Định hướng về việc áp dụng giá trị hợp lý trong kế toán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

ĐỊNH HƯỚNG VỀ VIỆC ÁP DỤNG GIÁ TRỊ

HỢP LÝ TRONG KẾ TOÁN VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2017

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

ĐỊNH HƯỚNG VỀ VIỆC ÁP DỤNG GIÁ TRỊ

HỢP LÝ TRONG KẾ TOÁN VIỆT NAM

Ngành: Kế toán

Mã số: 62.34.03.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TP. HỒ CHÍ MINH NĂM 2017

Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ kinh tế “Định hướng về việc áp dụng giá trị hợp lý

trong kế toán Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất

kỳ công trình nào khác.

Tác giả

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô Khoa Kế toán của Trường Đại học Kinh tế

TP.HCM, đã tận tình giảng dạy hướng dẫn tôi hoàn thành các học phần trong

chương trình đào tạo tiến sĩ của nhà trường. Qua đó đã giúp tôi có được những kiến

thức, những kinh nghiệm cần thiết để thực hiện luận án này

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học Kinh tế Tp.HCM, Thầy Cô

trong Ban Lãnh đạo Khoa Kế toán, các Thầy Cô trong Khoa Kế toán và đặc biệt là

Thầy Cô trong bộ môn Kiểm toán đã động viên, chia sẻ và tạo điều kiện cho tôi hoàn

thành luận án này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Cô Trần Thị Giang Tân, Cô Nguyễn Thị Thu Hiền, Cô Phạm

Thị Ngọc Bích, Thầy Nguyễn Khánh Duy, Thầy Nguyễn Trí Tri và Thầy Hoàng Trọng

Hiệp đã có những đóng góp quý báu giúp tôi hoàn thiện luận án này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Thầy Cô, các anh, chị, bạn bè, các học trò và các doanh

nghiệp đã hỗ trợ tôi trong quá trình thu thập dữ liệu khảo sát.

Đặc biệt, tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới PGS-TS Vũ Hữu

Đức và PGS.TS Huỳnh Đức Lộng. Trong nhiều năm qua, Thầy đã tận tình dìu dắt,

chỉ bảo, hướng dẫn tôi thực hiện luận án. Những nhận xét, đánh giá của Thầy, đặc

biệt là những gợi ý về hướng giải quyết vấn đề trong suốt quá trình nghiên cứu, thực

sự là những bài học vô cùng quý giá đối với tôi không chỉ cho việc thực hiện luận án

này mà cả trong công việc và cuộc sống hiện tại của mình.

Cuối cùng, tôi xin cảm ơn GIA ĐÌNH đã động viên tôi hoàn thành luận án.

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 20/7/2017

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

DANH MỤC BẢNG

DANH MỤC HÌNH

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

PHẦN GIỚI THIỆU ....................................................................................................................................1i

1. Lý do chọn đề tài..................................................................................................................................1i

2. Mục tiêu nghiên cứu – Câu hỏi nghiên cứu .........................................................................................3i

3. Phương pháp nghiên cứu và dữ liệu nghiên cứu .................................................................................5i

4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu .....................................................................................6i

5. Kết quả nghiên cứu ..............................................................................................................................6i

6. Đóng góp mới của luận án...................................................................................................................8i

7. Cấu trúc của luận án............................................................................................................................8i

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU VỀ GIÁ TRỊ HỢP LÝ ................................................1

1.1. Tổng quan các nghiên cứu về GTHL trên thế giới.................................................................................1

1.1.1. Nghiên cứu về tính thích hợp của GTHL ........................................................................................2

1.1.2. Nghiên cứu về tính đáng tin cậy của GTHL..................................................................................10

1.1.3. Nghiên cứu về sự ủng hộ GTHL....................................................................................................14

1.1.4. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn áp dụng GTHL ......................................16

1.1.5. Nghiên cứu về đo lường mức độ áp dụng GTHL. .........................................................................21

1.2. Các nghiên cứu trước đây tại VN........................................................................................................24

1.2.1 Các nghiên cứu về GTHL ở VN .....................................................................................................24

1.2.2. Các nghiên cứu về đo lường mức độ áp dụng GTHL ở VN ..........................................................26

1.3. Xác định vấn đề nghiên cứu của luận án..............................................................................................27

1.3.1. Xác định khe hổng nghiên cứu......................................................................................................27

1.3.2. Xác định vấn đề nghiên cứu của luận án ......................................................................................28

Tóm tắt chương 1 ........................................................................................................................................32

CHƯƠNG 2 – CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ GTHL VÀ ÁP DỤNG GTHL...................................................33

2.1. Khái niệm về đo lường và các cơ sở đo lường trong kế toán...............................................................33

2.1.1. Khái niệm về đo lường ................................................................................................................33

2.1.2. Các cơ sở đo lường trong kế toán...............................................................................................34

2.2. Sự hình thành và phát triển của GTHL ................................................................................................36

2.2.1. Khái niệm GTHL...........................................................................................................................36

2.2.2 Lịch sử hình thành và phát triển của GTHL ..................................................................................37

2.3 Áp dụng GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế và ở các quốc gia trên thế giới...............................41

2.3.1 GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế ........................................................................................42

2.3.1.1 Phạm vi áp dụng GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế .....................................................42

2.3.1.2 Đo lường GTHL theo IFRS 13................................................................................................42

2.3.2. Phạm vi áp dụng GTHL ở các quốc gia trên thế giới ...................................................................44

2.3.2.1. Các quốc gia áp dụng GTHL..................................................................................................44

2.3.2.2. Kinh nghiệm áp dụng GTHL ở một số quốc gia tiêu biểu .....................................................44

2.4. Cơ sở lý thuyết của GTHL ...................................................................................................................46

2.4.1. Mục đích của BCTC......................................................................................................................47

2.4.2. Các đặc điểm chất lượng...............................................................................................................47

2.4.3. Khái niệm vốn và bảo toàn vốn.....................................................................................................49

2.5. Lý thuyết về áp dụng GTHL ................................................................................................................52

2.5.1. Lý thuyết lập quy (regulation theory)............................................................................................53

2.5.2 Lý thuyết thông tin hữu ích (decision usefulness theory) ...............................................................54

2.5.3. Các lý thuyết liên quan đến sự lựa chọn của nhà quản lý.............................................................58

2.5.3.1. Lý thuyết ủy nhiệm (Agency theory) .....................................................................................58

2.5.3.2. Lý thuyết tín hiệu (signalling theory).....................................................................................59

2.5.3.3. Lý thuyết các đối tượng có liên quan (stakeholder theory)....................................................59

Tóm tắt chương 2 ........................................................................................................................................62

CHƯƠNG 3 – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU MỨC ĐỘ

TÁC ĐỘNG CỦA GTHL ĐẾN SỰ HÒA HỢP GIỮA QUY ĐỊNH VỀ ĐO LƯỜNG CỦA KẾ

TOÁN VN VÀ CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ. .............................................................................63

3.1 Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................................................63

3.1.1 Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu................................................................................63

3.1.2. Phương pháp nghiên cứu ..............................................................................................................64

3.1.2.1 Đối tượng nghiên cứu..............................................................................................................65

3.1.2.2. Các biến nghiên cứu ...............................................................................................................66

3.1.2.3 Dữ liệu nghiên cứu và phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu...........................................70

3.1.2.4. Phương pháp xử lý dữ liệu nghiên cứu...................................................................................71

3.2. Kết quả nghiên cứu...............................................................................................................................73

3.2.1 Đặc điểm của GTHL trong kế toán VN..........................................................................................73

3.2.2 Mức độ hòa hợp giữa các quy định của kế toán VN và chuẩn mực kế toán quốc tế về

mặt đo lường. ..........................................................................................................................................76

3.2.2.1. Mức độ hòa hợp tổng thể về mặt đo lường.............................................................................76

3.2.2.2. Mức độ hòa hợp về đo lường của từng biến nghiên cứu ........................................................77

3.2.3. Mức độ ảnh hưởng của GTHL đến sự hòa hợp giữa chuẩn mực kế toán VN và chuẩn

mực kế toán quốc tế về mặt đo lường......................................................................................................79

Tóm tắt chương 3 ........................................................................................................................................81

CHƯƠNG 4 – PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU....................................82

CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC LỰA CHỌN ÁP DỤNG GTHL TẠI VIỆT NAM.................82

4.1. Phương pháp nghiên cứu......................................................................................................................83

4.1.1. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................................................83

4.1.2 Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................................................83

4.1.3. Mô hình nghiên cứu ......................................................................................................................84

4.1.3.1 Mô hình nghiên cứu ................................................................................................................84

4.1.3.2. Các biến trong mô hình nghiên cứu và dự báo.......................................................................86

4.1.3.3. Giả thuyết nghiên cứu ............................................................................................................89

4.1.4 Phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu và thang đo.................................................................90

4.1.4.1 Phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu...............................................................................90

4.1.4.2 Thang đo .................................................................................................................................90

4.1.5. Trình tự thực hiện nghiên cứu.......................................................................................................91

4.2 Kết quả nghiên cứu định tính – xây dựng thang đo ..............................................................................93

4.2.1 Cơ sở xây dựng thang đo ...............................................................................................................93

4.2.2. Thang đo .......................................................................................................................................95

4.2.2.1 Thang đo “Sự lựa chọn áp dụng GTHL” ................................................................................95

4.2.2.2 Thang đo tính “Thích hợp” .....................................................................................................95

4.2.2.3. Thang đo tính “đáng tin cậy” .................................................................................................96

4.2.2.4 Thang đo “Chi phí đo lường GTHL” ....................................................................................100

4.2.2.5 Thang đo “tiết lộ nhiều thông tin”.........................................................................................100

4.2.2.6. Thang đo các biến kiểm soát................................................................................................101

4.2.3. Kiểm định thang đo.....................................................................................................................103

4.2.3.1 Phỏng vấn chuyên gia về thang đo........................................................................................103

4.2.3.2 Thực hiện khảo sát sơ bộ ban đầu về thang đo......................................................................104

4.2.3.3 Giải pháp khắc phục các vấn đề không mong muốn.............................................................104

4.2.3.4. Kết quả kiểm định thang đo sau điều chỉnh .........................................................................106

4.3 Kết quả nghiên cứu định lượng – Các nhân tố tác động đến việc lựa chọn áp dụng GTHL tại

VN.............................................................................................................................................................106

4.3.1. Công cụ xử lý dữ liệu tương ứng với từng vấn đề nghiên cứu ...................................................106

4.3.2 Kết quả nghiên cứu và thảo luận .................................................................................................108

4.3.2.1 Mẫu nghiên cứu.....................................................................................................................108

4.3.2.2 Tính thích hợp của GTHL.....................................................................................................110

4.3.2.3 Tính đáng tin cậy của GTHL ................................................................................................114

4.3.2.4. Mức độ ủng hộ áp dụng GTHL............................................................................................119

4.3.2.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn áp dụng GTHL. .................................................120

Tóm tắt chương 4 ......................................................................................................................................126

CHƯƠNG 5 - KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ..........................................................................................129

5.1 Kết luận về vai trò, sự cần thiết và khả năng áp dụng GTHL ở VN...................................................130

5.1.1 Kết luận về vai trò của GTHL ......................................................................................................130

5.1.2 Kết luận về sự cần thiết phải áp dụng GTHL ở VN......................................................................130

5.1.3. Kết luận về khả năng áp dụng GTHL ở VN.................................................................................132

5.2 Định hướng áp dụng GTHL ở VN ......................................................................................................133

5.2.1 Về phương diện kế toán................................................................................................................133

5.2.2 Về phương diện kiểm toán............................................................................................................134

5.2.3 Về lộ trình áp dụng.......................................................................................................................134

5.2.4. Về các biện pháp hỗ trợ:.............................................................................................................135

5.3 Đóng góp của luận án..........................................................................................................................136

5.3.1 Đóng góp của luận án liên quan đến các lý thuyết nền................................................................137

5.3.2 Đóng góp liên quan đến sự cần thiết và khả năng áp dụng GTHL. .............................................139

5.3.3 Đóng góp liên quan đến các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn áp dụng GTHL ...................140

5.3.4 Đóng góp liên quan đến phương pháp nghiên cứu ......................................................................142

5.4. Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu tiếp theo..........................................................................143

PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................................................................144

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .........................................................................................145

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 1ii

DANH MỤC PHỤ LỤC .......................................................................................................................... 11ii

Phụ lục 1 - Các hệ thống định giá kế toán và ví dụ.............................................................................. 11ii

Phụ lục 2 - Các văn bản pháp luật cơ bản có liên quan đến kế toán trong thời gian từ năm

2001 đến nay ........................................................................................................................................ 17ii

Phụ lục 3 - Phạm vi áp dụng GTHL trong chuẩn mực kế toán quốc tế và chuẩn mực kế toán

VN......................................................................................................................................................... 21ii

Phụ lục 4 – Liệt kê các nghiên cứu về tính thích hợp và đáng tin cậy của GTHL ............................... 23ii

Phụ lục 5 – Các mô hình nghiên cứu giá trị thích hợp......................................................................... 31ii

Phụ lục 6 - Danh sách các nghiên cứu liên quan đến GTHL tại VN................................................... 36ii

Phụ lục 7 – Thí dụ các trường hợp tăng giá và giảm giá..................................................................... 44ii

Phụ lục 8 – Thí dụ làm rõ sự khác nhau giữa các quan điểm bảo toàn vốn ........................................ 47ii

Phụ lục 9 – Trích IFRS 13 – Đo lường GTHL ..................................................................................... 48ii

Phụ lục 10 - Bảng trả lời khảo sát của Trung Quốc ............................................................................ 52ii

Phụ lục 11 – Danh sách các chuẩn mực kế toán được sử dụng để đo lường hòa hợp hình thức......... 56ii

Phụ lục 12 – Bảng thu thập dữ liệu nghiên cứu về mức độ hòa hợp giữa quy định về đo lường

của Việt Nam và chuẩn mực kế toán quốc tế cho chỉ tiêu hàng tồn kho .............................................. 57ii

Phụ lục 13 – Kết quả quá trình phân tích nội dung các trường hợp áp dụng GTHL........................... 71ii

Phụ lục 14 – Các định nghĩa và cách xác định GTHL trong các văn bản tại VN................................ 77ii

Phụ lục 15 - So sánh định nghĩa và cách xác định GTHL của VN và IASB......................................... 82ii

Phục lục 16 – Kết quả đo lường mức độ hòa hợp hình thức giữa các quy định về đo lường

trong kế toán VN và chuẩn mực kế toán quốc tế.................................................................................. 84ii

Phụ lục 17 – Kết quả đo lường mức độ hòa hợp của các biến không trình bày ...................................86ii

Phụ lục 18 - Phân tích nguyên nhân dẫn đến sự khác nhau. ................................................................87ii

Phụ lục 19 – Kết quả đo lường mức độ ảnh hưởng của GTHL ............................................................89ii

Phụ lục 20 – Các phương pháp thu thập dữ liệu nghiên cứu................................................................92ii

Phụ lục 21 – Mô hình nghiên cứu dự kiến và thang đo dự kiến..........................................................101ii

Phụ lục 22 – Danh sách chuyên gia tham gia phỏng vấn...................................................................104ii

Phụ lục 23 – Bảng câu hỏi phỏng vấn chuyên gia..............................................................................105ii

Phụ lục 24– Bảng câu hỏi khảo sát thử ..............................................................................................111ii

Phụ lục 25– Kết quả khảo sát thử .......................................................................................................115ii

Phụ lục 26 – Bảng câu hỏi khảo sát chính thức..................................................................................118ii

Phụ lục 27 – Các ký hiện biến trong phần mềm R..............................................................................123ii

Phụ lục 28 – Các kiến nghị cụ thể.......................................................................................................125ii

Phụ lục 29 – Danh sách doanh nghiệp trong mẫu khảo sát ...............................................................136ii

Phụ lục 30 – Màn hình thu thập dữ liệu khảo sát ...............................................................................140ii

Phụ lục 31- Kết quả kiểm định độ tin cậy của thang đo. ....................................................................141ii

Phụ lục 32 – Kết quả kết xuất từ phần mềm R....................................................................................144ii

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1- Các nhân tố tác động đến việc lựa chọn áp dụng GTHL............................................ 16

Bảng 1.2- Các công thức đo lường mức độ hòa hợp về mặt hình thức ...................................... 22

Bảng 2.1: Các thông tin cung cấp bởi cơ sở đo lường theo giá gốc và GTHL Bảng 3............ 35

Bảng 2.2: Phân các đặc điểm chất lượng của giá gốc và GTHL theo KMLT 2015 của IASB

Bảng 4.......................................................................................................................................... 56

Bảng 3.1 - Các biến nghiên cứu được trình bày Bảng 5 .............................................................. 69

Bảng 3.2 - Các biến nghiên cứu không được trình bày Bảng 6 ................................................... 70

Bảng 3.3 – Chỉ số hòa hợp tổng thể của quy định về đo lường giữa kế toán VN và chuẩn mực kế

toán quốc tế.. Bảng 7 ................................................................................................................... 77

Bảng 3.4 - Mức độ hòa hợp giữa IFRS và VAS, IFRS và TT của từng biến nghiên cứu Bảng 878

Bảng 3.5 - Mức độ hòa hợp giữa quy định kế toán VN và chuẩn mực kế toán quốc tế sau khi

điều chỉnh ảnh hưởng do GTHL Bảng 9...................................................................................... 80

Bảng 3.6 - Mức độ ảnh hưởng của các nguyên nhân đến sự hòa hợp giữa quy định của VN và

chuẩn mực kế toán quốc tế Bảng 10............................................................................................ 80

Bảng 4.1 - Tóm tắt kết quả của quá trình phân tích nội dung Bảng 11 ....................................... 93

Bảng 4.2 - Giải pháp khắc phục các vấn đề của kiểm định ban đầu Bảng 12 .......................... 104

Bảng 4.3 - Công cụ xử lý dữ liệu theo từng vấn đề nghiên cứu Bảng 13.................................. 106

Bảng 4.4 - Mức độ thích hợp của các khoản mục và kiểm định sự khác biệt giữa quan điểm của

nhà quản lý doanh nghiệp và nhà đầu tư Bảng 14 ..................................................................... 111

Bảng 4.5 - Kết quả kiểm định sự khác biệt về mức độ thích hợp của các khoản mục Bảng 15111

Bảng 4.6 - Kết quả phân tích phương sai hai chiều Bảng 16..................................................... 112

Bảng 4.7 - Kết quả phân tích các nhân tố tác động đến tính thích hợp Bảng 17 ....................... 112

Bảng 4.8 - Mức độ đáng tin cậy và kết quả kiểm định sự khác biệt giữa quan điểm của nhà đầu

tư và nhà quản lý doanh nghiệp về tính tính đáng tin cậy Bảng 18........................................... 115

Bảng 4.9 - Kiểm định sự khác biệt về mức độ đáng tin cậy giữa các khoản mục Bảng 19....... 115

Bảng 4.10 - Kết quả phân tích phương sai hai chiều Bảng 20................................................... 116

Bảng 4.11 - Kết quả phân tích trung bình các nhân tố tác động đến tính đáng tin cậy Bảng 21

................................................................................................................................................... 116

Bảng 4.12 - Kết quả hồi quy các nhân tố tác động đến tính đáng tin cậy. Bảng 22.................. 116

Bảng 4.13 - Mức độ ủng hộ áp dụng GTHL và kết quả kiểm định sự khác biệt giữa quan điểm

của nhà đầu tư và nhà quản lý doanh nghiệp. Bảng 23.............................................................. 119

Bảng 4.14 - Kết quả kiểm định sự khác biệt về mức độ ủng hộ giữa các khoản mục Bảng 24. 120

Bảng 4.15 - Thống kê mô tả trung bình các biến trong mô hình nghiên cứu Bảng 25 ............. 122

Bảng 4.16 - Phân tích sự khác biệt giữa các biến theo từng loại hình doanh nghiệp Bảng 26 .. 122

Bảng 4.17 - Kết quả hồi quy các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn áp dụng GTHL Bảng 27

................................................................................................................................................... 123

Bảng 4.18 - Thống kê kết quả nghiên cứu theo giả thuyết nghiên cứu Bảng 28 ....................... 127

DANH MỤC HÌNH

Hình 0.1 – Mục tiêu nghiên cứu và phương pháp nghiên cứu của luận án................................... 7

Hình 2.1- Mối quan hệ giữa đầu và định giá, kỹ thuật định giá và cấp bậc GTHL .................... 43

Hình 2.2 - Mối quan hệ giữa khái niệm vốn, bảo toàn vốn và các cơ sở đo lường. Hình 3 ........ 52

Hình 3.1 – Trình tự thực hiện nghiên cứu. Hình 4 ...................................................................... 65

Hình 3.2 – Mối quan hệ giữa các chỉ số Hình 5 .......................................................................... 66