Dạy học yếu tố hình học ở lớp 5 theo định hướng phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––––

PHẠM NGỌC CHÂM ANH

DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC Ở LỚP 5 THEO ĐỊNH HƯỚNG

PHÁT TRIỂN TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

PHẠM NGỌC CHÂM ANH

DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC Ở LỚP 5 THEO ĐỊNH HƯỚNG

PHÁT TRIỂN TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH

Ngành: Giáo dục học (Giáo dục Tiểu học)

Mã số: 8 14 01 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lâm Thùy Dương

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả

nghiên cứu trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng. Các kết luận khoa

học của luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nào.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020

Tác giả luận văn

Phạm Ngọc Châm Anh

ii

LỜI CẢM ƠN

Lời đầu tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Lâm Thùy Dương, người

đã trực tiếp hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn tới Ban Giám Hiệu, Ban Chủ Nhiệm khoa Giáo dục

Tiểu học, Phòng Đào tạo Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện

thuận lợi cho chúng tôi trong quá trình học tập, thực hiện và hoàn thành luận văn.

Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn tập thể Cán bộ, GV, HS Trường Tiểu học Phú

Xá, trường Tiểu học Gia Sàng - TP Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên đã giúp đỡ, cung

cấp nhiều thông tin, tư liệu quý giá trong quá trính làm thực nghiệm tại trường.

Dù đã cố gắng nghiên cứu hoàn thành luận văn tuy nhiên khó tránh khỏi thiếu

sót nên tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của Quý Thầy, Cô và các bạn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2020

Tác giả luận văn

Phạm Ngọc Châm Anh

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ..................................................................................................................i

Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii

Mục lục ........................................................................................................................ iii

Quy ước viết tắt trong luận văn ....................................................................................vi

Danh mục các bảng...............................................................................................vii

Danh mục các biểu đồ...........................................................................................vii

MỞ ĐẦU.......................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................1

2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................................2

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu...........................................................................2

4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................................2

5. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................................2

6. Phạm vi nghiên cứu ...................................................................................................3

7. Phương pháp nghiên cứu ...........................................................................................3

8. Cấu trúc của luận văn.................................................................................................4

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN........................................................5

1.1. Khái quát lịch sử nghiên cứu vấn đề.......................................................................5

1.2. Một số vấn đề chung về tư duy...............................................................................8

1.2.1. Quan niệm về tư duy............................................................................................8

1.2.2. Đặc điểm của tư duy ............................................................................................9

1.2.3. Quá trình tư duy.................................................................................................11

1.2.4. Các thao tác tư duy ............................................................................................12

1.3. Một số vấn đề về tư duy sáng tạo .........................................................................18

1.3.1. Sáng tạo..............................................................................................................18

1.3.2. Tư duy sáng tạo..................................................................................................20

1.3.3. Các đặc trưng cơ bản của TDST........................................................................22

1.3.4. Quan hệ giữa trí tưởng tượng và TDST.............................................................26

1.4. Đặc điểm HS cuối cấp tiểu học.............................................................................27

iv

1.4.1. Đặc điểm nhận thức ..........................................................................................27

1.4.2. Đặc điểm nhân cách...........................................................................................29

1.5. Yếu tố hình học trong chương trình Toán lớp 5 ...................................................32

1.5.1. Mục đích của việc dạy học yếu tố hình học cho HS lớp 5 ................................33

1.5.2. Nội dung yếu tố hình học trong chương trình Toán lớp 5.................................34

1.6. Thực trạng của việc rèn TDST cho HS lớp 5 thông qua dạy học yếu tố hình

học................................................................................................................................36

1.6.1. Mục đích khảo sát..............................................................................................36

1.6.2. Đối tượng khảo sát.............................................................................................36

1.6.3. Nội dung khảo sát ..............................................................................................36

1.6.4. Phương pháp khảo sát........................................................................................37

1.6.5. Kết quả khảo sát.................................................................................................37

Kết luận chương 1........................................................................................................41

Chương 2: BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC

SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC......................................42

2.1. Nguyên tắc xây dựng biện pháp ...........................................................................42

2.1.1. Đảm bảo tính giáo dục .......................................................................................42

2.1.2. Đảm bảo tính khoa học và tính hệ thống ...........................................................42

2.1.3. Đảm bảo tính khả thi và hiệu quả ......................................................................42

2.1.4. Đảm bảo tích cực hóa số đông và khuyến khích năng lực cá nhân ...................43

2.1.5. Đảm bảo cân đối giữa học và thực hành vận dụng............................................43

2.1.6. Phù hợp với đặc điểm về trình độ nhận thức của HS lớp 5 ...............................43

2.2. Một số biện pháp rèn luyện TDST cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố

hình học........................................................................................................................44

2.2.1. Biện pháp 1: Rèn luyện cho HS vận dụng linh hoạt các thao tác tư duy ..........44

2.2.2. Biện pháp 2: Hướng dẫn và luyện tập cho HS khả năng nhìn bài toán dưới

các góc độ khác nhau để có thể tìm được nhiều cách giải quyết bài toán ...................55

2.2.3. Biện pháp 3: Hướng dẫn và luyện tập cho HS đề xuất các bài toán mới từ

bài toán đã biết.............................................................................................................62

v

2.2.4. Biện pháp 4: Rèn luyện cho học sinh phát hiện những sai lầm, tìm nguyên

nhân và đưa ra cách khắc phục .............................................................................74

Kết luận chương 2........................................................................................................81

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................................83

3.1. Mục đích và yêu cầu thực nghiệm sư phạm .........................................................83

3.1.1. Mục đích thực nghiệm.......................................................................................83

3.1.2. Yêu cầu thực nghiệm.........................................................................................83

3.2. Quy trình thực nghiệm sư phạm ...........................................................................83

3.3. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ..........................................................................84

3.4. Nội dung thực nghiệm sư phạm............................................................................84

3.5. Công cụ đánh giá và xử lý số liệu.........................................................................84

3.5.1. Công cụ đánh giá ...............................................................................................84

3.5.2. Xử lý số liệu.......................................................................................................85

3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ...............................................................85

3.6.1. Đánh giá kết quả trước thực nghiệm sư phạm...................................................85

3.6.2. Đánh giá kết quả sau thực nghiệm sư phạm......................................................88

3.6.3. Đánh giá chung về thực nghiệm sư phạm..........................................................95

Kết luận chương 3........................................................................................................97

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................................98

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................100

PHỤ LỤC

vi

QUY ƯỚC VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Viết tắt Viết đầy đủ

GV Giáo viên

GVCN Giáo viên chủ nhiệm

HS Học sinh

TDST Tư duy sáng tạo

TTTD Thao tác tư duy

PPDH Phương pháp dạy học

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Sự cần thiết của việc phát triển TDST cho HS lớp 5 ..................................37

Bảng 1.2. Biểu hiện TDST của HS lớp 5 trong quá trình học tập ...............................38

Bảng 1.3. Những khó khăn của GV trong quá trình rèn luyện TDST cho HS............39

Bảng 3.1. Các tiết dạy thực nghiệm sư phạm..............................................................84

Bảng 3.2. Thời gian dạy thực nghiệm sư phạm...........................................................84

Bảng 3.3. Kết quả kiểm tra trước khi thực nghiệm của lớp 5A, 5B – TH Phú Xá

(Bài kiểm tra số 1) ....................................................................................85

Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra trước khi thực nghiệm của lớp 5A1, 5A2 – TH Gia

Sàng (Bài kiểm tra số 1)...........................................................................86

Bảng 3.5. Kết quả kiểm tra trước khi thực nghiệm .....................................................87

Bảng 3.6. Kết quả kiểm tra sau khi thực nghiệm.........................................................89

Bảng 3.7. Kết quả xử lý số liệu thống kê lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .............91

viii

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 1.1. Thực trạng giải toán có YTHH của HS lớp 5 .........................................40

Biểu đồ 3.1. So sánh kết quả kiểm tra trước thực nghiệm của hai lớp: 5A và 5B ......86

Biểu đồ 3.2. So sánh kết quả kiểm tra trước thực nghiệm của hai lớp: 5A1 và 5A2 ......87

Biểu đồ 3.3. Kết quả kiểm tra trước thực nghiệm của HS lớp thực nghiệm và lớp

đối chứng ..................................................................................................88

Biểu đồ 3.4. So sánh kết quả kiểm tra sau thực nghiệm của HS lớp thực nghiệm

và lớp đối chứng .......................................................................................90

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Xã hội của chúng ta không ngừng phát triển, bất cứ một lĩnh vực nào cũng cần

có TDST để tạo nên sự đột phá và khác biệt. Giáo dục cũng luôn luôn phải thay đổi để

phù hợp với sự phát triển của xã hội. Mục tiêu giáo dục của Việt Nam là đào tạo con

người phát triển toàn diện, có đạo đức, tri thức, sức khỏe, thẩm mỹ và nghề nghiệp,

trung thành với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; hình thành và bồi dưỡng

nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân; phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng

sáng tạo của mỗi cá nhân đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và

yêu cầu hội nhập quốc tế.

Nghị quyết số 29-NQ/TW “Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo,

đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định

hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế" đã chỉ đạo mục tiêu cụ thể của giáo dục

phổ thông là tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công

dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho HS.

Điều 5 Luật Giáo dục của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2005

nhấn mạnh tầm quan trọng của TDST như sau: Phương pháp giáo dục phải phát huy

tính tích cực, tự giác, chủ động, TDST của người học; bồi dưỡng cho người học năng

lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên.

Trong chương trình Giáo dục phổ thông, Giáo dục tiểu học chiếm vị trí quan

trọng. Theo điều 2 của Điều lệ Trường tiểu học có nêu: “Trường Tiểu học là bậc học

nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân. Trường Tiểu học có tư cách pháp nhân và

con dấu riêng”. Vì vậy giáo dục Tiểu học luôn được xã hội quan tâm và được nhà nước

hỗ trợ các chính sách để phát triển. Bên cạnh đó mục tiêu của giáo dục tiểu học nhằm

giúp HS hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo

đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để HS học tiếp cấp trung học cơ

sở.

Bên cạnh đó, lý luận dạy học cũng đã chỉ ra rằng, TDST có tác động to lớn đối

với hoạt động nhận thức của HS, ngoài việc giúp cho việc học tập và xử lý vấn đề hiệu

2

quả, nó còn giúp phát triển bộ óc thông minh, tỉnh táo, có khả năng thích ứng tốt với

cuộc sống năng động ngày nay từ khi còn là HS đầu bậc học phổ thông.

Trong các phân môn ở Tiểu học, môn Toán là môn học có ứng dụng rộng rãi trong

nhiều lĩnh vực, đóng vai trò chủ đạo trong việc rèn luyện phương pháp suy nghĩ, phát

triển trí thông minh. Nội dung môn Toán hiện hành ở tiểu học được chia thành bốn

mạch kiến thức, đó là: Số học, Đại lượng và đo đại lượng, Yếu tố hình học và Giải toán

có lời văn. Trong các mạch kiến thức đó, hình học là yếu tố quan trọng góp phần phát

triển năng lực tưởng tượng, TDST của HS, hỗ trợ HS trong các môn học có liên quan.

Hình học hình thành cho HS từ những khái niệm cơ bản đến trừu tượng. Các kiến thức

hình học hỗ trợ giải quyết được những vấn đề cơ bản thường gặp trong đời sống.

Trong thực tiễn, dạy học môn Toán ở các trường Tiểu học hiện nay mặc dù GV đã

rèn TDST cho HS nhưng chưa mang tính thường xuyên và chưa được chú trọng. Do đó,

HS ít có cơ hội thể hiện năng lực tư duy cá nhân. Ngoài ra, nội dung bài học bó gọn trong

chương trình sách giáo khoa, phương pháp giảng dạy truyền thống, tiến trình dạy học lặp

lại dẫn đến HS chưa được động não nhiều.

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Dạy học

yếu tố hình học ở lớp 5 theo định hướng phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh”.

2. Mục đích nghiên cứu

Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lí luận và thực tiễn về vấn đề nghiên

cứu để đề xuất một số biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện TDST cho HS lớp 5 trong

dạy học các yếu tố hình học, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán ở

tiểu học.

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu

3.1. Khách thể nghiên cứu

Quá trình dạy học môn Toán ở lớp 5.

3.2. Đối tượng nghiên cứu

Việc rèn tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 5 trong dạy học các yếu tố hình học.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu đề xuất được các biện pháp rèn luyện tư suy sáng tạo cho học sinh lớp 5

trong dạy học yếu tố hình học thì sẽ góp phần phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh

và nâng cao được chất lượng dạy học môn Toán ở tiểu học.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu