Đất nước Đông Timor: Chặng đường mười năm 2002-2012

—a·t nˆÙ˘c —o‚ng Timor:

chaÎng ÒˆÙ¯ng mˆÙ¯i naÍm (2002 - 2012)

LAœI TH“ H÷‘NG*

NGUYEÃN CO¬NG KHANH **

C

a˘ch Òa‚y Òu˘ng 10 naÍm, nˆÙ˘c Co‰ng

ho¯a da‚n chu˚ —o‚ng Timor (co¯n ÒˆÙÔc

goÔi la¯ Timor-Leste tˆ¯ tie·ng Malaysia

timor va¯ tie·ng Bo‡ —a¯o Nha leste, Òe‡u co˘

nghÛa la¯ ìphÌa Òo‚ngî), ngoa¯i ra co¯n co˘ ca˘c

te‚n kha˘c: Timor Lorosae, Timor Leste

hoaÎc Timor Timur, chÌnh thˆ˘c ra ÒÙ¯i. Thu˚

Òo‚ la¯ ha˚i ca˚ng Dili (khoa˚ng 200.000 ngˆÙ¯i).

Nga¯y 20/5/2002 la¯ nga¯y xa˘c nha‰n chÌnh

thˆ˘c cu˚a quo·c te· Òo·i vÙ˘i Òo‰c la‰p cu˚a —o‚ng

Timo tˆ¯ Indonesia, co¯n Quo·c kha˘nh la¯

nga¯y 28/11/1975 (nga¯y tuye‚n bo· Òo‰c la‰p tˆ¯

Bo‡ —a¯o Nha).

1. SˆÔ ra ÒÙ¯i Co‰ng hoa¯ da‚n chu˚ —o‚ng

Timor

—o‚ng Timor go‡m bao go‡m nˆ˚a phÌa

Òo‚ng cu˚a Òa˚o Timor va¯ mo‰t so· Òa˚o nho˚ la‚n

ca‰n. Pha‡n Ta‚y Òa˚o Timor la¯ laınh tho cu˚a

Indonesia. —o‚ng Timor co˘ die‰n tÌch 24.000

km2. Da‚n so· co˘ 1.132.000 ngˆÙ¯i (tha˘ng 11-

2009) vÙ˘i hÙn 10 to‰c ngˆÙ¯i co˘ vaÍn hoa˘ va¯

ngo‚n ngˆı rie‚ng. Ngoa¯i hai to‰c ngˆÙ¯i chÌnh

la¯ Malay va¯ Papua, co¯n co˘ ngˆÙ¯i Hoa. —a

so· ngˆÙ¯i da‚n theo Co‚ng gia˘o (98% da‚n so·).

Ngo‚n ngˆı: tie·ng Tetum (ngo‚n ngˆı to‰c

ngˆÙ¯i Òo‚ng nha·t) va¯ tie·ng Bo‡ —a¯o Nha

(ngo‚n ngˆı chÌnh thˆ˘c).

BÚ Òo‚ ho‰ bÙ˚i thˆÔc da‚n Bo‡ —a¯o Nha tˆ¯

the· ky˚ XVI, —o‚ng Timor ÒˆÙÔc bie·t Òe·n nhˆ

Timor cu˚a Bo‡ —a¯o Nha trong ha¯ng the· ky˚.

Sau khi ÒˆÙÔc Òo‰c la‰p tˆ¯ Bo‡ —a¯o Nha naÍm

1975, laınh tho na¯y bÚ Indonesia sa˘p nha‰p

va¯ trÙ˚ tha¯nh tÊnh thˆ˘ 27 cu˚a Indonesia mo‰t

naÍm sau Òo˘. Sau cuo‰c bo˚ phie·u Òe tˆÔ quye·t

ÒÚnh so· pha‰n Òa·t nˆÙ˘c do Lie‚n HÙÔp Quo·c

ta¯i trÙÔ va¯o naÍm 1999, Indonesia ru˘t kho˚i

laınh tho —o‚ng Timor. MaÎc du¯ ta˘ch kho˚i

Indonesia, nhˆng —o‚ng Timor va„n chˆa theÂ

trÙ˚ tha¯nh mo‰t quo·c gia Òo‰c la‰p. Ke tˆ¯ sau

nga¯y 30-8-1999, —o‚ng Timor la¯ mo‰t vu¯ng

laınh tho naËm dˆÙ˘i quye‡n kieÂm soa˘t cu˚a

Lie‚n HÙÔp Quo·c, tho‚ng qua chÌnh quye‡n

chuyeÂn tie·p ÒaÎt taÔi —o‚ng Timor. Co˘ the no˘i,

Òa‚y la¯ thÙ¯i ky¯ qua˘ Òo‰ Òe Òi Òe·n Òo‰c la‰p

hoa¯n toa¯n cu˚a quo·c gia —o‚ng Timor. Nga¯y

30-8-2001, hÙn 91% cˆ˚ tri —o‚ng Timor, ha‚n

hoan ca‡m la˘ phie·u tre‚n tay Òe Òi ba‡u ra cÙ

quan la‰p pha˘p Òa‡u tie‚n cu˚a vu¯ng laınh thoÂ

na¯y. Theo ke·t qua˚ kieÂm phie·u, MaÎt tra‰n

ca˘ch maÔng vÏ —o‚ng Timor Òo‰c la‰p

(FRETILIN) Òaı gia¯nh 55 ghe· trong Ho‰i

* Ths. LaÔi ThÚ HˆÙng, —aÔi hoÔc Qua˚ng BÏnh

** PGS.TS. Nguye„n Co‚ng Khanh, —aÔi hoÔc Vinh