Dấu ấn hậu hiện đại trong thị dân tiểu thuyết của nguyễn việt hà

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ TRÀ LINH

DẤU ẤN HẬU HIỆN ĐẠI TRONG

THỊ DÂN TIỂU THUYẾT

CỦA NGUYỄN VIỆT HÀ

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM

ĐÀ NẴNG, NĂM - 2023

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ TRÀ LINH

DẤU ẤN HẬU HIỆN ĐẠI TRONG

THỊ DÂN TIỂU THUYẾT

CỦA NGUYỄN VIỆT HÀ

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 822 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Người hướng dẫn khoa học: TS. BÙI BÍCH HẠNH

Đà Nẵng, 2023

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn này, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tác giả xin bày tỏ lời

cảm ơn sâu sắc tới các thầy, cô giáo trong khoa Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư

Phạm Đà Nẵng đã giúp đỡ, tạo điều kiện trong quá trình tìm kiếm, thu thập tài liệu

nghiên cứu. Đặc biệt, tác giả gửi lời cảm ơn chân thành tới TS. Bùi Bích Hạnh; nhờ sự

hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của cô, tác giả đã hoàn thành luận văn thạc sĩ.

Mặc dù đã có nhiều cố gắng, song giới hạn về mặt thời gian và nhận thức nên

luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, hạn chế. Do vậy, tác giả rất mong nhận

được những đóng góp ý kiến quý báu của của các thầy, cô giáo.

iii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề.....................................................................................................2

3. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................................5

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................5

5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................5

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài............................................................6

7. Cấu trúc luận văn ................................................................................................6

Chương 1. TIỂU THUYẾT NGUYỄN VIỆT HÀ TRONG KHUYNH HƯỚNG

TIỂU THUYẾT HẬU HIỆN ĐẠI VIỆT NAM...........................................................7

1.1. Tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 và những khuynh hướng của cảm quan hậu hiện

đại ....................................................................................................................................7

1.1.1. Quan niệm nghệ thuật về những trạng thái tinh thần đổ vỡ của thời đại......8

1.1.2. Quan niệm nghệ thuật về con người trước hiện thực bất toàn....................11

1.1.3. Lối trần thuật đa trị phi trung tâm...............................................................15

1.2. Tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà - nỗ lực cách tân theo hướng hậu hiện đại...............19

1.2.1. Cảm quan hiện thực hỗn loạn, đổ vỡ ..........................................................20

1.2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người phân rã thế giới tinh thần..................24

1.2.3. Diễn ngôn trần thuật phân mảnh, lắp ghép.................................................27

Tiểu kết chương 1..........................................................................................................30

Chương 2. DẤU ẤN HẬU HIỆN ĐẠI TRONG THỊ DÂN TIỂU THUYẾT NHÌN

TỪ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI.............................................32

2.1. Cảm quan về cuộc sống ngổn ngang, bừa bộn .......................................................32

2.1.1. Hiện thực bề bộn, pha tạp ...........................................................................32

2.1.2. Không gian “ngõ – phố - ngõ”....................................................................36

2.1.3. Văn hoá đô thị - xung đột giữa cái cũ và cái mới.......................................39

2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người “thị dân” .......................................................40

2.2.1. “Cái khác” của “thị dân”.............................................................................40

2.2.2. Con người tha hóa, hoài nghi......................................................................42

2.2.3. Con người vong thân, lạc loài.....................................................................46

Tiểu kết chương 2..........................................................................................................50

Chương 3. DẤU ẤN HẬU HIỆN ĐẠI TRONG THỊ DÂN TIỂU THUYẾT NHÌN

TỪ PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN.............................................................................51

3.1. Điểm nhìn trần thuật...............................................................................................52

3.1.1. “Ngôi lời kể lể nhỏ”....................................................................................52

3.1.2. Tự sự đa điểm nhìn .....................................................................................54

3.1.3. Đa dạng hóa hình thức truyện kể ................................................................55

iv

3.2. Kết cấu trần thuật....................................................................................................58

3.2.1. Kết cấu mảnh vỡ .........................................................................................59

3.2.2. Kết cấu mở..................................................................................................60

3.2.3. Kết cấu liên văn bản....................................................................................63

3.3. Giọng điệu trần thuật..............................................................................................68

3.3.1. Giọng triết lí, suy tư....................................................................................68

3.3.2. Giọng trào lộng, giễu nhại ..........................................................................70

3.3.3. Giọng đa thanh............................................................................................75

Tiểu kết chương 3..........................................................................................................78

KẾT LUẬN ..................................................................................................................79

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Chủ nghĩa hậu hiện đại là hiện tượng văn hoá độc đáo và có ảnh hưởng rộng

lớn đến nhiều lĩnh vực: triết học, mỹ học và nghệ thuật của thế kỷ XX. Trong văn học,

chủ nghĩa hậu hiện đại đem đến những sự đột phá. Các cây bút hậu hiện đại từ nhiều

nơi trên thế giới đã làm một cuộc cách mạng về quan niệm và cách viết, thâm nhập và

tác động đến khát vọng được cởi bỏ những gì lâu nay vẫn trói buộc hoạt động sáng tạo.

Trào lưu hậu hiện đại vì thế đã trở thành một trào lưu có ảnh hưởng lớn trên phạm vi

toàn cầu. Chính vì vậy, cách tân luôn là vấn đề trăn trở của người làm nghệ thuật.

Trong tâm thức sáng tạo, nhà văn luôn tìm kiếm khuynh hướng mới để sinh thành

những tác phẩm lạ hóa. Văn học hậu hiện đại là một bức tranh nghệ thuật đa sắc mà ở

đó, các nhà văn không ngần ngại thử nghiệm, thăm dò; tìm tòi những cái mới.

1.2. Ở Việt Nam, từ sau năm 1975, văn học đã có bước chuyển mình mạnh

mẽ. Đặc biệt là từ giai giai đoạn sau 1986 đến nay, trong quá trình toàn cầu hóa và

hội nhập, văn học cũng có những vận động trong tư duy sáng tạo, trong đó có tiểu

thuyết. Nhờ những điều kiện khoa học kĩ thuật, đặc biệt là không gian thế giới phẳng,

giao lưu văn hóa có điều kiện mở rộng toàn diện bởi tính chất đa kênh, đa lí thuyết, đa

không gian của nó. Qua đó, những thành tựu văn hóa, văn học và lí luận văn học của

thế giới nhanh chóng được du nhập mạnh vào Việt Nam từ các nguồn khác nhau, đặc

biệt là qua các chủ thể tiếp nhận tiên phong đã tạo ra một không gian học thuật mới,

tích cực, có khả năng kích hoạt văn học phát triển, đặc biệt là tiểu thuyết.

1.3. Với nền văn học hiện đại, tiểu thuyết luôn được coi là thể loại quan

trọng, là nơi biểu hiện tập trung nhất trình độ tư duy văn học, nơi kết tinh quan

trọng nhất thành tựu của một thời đại. Trong quá trình vận động và phát triển, tiểu

thuyết Việt Nam đương đại đã tiếp nhận những yếu tố hậu hiện đại. Từ thập niên cuối

của thế kỉ XX trở lại đây, “hậu hiện đai” không còn lạ đối với giới cầm bút. Dù vẫn

còn nhiều tranh cãi, nhưng không thể phủ nhận dấu ấn hậu hiện đại trong văn học Việt.

Dẫu ai cũng biết rằng không thể có một chủ nghĩa hậu hiện đại với đầy đủ nội dung, ý

nghĩa của khái niệm này trong văn học Việt nhưng những dấu ấn, yếu tố hậu hiện đại

trong văn học Việt Nam là những vấn đề thuộc về bản sắc của sáng tác tiểu thuyết vẫn

cần những hướng khai thác ở nhiều cạnh khía khác nhau.

1.4. Nhu cầu đổi mới để đưa văn học dân tộc hội nhập vào dòng chảy của

văn học nhân loại trở thành nhu cầu bức thiết của các nhà văn có trách nhiệm.

Hàng loạt các cây bút xuất hiện hoặc chuyển đổi lối viết tạo nên sự đa dạng

trong đời sống văn học. Không ít cây bút đã lựa chọn cách viết theo xu hướng

hậu hiện đại. Với tiểu thuyết, chúng ta có thể tìm thấy dấu vết hậu hiện đại ở giai

đoạn đầu đổi mới trong các tác phẩm của Phạm Thị Hoài, Nguyễn Huy Thiệp… Ở

2

chặng đường sau, có nhiều cây bút thể nghiệm lối viết mới trong nước cũng như hải

ngoại, mang đậm dấu ấn hậu hiện đại như Nguyễn Bình Phương, Thuận, Đoàn Minh

Phượng, Linda Lê, Hồ Anh Thái, Nguyễn Việt Hà… Các cây bút cách tân đã ý thức

được rằng nếu không thay đổi mình, không nhận thức lại, sẽ không có bạn đọc. Chính

vì vậy các nhà văn đã sử dụng lối viết mang tinh thần hậu hiện đại cả trong tư duy

nghệ thuật và phương thức sáng tạo. Tuy nhiên, các yếu tố ấy được mỗi nhà văn thể

hiện một cách khác biệt bởi mỗi nhà văn là một cá tính sáng tạo.

1.5. Trong số những cây bút kể trên, người mà chúng tôi tìm đến là Nguyễn Việt

Hà, một nhà văn đương đại với ngòi bút sắc sảo, đầy cá tính. Từ tiểu thuyết, truyện

ngắn cho đến tạp văn, những trang viết của tác giả Con giai phố cổ đều hiện ra dưới

một góc nhìn rất riêng. Cũng chưa bao giờ nhà văn khẳng định mình là người viết theo

lối hậu hiện đại song qua những gì thể hiện trong tác phẩm, Nguyễn Việt Hà đúng là

một phong cách mang khuynh hướng thẩm mỹ của tư duy nghệ thuật hậu hiện đại.

Như vậy, nếu soi lí thuyết hậu hiện đại vào những tác phẩm của Nguyễn Việt Hà, cụ

thể là Thị dân tiểu thuyết, bạn đọc sẽ tìm thấy những chỉ dấu của tinh thần hậu hiện đại

trong nhãn quan nghệ thuật của nhà văn khi ông xử lí những vấn đề của cuộc sống

phồn tạp. Vì thế chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Dấu ấn hậu hiện đại trong Thị

dân tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà” với mong muốn kiến giải thêm về đặc trưng

phong cách cũng như sự cách tân trong tư duy nghệ thuật của nhà văn.

2. Lịch sử vấn đề

Nguyễn Việt Hà là nhà văn có vốn sống khá dày dặn. Ông là một trong những

nhà văn tiêu biểu của nền văn xuôi Việt Nam đương đại. Đã có không ít công trình

nghiên cứu, bài viết về những tác phẩm của ông. Tuy có nhiều ý kiến trái chiều,nhưng

dù khen hay chê, người đọc vẫn đánh giá cao về cảm quan hiện thực và những cách

tân trong nghệ thuật tự sự của ông.

Sau những tiếng vang và thành công nhất định về thể loại truyện ngắn, Nguyễn

Việt Hà đã thực sự gây được dấu ấn với bạn đọc khi ra mắt các cuốn tiểu thuyết Cơ hội

của Chúa - 1999, Khải Huyền muộn – 2005, Ba ngôi của người - 2014. Có thể nói,

những cuốn tiểu thuyết này đã thu hút được sự quan tâm của bạn đọc và giới nghiên

cứu. Bàn về nghệ thuật tự sự trong Cơ hội của Chúa, Trần Văn Toàn nhận định Cơ hội

của Chúa là mô hình tiểu thuyết quen thuộc với những chi tiết phản ánh hiện thực,

tính cách nhân vật vẫn là công cụ để nhà văn xây dựng bức tranh đời sống. Tuy

Nguyễn Việt Hà chưa tạo được sự đổi mới như dự tính nhưng ở Cơ hội của Chúa là

“cồn cào và đầy ắp những dự định cách tân” và tác phẩm khiến người ta dừng lại suy

ngẫm về tiểu thuyết Việt Nam. [45]. Đoàn Cầm Thi trong “Cơ hội của Chúa: từ

nhật ký đến hậu trường văn học” cũng cho rằng: Cơ hội của Chúa khiến “ngỡ

ngàng” bởi sự “bề bộn” của nó; “Tiểu thuyết của Nguyễn Việt Hà là một lò thử

nghiệm văn phong khổng lồ…” Còn Đông La thì thừa nhận tài văn của Nguyễn Việt

Hà về văn phong nghệ thuật: chững chạc, biến hóa, sáng tạo ở ngôn ngữ, hình ảnh.