Hoàng lê nhất thống chí với việc phản ánh những mâu thuẫn của xã hội việt nam giai đoạn cuối thế kỷ

trêng ®¹i häc vinh

khoa ng÷ v¨n

-----------------

Hoµng lª nhÊt thèng chÝ víi viÖc ph¶n ¸nh

nh÷ng m©u thuÉn cña x· héi viÖt nam giai ®o¹n

cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX

kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc

chuyªn ngµnh v¨n häc viÖt nam trung ®¹i

Gi¸o viªn híng dÉn: TS. Tr¬ng Xu©n TiÕu

Sinh viªn thùc hiÖn : Lu ThÞ Thuý Uyªn

Líp : 47B1 – Ng÷ V¨n

Vinh, 2010

LỜI CẢM ƠN

Quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học cho khoá luận của mình.

Ngoài sự nỗ lực cố gắng của bản thân, tôi đã nhận được sự quan tâm động

viên của bạn bè, người thân cùng các thầy cô giáo khoa Ngữ văn - Trường Đại

học Vinh. Đặc biệt là sự giúp đỡ tận tình của thầy giáo TS. Trương

Xuân Tiếu dành cho tôi không chỉ thời gian, công sức, mà còn cung cấp cho

tôi những tài liệu vô cùng quý báu để tôi có thể hoàn thành tốt khoá luận này.

Tôi muốn gửi lời cảm ơn chân thành tới thầy.

Xin trân trọng cảm ơn !

Vinh, tháng 5 năm 2010

Tác giả

Lưu Thị Thuý Uyên

2

A. MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XVIII diÔn ra cực kỳ rối ren và hỗn tạp.

Triều đình phong kiến Lê - Trịnh rơi vào khủng hoảng trầm trọng; một hệ

thống từ trung ương đến địa phương mục ruỗng, thối nát. Đất nước chia làm

hai miền Đàng Trong Đàng Ngoài; chiến tranh xảy ra liên miên. Ở Đàng

Ngoài có một bộ máy quan liêu hết sức nhố nhăng.Với nhiệm vụ phản ánh

lịch sử cuộc sống xã hội vào trong văn học, Hoàng Lê nhất thống chí đã góp

mặt và trỏ thành đỉnh cao của văn học chữ Hán thời kỳ này; đánh dấu bước

phát triển mới của văn học trung đại Việt Nam.Tác phẩm đã thể hiện một thời

kỳ lịch sử sống động, hào hùng, nhưng cũng không kém phần bi- hài.

Hoàng Lê nhất thống chí đã tái hiện rõ nét, tường tận lịch sử của dân

tộc ta trong một giai đoạn có thể nói là đen tối nhất. Bộ máy triều đình dường

như không còn thực hiện nổi vai trò lãnh đạo của mình; giai cấp phong kiến

thống trị, quý tộc bước vào con đường ăn chơi sa đọa; dân chúng lầm than,

làm bùng nổ nhiều cuộc khởi nghĩa nông dân. Những cuộc chiến tranh”nồi da

nấu thịt” không bao giờ tắt; mà ngược lại, ngày càng gây thêm bao tang

thương nhức nhối. Bằng lối phản ánh qua các hình tượng văn học, các tác

giả”Hoàng Lê nhất thống chí”đã thực sự phơi bày sự thối nát của bọn chúng

ra ánh sáng lịch sử. Dựa trên những sự kiện lịch sử,các nhà văn họ Ngô đã

xây dựng nên một tác phẩm văn học nhằm phản ánh lịch sử bằng cánh khai

thác các mối quan hệ, các mâu thuẫn trong xã hội lúc bấy giờ. Từ trước đến

nay, nhiều người thiên về tìm hiểu tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí ở khía

cạnh lịch sử, mà ít để ý đến việc nó đã phơi bày những mâu thuẫn xã hội như

thế nào. Hoàng Lê nhất thống chí là một cuốn tiểu thuyết chương hồi có quy

mô về nội dung và nghệ thuật; rất đáng quan tâm trong dòng chảy đi lên của

văn học trung đại Việt Nam. Đi sâu khai thác, phân tích tác phẩm ở phương

3

diện nghệ thuật nói chung và nghệ thuật phản ánh những mâu thuẫn trong

Hoàng Lê nhất thống chí nói riêng sẽ mang lại cho chúng ta một cái nhìn

khách quan hơn về lịch sủ bằng con mắt cảm thụ nghệ thuật.

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Hoàng Lê nhất thống chí là cuốn tiểu thuyết chương hồi có một dấu ấn

rất quan trọng trong tiến trình phát triển của văn học trung đại Việt Nam; vì

nó đã có những cách tân mới mẻ trên nhiều phương diện.

Giới hạn trong đề tài này, chúng tôi chỉ đi sâu tìm hiểu một vấn đề then

chốt; đó là nghệ thuật phản ánh những mâu thuẫn xã hội trong Hoàng Lê nhất

thống chí của các nhà văn họ Ngô Gia Văn Phái; để thấy được giá trị văn học

nghệ thuật trong một cuốn tiểu thuyết viết về đề tài lịch sử.

Hoàng Lê nhất thống chí đã được nhiều dịch giả tham gia tiến hành

dịch thuật; và đôi khi còn biên soạn lại. Thế nhưng, để thực hiện tốt đề tài,

chúng tôi đã lựa chọn bản dịch Hoàng Lê nhất thống chí của Nguyễn Đức Vân

và Kiều Thu Hoạch. (Xuất bản lần đầu tiên vào năm 1964, lần thứ 2 năm

1970). Đây là bản dịch có thể nói là thành công nhất.

3. Mục đích nghiên cứu

Hoàng Lê nhất thống chí phản ánh lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XVIII,

lịch sử được kể ra như một câu chuyện; kể với những nhân vật đa tính cách;

đặc biệt mối quan hệ giữa các nhân vật đã diễn ra cực kỳ tự nhiên. Lịch sử đã

được tác phẩm thể hiện rất rõ nét, từ trong triều đình ra cả đất nước, bao quát

một thời kỳ lịch sử sôi động mà không tác phẩm nào sánh bằng.

Lựa chọn đề tài, chúng tôi hướng đến việc đi sâu tìm hiểu nghệ thuật

phản ánh những mâu thuẫn trong Hoàng Lê nhất thống chí để thấy được nghệ

thuật viết văn của các tác giả dòng họ Ngô Thì khi mô tả bức tranh lịch sử

thông qua ngòi bút văn học đặc sắc sinh động.

Hơn nữa, từ những mâu thuẫn được phản ánh ra trong đó, chúng ta có

cái nhìn lịch sử thật hơn khách quan hơn, tường tận, để đánh giá đúng vai trò

4

lịch sử của những con người có mặt trong thời kỳ loạn lạc này. Đồng thời dựa

vào lối phản ánh nghệ thuật đó, chúng ta sẽ nhìn nhận lịch sử theo chiều

hướng tiếp cận phong phú, đa dạng, hấp dẫn hơn.

Tìm hiểu nghệ thuật phản ánh những mâu thuẫn là chúng ta đi tìm hiểu

tác phẩm dưới góc đé thi pháp nghệ thuật để chứng tỏ một điều chắc chắn

rằng: Hoàng Lê nhất thống chí là một biểu tượng thành công của văn học thời

kỳ này.

Ngoài ra, Hoàng Lê nhất thống chí còn là một cuốn sách đang gây rất

nhiều tranh luận về tên gọi thể loại của nó. Tìm hiểu đề tài này, chúng tôi

mong muốn khẳng định thêm cho việc nhận định nó là một cuốn tiểu thuyết

phản ánh đời sống xã hội dựa trên đề tài lịch sử.

Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu tìm hiểu nghệ thuật phản ánh những

mâu thuẫn xã hội trong tác phẩm. Đó chỉ là một góc nhìn nghệ thuật nhỏ

trong toàn bộ giá trị to lớn của tác phẩm. Vì vậy, thông qua đề tài, tác giả

khóa luận xem đây như là một cách tiếp cận tác phẩm ở góc độ mới.

4. Lịch sử vấn đề

Trải qua thời gian dài hơn một thế kỷ xuất hiện trong đời sống văn học,

Hoàng Lê nhất thống chí đã được nhiều nhà nghiên cứu, bạn đọc quan tâm đi

sâu tìm hiểu tác phẩm trên nhiều phương diện, lĩnh vực khác nhau. Dưới

nhiều hình thức: Sách, tạp chí, bài báo, Internet, các luận văn, khóa luận tốt

nghiệp…vv Các nhà nghiên cứu đều xoáy sâu vào những giá trị của tác phẩm

được phản ánh rõ nét và đã giúp cho nó có được chỗ đứng rất quan trọng

trong tiến trình phát triển của văn xuôi tự sự trung đại Việt Nam.

4.1. Nguyễn Lộc trong Văn học Việt nam nửa cuối thế kỷ XVIII-hết thế

kỷ XIX cho rằng: Hoàng Lê nhất thống chí dựng lên bức tranh rộng lớn, phức

tạp và chân thực về xã hội nước ta khoảng 30 năm cuối thế kỷ XVIII và mấy

năm đầu thế kỷ XIX - Đây là giai đoạn khủng hoảng trầm trọng, giai đoạn đen

tối, bế tắc nhất của xã hội phong kiến Việt Nam; cũng là giai đoạn biến động

5

mang lại nhiều đổi thay long trời lở đất. Tuy nhiên, ông cũng chỉ thiên về

khẳng định Hoàng Lê nhất thống chí như một ký sự lịch sử mô tả những rối

ren trong lßng xã hội phong kiến, bản chất những con người thời loạn của một

thời đại suy đồi mục ruỗng. Toàn bộ cơ cấu bộ máy thống trị bị vạch trần và

lên án gay gắt. [9; 256]

Nguyễn Lộc cũng khẳng định thêm Hoàng Lê nhất thống chí giống như

một thiên ký sự lịch sử đồ sộ đã ghi được một cách trung thành và sâu sắc

những biến cố có ý nghĩa thời đại; với vô số sự việc và hàng trăm con người

thuộc nhiều tầng lớp khác nhau. Nguyễn Lộc cũng đã đề cập đến phương

diện nghệ thuật của tác phẩm, nhưng chỉ tập trung ở nghệ thuật xây dựng tính

cách nhân vật anh hùng và nhân vật gian hùng trong thời loạn [9; 271].

4.2 Đặng Thanh Lê- Hoàng Hữu Yên- Phạm Luận trong Văn học Việt

Nam nửa cuối thế kỷ XVIII- đầu thế kỷ XIX cũng đã nghiên cứu Hoàng Lê

nhất thống chí trong việc phản ánh sự suy sụp hoàn toàn của các tập đoàn

thống trị Lê- Trịnh; sự suy sụp đó diễn ra ở màn chót, nên chúng khái quát cả

một thời kỳ hấp hối của nhà Hậu Lê. Nhìn chung, trong công trình này, các

tác giả đi sâu phân tích sự đổ nát của chế độ phong kiến như một quy luật tất

yếu; sụp đổ cả về đạo đức lẫn tư tưởng và thể chế. Đồng thời tác phẩm đã ca

ngợi cuộc khởi nghĩa nông dân; mà tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa Tây Sơn cùng

triều đại Quang Trung. Tác giả họ Ngô đã làm hiện lên rõ nét những con

người mà ta gọi là nhân vật văn học; sống và hoạt động khá tiêu biểu về mặt

này hay mặt khác [9; 271].

4.3 Phạm Tú Châu trong “Hoàng Lê nhất thống chí - tác giả- văn bản

và nhân vật”khẳng định: “Tác phẩm đã đi đến phản ánh một giai đoạn lịch sử

có nhiều sự kiện lớn lao mới lạ, nhiều bài học sâu sắc lý thú được nhiều người

quam tâm, trong khi những bộ sử chính của triều Nguyễn hoặc sách sử của tư

nhân bỏ qua, hoặc ghi chép không đầy đủ, làm người đọc không thỏa mãn phải

bổ sung vào”. [5; 105]

6

Về văn bản, Phạm Tú Châu đã khảo sát bản nền chung cho cả ba văn

bản, để tiến hành khảo đính lấy một văn bản Hoàng Lê nhất thống chí bằng

chữ Hán hoàn chỉnh nhất nhằm khẳng định bản dịch của Nguyễn Đức Vân và

Kiều Thu Hoạch là chính xác nhất.

Về tác giả, Phạm Tú Châu quy định dùng tên gọi Ngô Gia Văn Phái

vốn là tên gọi tổng hợp những tác phẩm nhiều thể loại và khuynh hướng tư

tưởng của tất cả các nhà văn trong dòng họ Ngô Thì để thay thế cho tên gọi

tác giả cụ thể, vì còn nhiều băn khăn và khó giải quyết với bốn tác giả dùng

tạm tên gọi chung cho đến khi tiến thêm một bước mới trong việc xác định tác

giả Hoàng Lê nhất thống chí.

Về nhân vật và những vấn đề khác, Phạm Tú Châu cho rằng: Hoàng Lê

Nhất thống chí đã ghi chép lịch sử của một giai đoạn đầy biến cố với những

nội dung sâu sắc và có ý nghĩa lâu dài bằng bút pháp văn xuôi chân thực và

sinh động, mặc dù được viết bằng chữ Hán theo lối cổ. Biết bao nhân vật,

cùng vô số sự kiện xảy ra nối tiếp nhau, chồng chéo lên nhau, có ngày tháng

nơi chốn hẳn hoi, đã ngay lập tức được các tác giả thu vào trong tầm mắt, để

rồi được trải dài trên trang sách, với kết cấu đa dạng lúc xuôi theo trật tự thời

gian, lúc đảo ngược sau trước… Bút pháp tự sự đặc biệt, ngôn ngữ đối thoại

giúp sự kiện, nhân vật sống động hẳn lên bằng mấy sự kiện sách sử khô cứng

bao nhiêu, thì ở Hoàng Lê nhất thống chí có da có thịt đượm tình bấy nhiêu”

[20; 114].

4.4 Nguyễn Đăng Na trong Đặc điểm Văn học Việt Nam trung đại￾Những vấn đề văn xuôi tự sự đã đưa ra bảy nét đặc sắc của Hoàng Lê nhất

thống chí; khẳng định tác phẩm đã phản ánh trực tiếp hiện thực đương thời,

người cầm bút không chỉ là chứng nhân lịch sử, mà còn vừa là nhân vật trong

tác phẩm của mình. Điều này sẽ tạo nên nét độc đáo riêng và chi phối tác

phẩm một cách toàn diện sâu sắc từ nội dung đến hình thức, đến việc lùa chọn

sự kiện , nhân vật… đến phương thức phản ánh, cách khái quát nghệ thuật và

7

ngôn ngữ người kể chuyện. Tác giả Nguyễn Đăng Na đã dựa theo quan điểm

của A. Tôxtôi tác giả tiểu thuyết “Pi-e đệ nhất” đã chỉ ra rằng tiểu thuyết về

đề tài lịch sử nhất nhất không dễ biến thành một thứ ghi chép thời sự lịch sử,

đúng là một cuốn tiểu thuyết, một cuốn sách về cuộc sống, tình cảm, con

người về những sự kiện… Rằng ở đấy, nhà văn phải đóng góp vào lịch sử ý

đồ của mình ,Bằng cách đó văn phái họ Ngô đã góp thêm luồng gió mạnh vào

cơn lốc cách mạng cuối thế kỷ XVIII- đầu XIX và rút dần khỏi phương thức

tư duy nghệ thuật trung đại [8; 126].

4.5 Phạm Thế Ngũ trong Việt Nam văn học sử giản ước tân biên” gọi

“Hoàng Lê nhất thống chí là truyện dài lịch sử, thuật lại một giai đoạn lịch sử

rối ren nhất nước ta vào cuối thế kỷ XVIII của các tác giả họ Ngô Thì ở Tả

Thanh Oai. Các nhà văn đã đi vào tìm hiểu nguyên nhân làm cho đất nước rối

ren loạn lạc liên miên đến nỗi từ đó chẳng ai đứng ra làm chủ. Gồm nguyên

nhân chế đọ vua chúa lưỡng lập, do chế độ quân phiệt của họ Trịnh và một

nguyên nhân nữa là người mình xưa dường như bao giờ cũng sớm có “máu

hào kiệt, sẵn tâm địa sứ quân” và cho rằng những khuynh hướng phiến động

và cát cứ ấy hầu như là một chứng tích, bệnh di truyền ở xã hội nước ta và Á

Đông xưa.

4.6. Lịch sử văn học Việt Nam tập 1 khi viết về Hoàng Lê nhất thống

chí ,tác giả giáo trình đã nêu lên đặc điểm của các nhà văn họ Ngô Thì là phục

vụ những tập đoàn chính trị khác nhau trong thời kỳ đảo điên mọi quan hệ xã

hội.Thời kỳ kế tiếp hưng phế, bao biến cố, về dụng ý chủ quan khẳng định trái

với dụng ý ban đầu của tác giả, cái đầu đề của cuốn sách Hoàng Lê nhất thống

chí trên cơ sở tôn trọng và phản ánh trung thành các sự kiện lịch sử đương

thời đã dẫn dắt người đọc đến một nhân thức về sự sụp đổ của nhà Lê, cũng

như các phe phái phong kiến khác nhau là không thể tránh khỏi. Tác giả họ

Ngô có ý thức rõ ràng không muốn người đọc hiểu nhầm tác phẩm của họ là

một cuốn sử; có ý viết theo thể tài, tiÓu thuyêt chương hồi diễn nghĩa. Nội

8