dạy học văn trong nhà trường THPT hiện nay đang đứng

trước “sự khủng hoảng”, “chất lượng dạy văn, học văn trong nhà trường sa

sút nghiêm trọng” (Phan Trọng Luận). Cho đến nay, việc áp dụng phương

pháp đọc hiểu vẫn chưa có sự thống nhất. Không ít giáo viên vẫn dạy học

theo lối đọc chép, bên cạnh đó nhiều giáo viên dạy văn theo phương pháp đọc

hiểu nhưng vẫn chưa lĩnh hội hết tinh thần của nó. “Ai đã đặt tên cho dòng

sông ?” là bài kí mới được đưa vào chương trình nên vấn đề đọc hiểu tác

phẩm còn gây trở ngại cho việc dạy của giáo viên cũng như sự lĩnh hội của

học sinh. Từ đó dẫn đến hiện tượng chưa hiểu đúng và đầy đủ những giá trị

của tác phẩm.

Đã có một số công trình khoa học nghiên cứu về vấn đề giảng dạy tác

phẩm “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” nhưng sử dụng phương pháp đọc hiểu

để khai thác tác phẩm từ điểm nhìn văn hóa thì vẫn chưa có công trình nào

đề cập đến.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

1.3. Trong những năm gần đây, các nhà nghiên cứu và phê bình văn

học đặc biệt chú ý đến mối quan hệ giữa văn hoá và kí. Bởi kí là thể loại văn

học sử dụng những tri thức văn hóa tinh thần. Cho nên, việc giảng dạy tác

phẩm kí từ điểm nhìn văn hoá là một hướng đi cần thiết với mong muốn học

sinh có thể tiếp nhận tác phẩm kí một cách phong phú và mới mẻ hơn. Đặc

biệt, Huế là một vùng văn hoá đã đi vào thơ văn và lắng sâu trong tâm hồn

của biết bao thế hệ người đọc. Hoàng Phủ Ngọc Tường là người con của đất

Huế, viết về Huế với niềm say mê, sự tự hào và tình yêu thành kính. Cho nên,

dạy học tác phẩm “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” nên liên hệ với những tri

thức về văn hoá và con người xứ Huế. Đồng thời đánh giá được tài năng và

đóng góp của Hoàng Phủ Ngọc Tường cho sự phát triển của loại thể kí nói

riêng và văn học Việt Nam nói chung.

1.4. Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong những cây bút kí xuất sắc

của Việt Nam thế kỉ XX. Trong hầu hết những sáng tác của mình nhà văn đã

dồn toàn bộ tài năng, tâm hồn và trí lực cho đất và người xứ Huế. Là nhà văn

đa tài, am hiểu rộng về nhiều tri thức văn hoá, lịch sử, địa lí, âm nhạc…sáng

tác cả thơ và văn xuôi. Nhưng ông đặc biệt thành công ở thể loại kí, với nhiều

tác phẩm được giới nghiên cứu, phê bình văn học cũng như bạn đọc đánh giá

cao đó là: “Ngôi sao trên đỉnh Phu Văn Lâu”, “Rất nhiều ánh lửa” và tiêu

biểu là “Ai đã đặt tên cho dòng sông?”. Đây là một bài kí hay nhưng khó dạy,

bởi vậy, việc hướng dẫn cho học sinh đọc hiểu bài kí này là vấn đề cần thiết

trong nhà trường phổ thông.

Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Hướng dẫn học

sinh đọc hiểu đoạn trích “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” của Hoàng Phủ

Ngọc Tường từ diểm nhìn văn hóa”

2. Lịch sử vấn đề

Trong những năm gần đây, đọc hiểu là một thuật ngữ khoa học được

giới nghiên cứu văn học và giáo viên dạy văn đặc biệt quan tâm. Từ khi đổi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

mới chương trình và SGK Ngữ văn mới được thực hiện thì giờ học văn đã trở

thành giờ đọc hiểu văn bản Ngữ văn. Ở Việt Nam, mặc dù đọc hiểu vào muộn

hơn các nước phát triển trên thế giới, nhưng đã có một số thành tựu đáng kể

của các nhà khoa học như GS.TS Nguyễn Thanh Hùng, GS. Trần Đình Sử,

TS. Nguyễn Trọng Hoàn...đó là những người dành nhiều tâm huyết cho việc

nghiên cứu đọc hiểu ở nước ta.

GS.TS Nguyễn Thanh Hùng với một số bài báo và tiểu luận như: Dạy

đọc hiểu là tạo nền tảng văn hóa cho người học, Năng lực đọc hiểu tác phẩm

văn chương của học sinh THPT, rèn luyện năng lực đọc hiểu... đã khẳng định

vị trí và vai trò quan trọng của việc dạy học đọc hiểu văn bản Ngữ văn trong

trường phổ thông, làm sáng tỏ một số phương diện thuộc về bản chất của dạy

học đọc hiểu. Đặc biệt, năm 2008, tác giả đã công bố một công trình nghiên

cứu khoa học mang tên: “Đọc – hiểu tác phẩm văn chương trong nhà trường”,

cuốn sách đã trình bày một cách rõ ràng và khoa học về lí thuyết đọc hiểu, nội

dung đọc hiểu, cách thức đọc hiểu, quy trình đọc hiểu, tri thức dọc hiểu và

chiến lược đọc hiểu. Đó là những đóng góp có ý nghĩa quan trọng trong việc

mở ra một hướng đi mới cho vấn đề dạy học văn trong trường phổ thông.

Là một nhà Lí luận văn học song GS. Trần Đình Sử cũng rất quan tâm

đến dạy đọc hiểu và đã có những bài viết đề cập đến tầm quan trọng của vấn đề

đọc hiểu Ngữ văn trong nhà trường. Trong cuốn: “Đọc văn, học văn” GS. Khẳng

định: “Học văn trước hết là phải đọc hiểu văn.. có đọc hiểu văn mới biết thế nào

là văn hay, thế nào là thị hiếu văn lành mạnh ...” (đọc văn, học văn).

Tiếp đến, TS. Nguyễn Trọng Hoàn, một người dành nhiều tâm huyết

cho vấn đề đọc hiểu văn bản Ngữ văn ở trường phổ thông đã có nhiều bài báo,

tạp chí viết về đọc hiểu trong đó phải kể đến các cuốn sách: Đọc hiểu văn bản

Ngữ văn các lớp 6, 7, 8, 9,10...Tác giả trình bày một cách rõ ràng quan niệm

về đọc hiểu trên cả phương diện lí thuyết và thực hành. Chú trọng các khâu và

cấp độ đọc hiểu và dạy đọc hiểu là rèn luyện kĩ năng tự đọc hiểu văn bản.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Các công trình nghiên cứu về đọc hiểu của các nhà khoa học trên đây

chính là cơ sở lí luận và khoa học để chúng tôi học tập và lĩnh hội khi thực

hiện đề tài luận văn. Bên cạnh việc tìm hiểu lịch sử nghiên cứu đọc hiểu văn

bản chúng tôi còn tiến hành lịch sử nghiên cứu về dạy học bút kí: “Ai đã đặt

tên cho dòng sông?” của Hoàng Phủ ngọc Tường.

Hoàng phủ Ngọc Tường là kí giả tiêu biểu cho kí Việt Nam đương đại,

bút kí: “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” đã đưa Hoàng Phủ Ngọc Tường trở

thành một trong những tên tuổi hàng đầu sáng tác và thành công thể loại kí ở

nước ta. Trong những năm gần đây, Hoàng Phủ trở thành cái tên quen thuộc

không chỉ với giới nghiên cứu, lí luận và phê bình văn học mà còn quen thuộc

với giáo viên và học sinh THPT. Đoạn trích “Ai đã đặt tên cho dòng sông?”

được đưa vào giảng dạy trong chương trình Ngữ văn lớp 12 đã thu hút được

sự quan tâm của đông đảo độc giả yêu văn trong đó có giáo viên và học sinh.

Đã có một số công trình khoa học nghiên cứu về bài kí “Ai đã dặt tên cho

dòng sông ?” của Hoàng Phủ Ngọc Tường:

Đề tài nghiên cứu khoa học: “Đọc - hiểu bút kí “Ai đã đặt tên cho dòng

sông ?” của Hoàng Phủ Ngọc Tường (Ngữ văn 12, SGK thí điểm) theo đặc

trưng thể loại” của Lê Thị Minh Thuý (Đại học sư phạm Thái Nguyên, năm

2007). Tác giả đi sâu vào đọc hiểu đoạn trích theo năm đặc trưng: về phương

thức thể hiện, về đối tượng nhận thức thẩm mĩ, về nội dung, kết cấu và ngôn

ngữ. Đề tài chú ý khai thác vẻ đẹp sông Hương và chỉ ra những nét đặc sắc về

nghệ thuật của tác phẩm.

Chuyên đề dạy học Ngữ Văn 12: “Ai đã đặt tên cho dòng sông ?” của

Th.sĩ Lê Thị Hường đề cập khá toàn diện từ đặc trưng thể loại kí, đặc điểm kí

Hoàng Phủ Ngọc Tường, các vấn đề về nội dung, nghệ thuật của đoạn trích

đến giáo án dạy học đoạn trích này đồng thời chỉ ra cái Tôi của Hoàng Phủ

Ngọc Tường.