Dạy học đoạn trích kịch bản "Hồn trương ba, da hàng thịt" theo hướng khám phá những sáng tạo nghệ thuật của Lưu Quang Vũ cho học sinh miền núi

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

ĐÀO THỊ THU HẰNG

DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH KỊCH BẢN

“HỒN TRƢƠNG BA, DA HÀNG THỊT” THEO HƢỚNG

KHÁM PHÁ NHỮNG SÁNG TẠO NGHỆ THUẬT CỦA

LƢU QUANG VŨ CHO HỌC SINH MIỀN NÚI

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên - Năm 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

ĐÀO THỊ THU HẰNG

DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH KỊCH BẢN

“HỒN TRƢƠNG BA, DA HÀNG THỊT” THEO HƢỚNG

KHÁM PHÁ NHỮNG SÁNG TẠO NGHỆ THUẬT CỦA LƢU

QUANG VŨ CHO HỌC SINH MIỀN NÚI

Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học Văn - Tiếng Việt

Mã số: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Hoàng Hữu Bội

Thái Nguyên - Năm 2012

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong

luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố ở bất kỳ công

trình nào khác.

Tác giả luận văn

Đào Thị Thu Hằng

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan................................................................................................... i

Mục lục............................................................................................................ ii

PHẦN MỞ ĐẦU............................................................................................ 1

PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 13

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ... 13

1.1. Cơ sở lí luận ......................................................................................... 13

1.1.1. Kịch bản văn học............................................................................... 13

1.1.2. Đặc trưng thể loại kịch bản văn học ................................................. 15

1.1.3. Vở kịch “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”........................................ 18

1.1.3.1. Nguồn gốc của vở kịch .................................................................. 18

1.1.3.2. Tóm tắt vở kịch “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” ........................ 19

1.1.3.3. Những điểm khác nhau giữa vở kịch “Hồn Trƣơng Ba, da

hàng thịt” với truyện cổ tích cùng tên ............................................ 21

1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................... 30

1.2.1. Tình hình dạy học đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”

của giáo viên trong nhà trường ....................................................... 30

1.2.2. Đặc điểm cảm thụ văn học của học sinh dân tộc thiểu số miền núi

đối với đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”....................... 32

1.2.2.1. Đặc điểm cảm thụ văn học của học sinh dân tộc thiểu số miền núi...... 32

1.2.2.2. Năng lực cảm thụ đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”

của học sinh trường Văn hóa I - Bộ Công an .................................. 36

Chƣơng 2. ĐƢA HỌC SINH DÂN TỘC THIỂU SỐ MIỀN NÚI

ĐẾN VỚI TRÍCH ĐOẠN “HỒN TRƢƠNG BA, DA HÀNG THỊT”

TRONG SÁCH GIÁO KHOA NGỮ VĂN 12........................................ 41

2.1. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi đến với những sáng tạo về

nội dung tư tưởng tưởng trong trích đoạn “Hồn Trƣơng Ba, da

hàng thịt”............................................................................................ 41

iv

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2.1.1. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi đến với tư tưởng triết lí

nhân sinh ............................................................................................ 42

2.1.2. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi đến với ý nghĩa phê

phán của đoạn trích .......................................................................... 49

2.2. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi đến với những sáng tạo về

thi pháp kịch........................................................................................ 55

2.2.1. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi khám phá sự sáng tạo về

xung đột kịch..................................................................................... 56

2.2.2. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi khám phá sự sáng tạo về

hành động kịch.................................................................................. 58

2.2.3. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi khám phá sự sáng tạo về

nghệ thuật xây dựng nhân vật kịch ................................................... 60

2.2.4. Đưa học sinh dân tộc thiểu số miền núi khám phá sự sáng tạo về

ngôn ngữ kịch.................................................................................... 64

2.2.4.1. Hướng dẫn học sinh dân tộc thiểu số khám phá sự sáng tạo về

đối thoại kịch................................................................................... 65

2.2.4.2. Hướng dẫn học sinh dân tộc thiểu số khám phá đặc điểm ngôn

ngữ kịch trong đoạn trích “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”.......... 68

2.3. Tổ chức hoạt động ngoại khóa văn học ............................................... 74

Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM.................................................... 78

3.1. Thiết kế dạy học đoạn trích kịch bản “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”

theo hướng tìm hiểu những sáng tạo nghệ thuật.................................. 78

3.2. Dạy thực nghiệm.................................................................................. 90

3.2.1. Mục đích, ý nghĩa của thực nghiệm.................................................. 90

3.2.2. Đối tượng, đại bàn và thời gian thực nghiệm ................................... 90

3.2.3. Nội dung thực nghiệm....................................................................... 91

3.2.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm .......................................................... 91

3.2.5. Kết luận chung về thực nghiệm ........................................................ 96

PHẦN KẾT LUẬN........................................................................................ 97

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 99

v

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

PHỤ LỤC....................................................................................................... 101

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại là một vấn đề

đã được đặt ra từ lâu trong thực tiễn giảng dạy văn học ở trường Trung học

phổ thông. Đây cũng là vấn đề quan tâm của nhiều giáo viên trong quá trình

đổi mới phương pháp dạy học.

Loại thể văn học thuộc về ý thức, về cách thể hiện cuộc sống trong văn

học cũng như cách cấu tạo và biểu hiện nội dung trong tác phẩm văn học cụ

thể. Tác phẩm văn học tồn tại trong những hình thức của các loại thể văn học.

Không có tác phẩm nào tồn tại ngoài hình thức quen thuộc của loại thể. Vì

vậy tìm hiểu một tác phẩm văn học về nội dung cũng như nghệ thuật không

thể xem nhẹ đặc trưng loại thể. Nói cách khác là phải vận dụng kiến thức lý

luận văn học về loại thể trong việc dạy học văn. Đây là vấn đề nguyên tắc, có

ý nghĩa phương pháp luận. Bởi tác phẩm văn học nào cũng thuộc một loại thể

nhất định. Mỗi loại thể lại có những đặc điểm thi pháp riêng. Nếu xác định

được thể loại thì mới có thể tìm hiểu thấu đáo giá trị nội dung tư tưởng và giá

trị nghệ thuật của tác phẩm. Còn không xác định được thể loại thì “Dù việc

phân tích có sắc sảo đến đâu cũng vẫn chỉ là võ đoán” [4, tr. 94].

Mặt khác, mục đích của giảng dạy văn học trong nhà trường là giúp

học sinh cảm thụ được đầy đủ nhất mọi giá trị tư tưởng và nghệ thuật trong

hình tượng văn học của tác phẩm, từ đó giáo dục cho các em về nhận thức, về

tư tưởng, tình cảm, đạo đức, thẩm mĩ và cả về tư duy ngôn ngữ. Để đạt được

mục đích ấy, việc lựa chọn phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo

đặc trưng thể loại là tối ưu nhất.

1.2. Lưu Quang Vũ là một trong những nhà soạn kịch tài năng nhất của

nền văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại. Ông được đánh giá là một hiện

tượng đặc biệt của sân khấu kịch trường những năm tám mươi của thế kỉ XX.

Với một tài năng đến độ chín và một sức lao động nghệ thuật phi

thường, chỉ trong khoảng thời gian chưa đầy chục năm, ông đã sáng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

tác khoảng năm mươi kịch bản và hầu hết được các nhà hát trong toàn quốc

dàn dựng qua nhiều loại hình sân khấu từ kịch nói, chèo, cải lương đến

kịch dân ca. Lưu Quang Vũ đến với sân khấu vào đúng lúc đất nước ta vừa

trải qua hai cuộc chiến tranh tàn khốc và đang phải đối mặt với những khó

khăn của cuộc sống mới. Là một nghệ sĩ nhạy cảm trước hiện thực, ông đã

hướng ngòi bút của mình vào tất cả mọi ngõ ngách của cuộc đời cũng như

tâm hồn của con người và cuộc sống, góp một tiếng nói thiết thực vào công

cuộc đổi mới nước nhà. Những vở kịch của Lưu Quang Vũ là tiếng nói phản

ánh cuộc sống đang diễn ra với một hiện thực tươi mới, gần gũi. Có thể

nói, di sản của Lưu Quang Vũ, đồ sộ về khối lượng, phong phú về nội dung,

đa dạng về thể tài và phong cách. Đúng như nhà nghiên cứu Phan Ngọc

nhận định: Lưu Quang Vũ là nhà viết kịch lớn nhất thế kỉ này của Việt Nam,

là một nhà văn hóa.

1.3. Trong các vở kịch của Lưu Quang Vũ, đáng chú ý nhất là vở

“Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”. Từ một truyện cổ dân gian nhà viết kịch đã

sáng tác thành một vở kịch hiện đại, phản ánh hiện thực và đặt ra những

vấn đề mới mẻ về cách sống và quan niệm sống của con người trong xã

hội. Lưu Quang Vũ đã “Đổ rượu mới vào bình cũ, kể lại chuyện hài cổ

như một bi kịch triết lí thời nay với hai chiều kích đa thoa: chiều kích nhân

sinh - xã hội và chiều kích bản thể - siêu hình” [25, tr. 272]. Tác phẩm được

đánh giá là một vở kịch đặc sắc nhất thể hiện rõ nét phong cách nghệ

thuật kịch độc đáo của tác giả Lưu Quang Vũ.

“Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” là một trong số ít kịch bản văn học

được đưa vào chương trình giảng dạy ở Trung học phổ thông. Khi giảng

dạy tác phẩm này, mặc dù giáo viên đã vận dụng phương pháp dạy học

mới, song vẫn còn nhiều vướng mắc, hiệu quả giảng dạy vẫn chưa cao, đặc

biệt là khi dạy tác phẩm này cho đối tượng học sinh là người dân tộc

thiểu số miền núi. Qua thực tế giảng dạy, chúng tôi thấy, các em gặp nhiều

khó khăn trong việc cảm thụ nội dung tư tưởng và nghệ thuật của vở kịch:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

các em không nắm được đặc trưng thể loại kịch, không hiểu hoặc hiểu không

thấu đáo ý nghĩa hàm ẩn sau ngôn ngữ kịch, không nhận thấy sự sáng tạo của

tác giả khi xây dựng vở kịch. và các em không hứng thú khi học tác phẩm.

Nguyên nhân là do điều kiện sống ở vùng sâu vùng xa nên các em chưa hoặc

rất ít được tiếp xúc với sân khấu kịch, hơn nữa vốn ngôn ngữ còn nghèo nàn,

vốn hiểu biết thể loại kịch, về cuộc sống, xã hội…còn nhiều hạn chế nên các

em chưa thể phát hiện và cảm nhận hết những đặc sắc về nội dung tư tưởng,

giá trị nghệ thuật của vở kịch. Thực tế đó đã thôi thúc chúng tôi tìm cho được

một phương pháp giảng dạy phù hợp với đối tượng học sinh của mình.

Từ những cơ sở trên, chúng tôi chọn đề tài: “Dạy học đoạn trích kịch bản

“Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” theo hƣớng khám phá những sáng tạo nghệ

thuật của Lƣu Quang Vũ cho học sinh miền núi”. Chọn đề tài này, chúng tôi

mong muốn tìm ra hướng khai thác riêng khi dạy văn bản kịch “Hồn Trƣơng

Ba, da hàng thịt” cho đối tượng là học sinh dân tộc thiểu số miền núi. Từ đó

khắc phục những khó khăn khi giảng dạy các văn bản kịch trong nhà trường

nói chung, và giảng dạy trích đoạn kịch “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” nói

riêng. Chúng tôi hi vọng luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích cho các

đồng nghiệp khi dạy văn bản kịch “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”.

2. Lịch sử vấn đề

Kịch bản văn học “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt” của tác giả Lưu

Quang Vũ trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 (chương trình chuẩn) là một

tác phẩm mới được đưa vào chương trình, song đã có nhiều bài viết định

hướng về phương pháp tiếp cận văn bản này.

2.1. Những ý kiến phẩm bình về kịch của Lƣu Quang Vũ

- Cuốn “Phân tích Ngữ văn 12” của tác giả Trần Nho Thìn, nhà xuất bản

Giáo dục (2009) định hướng phân tích đoạn kịch “Hồn Trƣơng Ba, da hàng thịt”:

“Đối với một văn bản tác phẩm kịch thì cách phân tích thuận tiện hơn cả là

phân tích các đối thoại, xung đột giữa các nhân vật…”. Tác giả cho rằng:

sự tồn tại của các nhân vật trong kịch là tồn tại thông qua các đối thoại.