Hoàng lê nhất thống chí với lịch sử xã hội việt nam cuối thế kỷ XVIII

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o

Trêng ®¹i häc vinh

-----------------------

nguyÔn thÞ chung thñy

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ

víi lÞch sö x· héi viÖt nam

cuèi thÕ kû XVIII

Chuyªn ngµnh: Lý luËn v¨n häc

M· sè: 60.22.32

luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n

Ngêi híng dÉn khoa häc: Ts. Tr¬ng Xu©n TiÕu

Vinh - 2007

1

môc lôc

Môc lôc trang

Më ®Çu 1

Lý do chän ®Ò tµi 1

Môc ®Ých nghiªn cøu 3

§èi tîng nghiªn cøu 4

LÞch sö vÊn ®Ò 4

Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 10

§ãng gãp cña luËn v¨n 10

Bè côc luËn v¨n 10

Ch¬ng I: VÞ trÝ cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ trong v¨n xu«i

tù sù trung ®¹i ViÖt Nam. 10

1.1. Tæng quan vÒ dßng v¨n xu«i tù sù trong v¨n häc trung ®¹i

ViÖt Nam 10

1.2. Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ - ®Ønh cao cña v¨n xu«i tù sù trung ®¹i

ViÖt Nam 15

1.2.1. VÊn ®Ò thÓ lo¹i cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. 15

1.2.2. Kh¶ n¨ng bao qu¸t hiÖn thùc x· héi cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. 24

1.2.3. §é tin cËy vÒ ph¬ng diÖn sö liÖu cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. 34

1.3. TiÓu kÕt 40

Ch¬ng II: Sù suy yÕu vµ sôp ®æ cña tËp ®oµn phong kiÕn Lª -TrÞnh ®îc ph¶n ¸nh

trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. 42

2.1. HiÖn thùc x· héi ViÖt Nam cuèi thÕ kû XVIII qua mét sè t¸c phÈm lÞch sö vµ

v¨n häc cïng thêi. 42

2.1.1. Thêi Lª m¹t cuèi thÕ kû XVIII qua chÝnh sö 42

2

2.1.2. Thêi Lª m¹t qua nh÷ng s¸ng t¸c v¨n häc nöa cuèi thÕ kû XVIII. 44

2.2. NÐt ®éc ®¸o cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ trong viÖc ph¶n ¸nh

sù suy yÕu, sôp ®æ cña tËp ®oµn phong kiÕn Lª- TrÞnh. 47

2.2.1. Nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cña c¸c t¸c gi¶ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. 47

2.2.2. NÐt ®éc ®¸o cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ trong viÖc ph¶n ¸nh sù suy yÕu,

sôp ®æ cña tËp ®oµn phong kiÕn chóa TrÞnh. 36

2.2.3. NÐt ®éc ®¸o cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ trong viÖc ph¶n ¸nh sù suy yÕu,

sôp ®æ cña tËp ®oµn phong kiÕn vua Lª. 69

2.3. TiÓu kÕt. 77

Ch¬ng III: Phong trµo T©y S¬n qua sù ph¶n ¸nh cña c¸c t¸c gi¶ Hoµng Lª

nhÊt thèng chÝ. 79

3.1. Phong trµo T©y S¬n trong chÝnh sö vµ c¸c s¸ng t¸c v¨n häc 79

nöa cuèi thÕ kû XVIII.

3.1.1. Phong trµo T©y S¬n trong chÝnh sö. 79

3.1.2. H×nh tîng phong trµo T©y S¬n trong c¸c s¸ng t¸c v¨n häc

nöa cuèi thÕ kØ XVIII. 82

3.2. Nh÷ng vÊn ®Ò lín cña phong trµo T©y S¬n ®îc ®Ò cËp trong

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. 84

3.2.1. Nh÷ng chiÕn th¾ng hµo hïng, vang déi cña phong trµo T©y S¬n,

vµ th¸i ®é cña t¸c gi¶ 84

3.2.2. H×nh tîng nh©n vËt NguyÔn HuÖ vµ th¸i ®é cña c¸c t¸c gi¶ 95

3.3. TiÓu kÕt. 100

KÕt luËn 101

Tµi liÖu tham kh¶o 105

3

Më ®Çu

1. Lý do chän ®Ò tµi

1.1. V¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kû XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kû

XIX ®· xuÊt hiÖn nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc ph¶n ¸nh nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö, x· héi

réng lín nh Nam triÒu c«ng nghiÖp diÔn chÝ cña NguyÔn Khoa Chiªm, Vò trung

tïy bót cña Ph¹m §×nh Hæ, Tang th¬ng ngÉu lôc cña Ph¹m §×nh Hæ vµ NguyÔn

¸n... Trong ®ã Nam triÒu c«ng nghiÖp diÔn chÝ lµ bøc tranh vÒ chiÕn cuéc Nam -

B¾c triÒu trong ngãt h¬n mét tr¨m n¨m tõ 1559 ®Õn 1689. Trong Vò Trung tuú bót,

víi cèt truyÖn ®¬n gi¶n, kÕt cÊu tù do, Ph¹m §×nh Hæ ®· ghi l¹i mét c¸ch tù nhiªn,

ch©n thùc nh÷ng ®iÒu tr¸i tai gai m¾t” tõ lèi sèng xa hoa, hëng l¹c cña vua chóa, sù

tham nhòng, léng hµnh cña ®¸m quan l¹i thõa c¬ ®ôc níc bÐo cß, cho ®Õn chÕ ®é

thi cö, hay nh÷ng hiÖn thùc trí trªu trong cuéc sèng cña nh©n d©n trong nh÷ng

n¨m th¸ng cuèi cïng cña triÒu ®×nh Lª - TrÞnh. §Æt bªn c¹nh nh÷ng t¸c phÈm ®ã,

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ rÊt næi bËt. Thµnh tùu cña nã võa mang tÝnh chÊt kÕt

tinh, võa më ra nhiÒu ý nghÜa. NhÊt lµ trùc tiÕp ph¶n ¸nh hiÖn thùc lÞch sö x· héi ®-

¬ng thêi. §iÒu ®ã khiÕn cho t¸c phÈm nµy rÊt ®¸ng ®îc nghiªn cøu.

1.2. Cã thÓ nãi trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ

lµ t¸c phÈm v¨n xu«i ®Çu tiªn cã quy m« cña mét bé sö thi. Víi nh÷ng néi dung

hiÖn thùc kÕt hîp víi bót ph¸p nghÖ thuËt sinh ®éng, hÊp dÉn Hoµng Lª nhÊt

thèng chÝ xøng ®¸ng ®îc coi lµ mét bé tiÓu thuyÕt ®éc ®¸o, cã gi¸ trÞ c¶ vÒ mÆt lÞch

sö vµ v¨n häc, v× thÕ t¸c phÈm lu«n ®îc ngêi ®äc ®ãn nhËn, nghiªn cøu. §©y lµ t¸c

phÈm tiªu biÓu mang nhiÒu ®Æc trng cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i, mµ mét

trong nh÷ng ®Æc trng ®ã lµ cha cã sù t¸ch biÖt râ rµng gi÷a V¨n - Sö - TriÕt cho nªn

4

khi t×m hiÓu, nghiªn cøu vÒ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®· cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c

nhau. Cã ngêi cho r»ng: “V¨n ch¬ng tiÓu thuyÕt lµ thø m¹t h¹ng... nghe ngoµi ®-

êng truyÒn l¹i ë ngoµi ®êng” [33;56]. T tëng ®ã m·i ®Õn gi÷a thÕ kØ hai m¬i vÉn

cßn nÆng nÒ. Ngay nh Ng« TÊt Tè - nhµ v¨n, nhµ b¸o, nhµ H¸n N«m häc, nhµ kh¶o

cøu, dÞch thuËt... khi dÞch tiÓu thuyÕt ch¬ng håi Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ra tiÕng

ViÖt hiÖn ®¹i n¨m 1942, ®· tù ý ®æi mêi b¶y håi cña t¸c phÈm thµnh hai m¬i mèt

thiªn v× lÝ do: “Muèn nã khái bÞ liÖt vµo hµng tiÓu thuyÕt” [50;12]. Hay víi viÖc

®Æt tªn t¸c phÈm lµ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ta cã thÓ thÊy c¸c t¸c gi¶ hä Ng«

ngÇm kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm cña m×nh lµ sö kh«ng ph¶i lµ v¨n, kh«ng d¸m thõa nhËn

m×nh viÕt tiÓu thuyÕt, “bëi chÝ chÝnh lµ mét trong ba lèi viÕt sö cña thÓ kØ truyÖn”

[33;88]. Tuy nhiªn khi tiÕp nhËn t¸c phÈm, ta kh«ng khái ng¹c nhiªn khi nhËn thÊy

t¸c phÈm kh«ng chØ mang gi¸ trÞ sö häc, mµ cßn lµ mét t¸c phÈm cã gi¸ trÞ v¨n häc

rÊt lín, víi lèi v¨n giµu tÝnh hiÖn thùc, sinh ®éng, ®«i khi cã pha chót phãng ®¹i

hãm hØnh, kh«ng hoµn toµn bÞ gß bã bëi nh÷ng khu«n s¸o H¸n häc, kh¾c ho¹

nhiÒu sù kiÖn, tÝnh c¸ch nh©n vËt tiªu biÓu, s©u s¾c... mang ®Ëm s¾c th¸i d©n téc

nh»m gãp phÇn minh ®Þnh thÓ lo¹i cña Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.

1.3. T×m hiÓu Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ tõ tríc tíi nay, c¸c nhµ nghiªn cøu

cã nhiÒu híng kh¸c nhau nhng phÇn lín thêng thiªn vÒ ph©n tÝch t¸c phÈm, hoÆc

so s¸nh ®èi chiÕu víi tiÓu thuyÕt ch¬ng håi Trung Quèc... mµ Ýt quan t©m ®Õn mèi

quan hÖ gi÷a v¨n häc víi hiÖn thùc lÞch sö ®¬ng thêi, nghÜa lµ cha ®i s©u kh¸m ph¸

c¸i nh×n s©u s¾c, tinh nh¹y vµ ®Çy s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ Hoµng Lª nhÊt

thèng chÝ ®· vît qua thiªn kiÕn c¸ nh©n ®Ó m« t¶ hiÖn thùc ®¬ng thêi. ViÖc t×m

hiÓu Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ víi hiÖn thùc lÞch sö x· héi ViÖt Nam giai ®o¹n

cuèi thÕ kû XVIII sÏ gióp ta kh«ng chØ hiÓu h¬n vÒ mét quy luËt ph¸t triÓn cña v¨n

häc ViÖt Nam (mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ lÞch sö) mµ cßn hiÓu ®îc sù ®Ò cao

kh¸t väng thèng nhÊt d©n téc, ®Ò cao chÝnh nghÜa vµ sù kh¼ng ®Þnh søc m¹nh ®oµn

5

kÕt d©n téc trong cuéc chiÕn ®Êu chèng thï trong giÆc ngoµi, còng nh tµi n¨ng

nghÖ thuËt cña c¸c t¸c gi¶ dßng hä Ng« Th×.

2. Môc ®Ých nghiªn cøu

2.1. LÞch sö ViÖt Nam cuèi thÕ kû XVIII ®Çy biÕn cè, víi sù suy yÕu, sôp ®æ

cña c¸c tËp ®oµn phong kiÕn vua Lª, chóa TrÞnh vµ kh¾p mäi miÒn ®Êt níc phong

trµo n«ng d©n khëi nghÜa liªn tôc næ ra mµ ®Ønh cao lµ cuéc khëi nghÜa T©y S¬n.

§· cã rÊt nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc xuÊt hiÖn thêi kú nµy, nhng cha cã mét t¸c

phÈm v¨n häc nµo t¸i hiÖn mét c¸ch ch©n thùc vµ sinh ®éng, bao qu¸t mét giai ®o¹n

lÞch sö x· héi ®Çy biÕn ®éng nh Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. §©y lµ t¸c phÈm v¨n

xu«i ch÷ H¸n cã quy m« lín vµ ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng xuÊt s¾c vÒ nghÖ thuËt...

V× vËy nghiªn cøu Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ víi hiÖn thùc lÞch sö cuèi thÕ kû

XVIII chÝnh lµ nh»m lµm râ h¬n quy luËt vËn ®éng cña v¨n häc trong mèi quan hÖ

gi÷a v¨n häc vµ lÞch sö.

2.2. Qua viÖc t×m hiÓu mét sè c«ng tr×nh, nghiªn cøu vÒ Hoµng Lª nhÊt

thèng chÝ cïng víi sù ®i s©u t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ hiÖn thùc lÞch

sö, luËn v¨n sÏ híng ®Õn gi¶i quyÕt nh÷ng th¾c m¾c xung quanh vÊn ®Ò t¸c phÈm

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét “t¸c phÈm v¨n häc” hay lµ mét “t¸c phÈm sö häc”,

còng tõ ®ã thÊy ®îc sù ®éc ®¸o cña c¸c t¸c gi¶ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ trong viÖc

ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®¬ng thêi còng nh ®ãng gãp to lín cña hä cho sù ph¸t triÓn cña

v¨n xu«i tù sù trung ®¹i ViÖt Nam.

Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i hi väng sÏ gãp phÇn gióp ngêi ®äc cã thÓ

nh×n nhËn s©u s¾c h¬n, ®¸nh gi¸ ®óng h¬n vÒ c¸i hay, c¸i ®Ñp vµ gi¸ trÞ cña Hoµng

Lª nhÊt thèng chÝ, tõ ®ã gãp phÇn quan träng trong viÖc c¶m thô t¸c phÈm Hoµng

Lª nhÊt thèng chÝ mét c¸ch ®óng ®¾n ®Ó d¹y tèt - häc tèt t¸c phÈm nµy trong trêng

phæ th«ng.

6

3. §èi tîng nghiªn cøu

Nh tªn ®Ò tµi ®· nãi, chóng t«i híng ®Õn t×m hiÓu sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc

kh¸ch quan... cña c¸c t¸c gi¶ Ng« Th× thÓ hiÖn trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, h￾íng ®Õn nghiªn cøu th¸i ®é cña c¸c t¸c gi¶ tríc nh÷ng th¨ng trÇm, nh÷ng biÕn cè

lín lao, nh÷ng tranh chÊp quyÒn lùc cña c¸c tËp ®oµn phong kiÕn: vua Lª - chóa

TrÞnh vµ cuéc khëi nghÜa T©y S¬n gãp phÇn thay ®æi s¬n hµ vµo giai ®o¹n nöa cuèi

thÕ kû XVIII (tõ 1743 - 1789) qua t¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ.

§Ó thùc hiÖn ®Ò tµi, chóng t«i lùa chän b¶n dÞch Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ

cña NguyÔn §øc V©n vµ KiÒu Thu Ho¹ch. V× ®©y lµ b¶n dÞch ®îc c¸c nhµ khoa

häc nghiªn cøu ®· sö dông kh¸ nhiÒu, bëi tÝnh chÝnh x¸c vµ ®é tin cËy rÊt cao cña nã.

4. LÞch sö vÊn ®Ò

4.1. T¸c phÈm v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam ®îc s¶n sinh trong m«i trêng v¨n

hãa phøc t¹p, nªn mang ®Æc trng nguyªn hîp. V× thÕ, khi nghiªn cøu Hoµng Lª

nhÊt thèng chÝ, mét sè nhµ nghiªn cøu lÞch sö coi ®©y lµ mét t¸c phÈm lÞch sö tríc

khi coi nã lµ mét t¸c phÈm v¨n häc. Nhng còng cã ý kiÕn cho r»ng ®©y lµ mét

trong nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu trong hÖ thèng nh÷ng s¸ng t¸c v¨n xu«i, lµ mét

tiÓu thuyÕt ch¬ng håi.

Trong sè nh÷ng t¸c phÈm v¨n xu«i ch÷ H¸n thêi trung ®¹i tõ thÕ kû X ®Õn

XIX cña v¨n häc ViÖt Nam, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu

quan t©m, nghiªn cøu. PhÇn lín c¸c c«ng tr×nh ®Òu ®¸nh gi¸ cao t¸c phÈm c¶ vÒ cø

liÖu lÞch sö vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ kh¼ng ®Þnh sù ®ãng gãp cña Hoµng Lª nhÊt

thèng chÝ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña v¨n xu«i ViÖt Nam thêi trung ®¹i.

4.2. Trªn t¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n häc (sè 7 - 1961) trong bµi viÕt: “Mèi quan

hÖ l©u ®êi vµ mËt thiÕt gi÷a v¨n häc ViÖt Nam vµ v¨n häc Trung Quèc”, gi¸o s

§Æng Thai Mai cho r»ng: “C¸c nhµ v¨n cæ ®iÓn níc ta còng ®· cã nh÷ng cè g¾ng

7

®Ó viÕt nh÷ng truyÖn ng¾n, truyÖn dµi, lèi viÕt truyÖn ng¾n theo thÓ truyÒn kú ®·

thµnh mét truyÒn thèng. Mét tËp ký sù nh cuèn Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ mét

tËp s¸ng t¸c cã ý nghÜa tiÓu thuyÕt lÞch sö viÕt theo kiÓu tiÓu thuyÕt ch¬ng håi cña

v¨n häc Trung Hoa. V¨n tù, v¨n thÓ lµ cña Trung Quèc, nhng néi dung lµ cña ViÖt

Nam” (trang 10). Bµi viÕt ®· ®Ò cËp ®Õn ¶nh hëng cña v¨n häc Trung Hoa tíi

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®Æc biÖt vÒ mÆt h×nh thøc vµ vÊn ®Ò ®Æt ra lµ Hoµng Lª

nhÊt thèng chÝ lµ mét tËp ký sù lÞch sö hay lµ mét tiÓu thuyÕt lÞch sö..?

4.3. Trªn T¹p chÝ V¨n häc (sè 2-1966) Mai Quèc Liªn vµ KiÒu Thu Ho¹ch

®· bµn vÒ gi¸ trÞ hiÖn thùc cña t¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ: “Hoµng Lª

nhÊt thèng chÝ lµ mét t¸c phÈm cã quy m«, ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña mét thêi ®¹i

võa ®au th¬ng võa hïng tr¸ng trong lÞch sö níc ta. B»ng sù kÕt hîp tµi t×nh gi÷a bót

ph¸p lÞch sö vµ nghÖ thuËt m« t¶ sinh ®éng ®· lµm cho t¸c phÈm cã ®îc c¶ chiÒu

s©u, lÉn chiÒu réng cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc. T¸c phÈm Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ

lµ b»ng chøng vÒ sù trëng thµnh chÊt sö thi cña v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i, ®ång

thêi còng cho thÊy mét sù nh×n nhËn míi vÒ v¨n xu«i cña cha «ng ta trong truyÒn

thèng träng v¨n vÇn h¬n v¨n xu«i. Thùc ra, v¨n xu«i níc ta ®· tõng cã nh÷ng t¸c

phÈm cã gi¸ trÞ nh: LÜnh nam chÝch qu¸i, ViÖt ®iÖn u linh, TruyÒn kú m¹n lôc, Th￾îng kinh kÝ sù, Vò trung tïy bót, Tang th¬ng ngÉu lôc... nhng so víi t¸c phÈm

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ th× cha thÓ s¸nh b»ng c¶ vÒ quy m« vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt”

[28;27].

4.4. Trªn T¹p chÝ V¨n häc (sè 9 - 1968), §ç §øc Dôc nghiªn cøu vÒ “TÝnh

c¸ch ®iÓn h×nh trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ”, ®· kh¼ng ®Þnh: “Chñ nghÜa hiÖn

thùc ë Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ biÓu lé vît ra ngoµi ý ®Þnh cña t¸c gi¶”, nhng tÝnh

hiÖn thùc ®ã ®îc t¸c gi¶ nhÊn m¹nh qua viÖc miªu t¶ tÝnh c¸ch nh©n vËt: “§iÒu ®Æc

s¾c nhÊt cña chñ nghÜa hiÖn thùc trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ ë sù m« t¶

8

nh÷ng nh©n vËt, nh÷ng tÝnh c¸ch con ngêi”. Nh÷ng nh©n vËt ®îc miªu t¶ trong

Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ ®ñ h¹ng ngêi tõ trªn xuèng díi, tõ tiÓu nh©n ®Õn ngêi

qu©n tö. Song ®iÒu t¸c gi¶ bµi viÕt muèn nhÊn m¹nh chÝnh lµ viÖc miªu t¶ thµnh

c«ng nh÷ng nh©n vËt thuéc hµng ngò c¸c tÇng líp thèng trÞ phong kiÕn trªn nÒn

cña c¸i x· héi phong kiÕn ®ang rÖu r·, ®æ n¸t...

Phã gi¸o s NguyÔn V¨n Hoµn kh¼ng ®Þnh: “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, trªn c¬

së t«n träng vµ ph¶n ¸nh trung thµnh c¸c sù kiÖn lÞch sö ®¬ng thêi, ®· dÉn ngêi ®äc

®Õn nhËn thøc vÒ sù sôp ®æ cña nhµ Lª còng nh c¸c phe ph¸i phong kiÕn kh¸c lµ

kh«ng thÓ tr¸nh khái” [20;372].

Phã gi¸o s NguyÔn Léc cho r»ng: “Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ kh«ng chØ cã

gi¸ trÞ lÞch sö to lín mµ cßn lµ t¸c phÈm v¨n häc cã gi¸ trÞ, ë ®©y tÊt c¶ c¸c sù kiÖn

lÞch sö chÝnh x¸c nh nh÷ng sù kiÖn trong mét t¸c phÈm sö häc, nhng kh«ng ph¶i ®-

îc kÓ l¹i mét c¸ch kh« khan, trÇn trôi mµ ®îc nhµ v¨n dùng thµnh bøc tranh cô thÓ,

sinh ®éng, cã ý nghÜa kh¸i qu¸t”... [30;241-242].

4.5. C«ng tr×nh nghiªn cøu cña Ph¹m Tó Ch©u ®· bíc ®Çu cã c¸i nh×n hÖ

thèng vµ xem xÐt, nghiªn cøu t¸c phÈm trªn b×nh diÖn t tëng mÜ häc vµ nh÷ng gi¸

trÞ h×nh thøc. §©y lµ mét c«ng tr×nh kh¶o cøu c«ng phu vÒ v¨n b¶n, t¸c gi¶, nh©n

vËt Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. Trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ chó ý nhiÒu ®Õn c¸c

nh©n vËt n÷ mµ cuéc ®êi sè phËn g¾n víi ®êi sèng x· héi giai cÊp phong kiÕn, c¸c

nh©n vËt nho sÜ Trµng An bÊt tµi tham lam c¬ héi... T¸c gi¶ ®· kh¼ng ®Þnh nh÷ng

thµnh c«ng vµ h¹n chÕ cña tiÓu thuyÕt ch¬ng håi ch÷ H¸n qua mét sè ®èi s¸nh

®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i vµ nhÊn m¹nh dï cßn chÞu ¶nh hëng cña tiÓu thuyÕt ch¬ng håi

c¸c níc cïng khu vùc, nhng nÐt ®éc ®¸o cña t¸c phÈm chÝnh lµ c¸c t¸c gi¶ “ghi

chÐp, dùng l¹i chÝnh nh÷ng sù kiÖn vµ nh©n vËt mµ c¸c t¸c gi¶ tai nghe, m¾t thÊy

hoÆc ®Ých th©n tham dù, tiÕp xóc, thËm chÝ lµ ®ång liªu hoÆc cïng dßng m¸u víi

9

m×nh, kh«ng cÇn tr¸nh nÐ...” [8;144-145]. Cßn gi¸o s TrÇn §×nh Sö ®· tæng kÕt,

®¸nh gi¸ Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ vÒ c¬ b¶n lµ cuèn tiÓu thuyÕt sö thi.

4.6. Trong cuèn “V¨n xu«i tù sù ViÖt Nam thêi Trung ®¹i” [33], phã gi¸o s

NguyÔn §¨ng Na ®· ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm cña tiÓu thuyÕt ch¬ng håi ViÖt

Nam qua c¸i nh×n ®èi s¸nh víi c¸c t¸c phÈm cïng thêi vµ tiÓu thuyÕt ch¬ng håi

Trung Quèc, tõ ®ã kh¼ng ®Þnh nh÷ng nÐt ®Æc s¾c nghÖ thuËt cña Hoµng Lª nhÊt

thèng chÝ: thø nhÊt, Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ lµ tiÓu thuyÕt “®Çu tiªn vµ duy nhÊt

ph¸ bá lèi kÓ chuyÖn theo tr×nh tù thêi gian”, bëi thÕ ®· ®a thÓ lo¹i nµy “tíi bªn kia

bê cña v¨n häc ®Ých thùc” [33;55], thø hai, t¸c phÈm ®· chøng tá “kh¶ n¨ng c« cÊt

hiÖn thùc”, lùa chän thêi ®iÓm lÞch sö víi nh÷ng biÕn cè, xung ®ét gay g¾t nhÊt, lµ

t¸c phÈm ®éc nhÊt ph¶n ¸nh tuyÖt vêi phong trµo T©y S¬n, thø ba, ®ã lµ mét

“kh«ng gian nghÖ thuËt cùc kú réng lín” [33;57], vît ra c¶ ngoµi biªn giíi, ®ñ ®Ó

t¸c gi¶ lùa chän nh©n vËt, tÝnh c¸ch, sù kiÖn.., tõ sù kiÖn quan träng nhÊt cho tíi

nh÷ng chi tiÕt cã vÎ vôn vÆt.., thø t, mét hÖ thèng nh©n vËt ®å sé ®a d¹ng tõ c¸c yÕu

nh©n lÞch sö ®Õn nh©n vËt ë c¶ hai phÝa (nh©n d©n - phong kiÕn, d©n téc - ngo¹i

x©m, yªu níc - b¸n níc, chÝnh nghÜa - phi nghÜa, anh hïng - tíng cíp...), thø n¨m,

t¸c phÈm ®îc x©y dùng kh¸ thµnh c«ng víi gÇn bèn tr¨m nh©n vËt “mçi ngêi mét

tÝnh c¸ch võa ®éc ®¸o c¸ biÖt mµ vÉn rÊt hiÖn thùc. NhiÒu nh©n vËt ®îc x©y dùnh

dùng thµnh c«ng ®Õn møc (...) xuÊt s¾c [33;60] bëi c¸c nhµ v¨n hä Ng« t¹o dùng

t×nh huèng cho c¸c nh©n vËt béc lé, lùa chän “lêi nãi, cö chØ, hµnh ®éng mang ý

nghÜa nh nh÷ng tÝn hiÖu ®Æc trng nhÊt cho tÝnh c¸ch nh©n vËt” [33;62], thø s¸u, t¸c

gi¶ Ng« gia sö dông kiÓu nh©n vËt míi “d©n gian vµ trêi” ®Ó b×nh gi¸ sù kiÖn lÞch

sö, thø b¶y, lµ sù ®an xen cña “hai giäng ®iÖu ngîi ca vµ trµo léng” [33;65]. Bªn

c¹nh ®ã t¸c phÈm cßn ®éc ®¸o v× ph¶n ¸nh trùc tiÕp hiÖn thùc ®¬ng thêi, v× t¸c gi¶

x©y dùng m×nh thµnh nh©n vËt trong t¸c phÈm. Cã thÓ nãi, víi mçi nÐt ®Æc s¾c

nghÖ thuËt, nhµ nghiªn cøu ®· cã nh÷ng kiÕn gi¶i rÊt cô thÓ, thÊu ®¸o, khoa häc,

10