Đánh giá diễn biến an ninh nước tại Thành phố Trà Vinh, Tỉnh Trà Vinh thông qua chỉ số an ninh nguồn nước (WSI) :Luận văn Thạc sĩ - Chuyên ngành : Quản lý Tài nguyên & môi trường

BỘ CÔNG THƯƠNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ THƠM

ĐÁNH GIÁ DIỄN BIẾN AN NINH NƯỚC TẠI

THÀNH PHỐ TRÀ VINH, TỈNH TRÀ VINH

THÔNG QUA CHỈ SỐ

AN NINH NGUỒN NƯỚC (WSI)

Chuyên ngành: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG

Mã chuyên ngành: 60.85.01.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, NĂM 2018

BỘ CÔNG THƯƠNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

NGUYỄN THỊ THƠM

ĐÁNH GIÁ DIỄN BIẾN AN NINH NƯỚC TẠI

THÀNH PHỐ TRÀ VINH, TỈNH TRÀ VINH

THÔNG QUA CHỈ SỐ

AN NINH NGUỒN NƯỚC (WSI)

Chuyên ngành: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG

Mã chuyên ngành: 60.85.01.01

LUẬN VĂN THẠC SĨ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH, NĂM 2018

Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Công nghiệp TP. Hồ Chí Minh.

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phùng Chí Sỹ

Người phản biện 1: PGS.TS Bùi Xuân An

Người phản biện 2: TS Đào Xuân Khôi

Luận văn thạc sĩ được bảo vệ tại Hội đồng chấm bảo vệ Luận văn thạc sĩ Trường

Đại học Công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh ngày 23 tháng 12 năm 2018.

Thành phần Hội đồng đánh giá luận văn thạc sĩ gồm:

1. PGS.TS Đinh Đại Gái - Chủ tịch Hội đồng

2. PGS.TS Bùi Xuân An - Phản biện 1

3. TS Đào Xuân Khôi - Phản biện 2

4. TS Vũ Ngọc Hùng - Ủy viên

5. TS Lê Huệ Hương - Thư ký

CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG VIỆN TRƯỞNG VIỆN KHCN & QLMT

NHIỆM VỤ LUẬN VĂN THẠC SĨ

Họ tên học viên: Nguyễn Thị Thơm MSHV: 15002051

Ngày, tháng, năm sinh: 06/09/1975 Nơi sinh: Nam Định

Chuyên ngành: Quản lý Tài nguyên và Môi trường Mã chuyên ngành: 60.850101

I. TÊN ĐỀ TÀI:

Đánh giá diễn biến an ninh nước tại Thành phố Trà Vinh, tỉnh Trà Vinh thông qua

chỉ số an ninh nguồn nước (WSI).

NHIỆM VỤ VÀ NỘI DUNG:

1. Sàng lọc và thiết lập bộ chỉ thị tính toán chỉ số WSI phù hợp cho thành phố Trà

Vinh.

2. Điều tra, khảo sát, thu thập số liệu về tài nguyên nước thành phố Trà Vinh theo

các chỉ thị đã xây dựng.

3. Áp dụng bộ chỉ thị tính toán chỉ số WSI cho Tp Trà Vinh.

4. Đánh giá các thách thức và định hướng các giải pháp đảm bảo an ninh nước cho

Thành phố Trà Vinh.

II. NGÀY GIAO NHIỆM VỤ: Theo quyết định số 3396/QĐ ĐHCN ngày

15/12/2017

III. NGÀY HOÀN THÀNH NHIỆM VỤ: 15/06/2018

IV. NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Phùng Chí Sỹ

Tp. Hồ Chí Minh, ngày 28 tháng 12 năm 2018

NGƯỜI HƯỚNG DẪN

PGS.TS. Phùng Chí Sỹ

CHỦ NHIỆM BỘ MÔN ĐÀO TẠO

VIỆN TRƯỞNG

BỘ CÔNG THƯƠNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Độc lập - Tự do - Hạnh phúc

i

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ của Quý

Thầy cô, các cán bộ chuyên môn cùng nhiều người thân và bạn bè.

Trước hết tôi xin chân thành cám ơn:

PGS.TS. Phùng Chí Sỹ là người Thầy hướng dẫn trực tiếp của tôi. Với những ý kiến

đóng góp tích cực cùng những kinh nghiệm quý báu, những phương pháp luận khoa

học cụ thể đã giúp tôi định hướng đề tài ngay từ đầu và thực hiện hoàn chỉnh luận

văn.

Quý Thầy cô đang công tác tại Viện Khoa học Công nghệ và Quản lý Môi trường,

Trường Đại học Công nghiệp TPHCM. Chính nhờ sự tận tâm của Thầy/Cô trong

trong công tác giảng dạy đã giúp tôi tích lũy được rất nhiều kiến thức chuyên môn

hữu ích, là cơ sở trong quá trình thực hiện luận văn.

Đề tài cấp Bộ Tài nguyên và Môi trường “Nghiên cứu sự biến đổi dòng chảy mặt và

xâm nhập mặn vùng Đồng Tháp Mười dưới tác động của hệ thống đê bao và đề xuất

các biện pháp quản lý” mã số TNMT.2016.05.10. Thông qua việc tham gia đề tài

này, Học viên đã thu thập được các phương pháp luận và số liệu phục vụ thực hiện

các nội dung của đề tài Luận văn Thạc sĩ.

Tiếp đến là lời cám ơn của tôi dành cho những người cán bộ đang công tác tại Chi

cục thống kê Tỉnh Trà Vinh, Sở TNMT Tỉnh Trà Vinh, Phòng Thống kê thành phố

Trà Vinh và Công ty Cổ phần Cấp thoát nước Trà Vinh. Họ đã giúp tôi thu thập số

liệu làm cơ sở tính toán chỉ số WSI cho thành phố Trà Vinh.

Sau cùng tôi xin cám ơn sự quan tâm, động viên, giúp đỡ về mặt tinh thần của gia

đình và bạn bè trong suốt thời gian thực hiện luận văn.

ii

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SỸ

Áp dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí để tính toán chỉ số WSI, luận văn hướng

tới việc lượng hóa mức độ an ninh nguồn nước của TP Trà Vinh và xác định các

sức ép lên nguồn tài nguyên nước. Từ đó, luận văn đề xuất giải pháp cải thiện, nâng

cao hiệu quả quản lý, khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên nước bền vững cho TP

Trà vinh. Luận văn đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu phù hợp và tin cậy, kế

thừa và sàng lọc bộ chỉ thị tính toán chỉ số an ninh nước của ADB. Kết quả của luận

văn đã đề xuất Xây dựng bộ tiêu chí, thông số phù hợp làm cơ sở tính toán chỉ số

WSI cho TP Trà Vinh bao gồm 53 thông số thuộc 17 chỉ thị của 5 thành phần chính.

Nghiên cứu cũng đã tính toán đánh giá mức độ đảm bảo an ninh nguồn nước TP Trà

vình giai đoạn 2012-2016 để giúp các nhà quản lý có cái nhìn tổng thể về an ninh

nước trong giai đoạn này. Phân tích sâu diễn biến an ninh nước đã chỉ ra được 4

nhóm nguyên nhân chính đang có ảnh hưởng tới việc đảm bảo an ninh nước của TP

là: (1) Sức ép từ phát triển kinh tế - xã hội; (2) Sự biến đổi về khí hậu theo hướng

tiêu cực; (3) Năng lực quản lý, khai thác và bảo vệ nguồn nước hạn chế; (4) Ý thức

cộng đồng thấp. Theo đó, để đảm bảo an ninh nguồn nước của TP Trà Vinh, luận

văn đã đưa ra 04 nhóm giải pháp cụ thể để giải quyết các vấn đề trên.

Từ khóa: An ninh nguồn nước, chỉ số an ninh nguồn nước, bộ tiêu chí an ninh

nguồn nước, Thành phố Trà Vinh.

iii

ABSTRACT

Applying multi-criteria analysis methodology to calculate WSI index, the thesis

aims to quantify water security level of Tra Vinh City and identify pressures on

water resources. From that, the thesis proposes solutions to enhance and improve

the efficiency of management, exploitation and use of sustainable water resources

for Tra Vinh City. The thesis has used appropriate and reliable research methods as

well as has inherited and selected the indicators used by ADB for calculating the

water security index. The results of the thesis have been proposed to develop a set

of suitable criteria and parameters as a basis for calculating WSI index for Tra Vinh

City, which includes 53 parameters under 17 directives of 5 main components. The

study also calculated the level of water security to assure water resource in Tra Vinh

City for the period of 2012-2016 to help managers have an overall view of water

security during this period. In-depth analysis of water security developments has

shown 4 main causes that are affecting the city water security: (1) Pressure from

socio-economic development; (2) Climate change impacts in a negative direction;

(3) Limitations in management, exploitation and protection of water resources; (4)

Low community consciousness. Therefore, in order to ensure the security of water

resources in Tra Vinh City, the thesis has given 04 specific solution groups to solve

the above problems.

Key words: water security, water security index, criteria for water security, Tra

Vinh City

iv

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả

nêu trong Luận văn là trung thực và chưa được công bố trong các công trình khác.

Nếu không đúng như đã nêu trên, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về đề tài của

mình.

Học viên

Nguyễn Thị Thơm

v

MỤC LỤC

MỤC LỤC...................................................................................................................v

DANH MỤC HÌNH ẢNH ........................................................................................ ix

DANH MỤC BẢNG BIỂU ........................................................................................x

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT................................................................................... xii

MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1

1. Đặt vấn đề ..............................................................................................................1

2. Mục tiêu nghiên cứu...............................................................................................4

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..........................................................................5

4. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu ............................................................5

5. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài....................................................................................7

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN..................................................................................8

1.1 Tổng quan nghiên cứu trên thế giới .....................................................................8

1.1.1 Định nghĩa về an ninh nguồn nước ...................................................................8

1.1.2 Tính toán chỉ số an ninh nguồn nước..............................................................10

1.1.3 Tổng quan về bộ chỉ thị tính toán chỉ số WSI của ADB.................................15

1.2 Tổng quan các nghiên cứu trong nước...............................................................20

1.3 Tổng quan khu vực nghiên cứu..........................................................................23

1.3.1 Đặc điểm địa lý tự nhiên của TP Trà Vinh .....................................................23

1.3.1.1 Vị trí địa lý ...................................................................................................23

1.3.1.2 Đặc điểm địa hình, thổ nhưỡng....................................................................24

1.3.1.3 Đặc điểm khí hậu .........................................................................................25

1.3.1.4 Đặc điểm thuỷ văn .......................................................................................26

1.3.1.5 Đặc điểm địa chất thuỷ văn..........................................................................27

vi

1.3.2 Hiện trạng phát triển Kinh tế - Xã hội ............................................................28

1.3.2.1 Dân cư và lao động ......................................................................................28

1.3.1.2 Cơ cấu kinh tế ..............................................................................................28

1.3.1.3 Giáo dục, y tế, văn hoá.................................................................................29

CHƯƠNG 2 NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................30

2.1 Khung tiến trình thực hiện đề tài.......................................................................30

2.2 Quan điểm và nguyên tắc sàng lọc bộ chỉ thị ....................................................31

2.1.1 Một số khái niệm.........................................................................................31

2.1.2 Nguyên tắc sàng lọc bộ chỉ thị ....................................................................31

2.3 Nội dung nghiên cứu..........................................................................................32

2.4 Phương pháp nghiên cứu....................................................................................34

2.4.1 Phương pháp tính toán chỉ số WSI cho TP Trà Vinh .....................................34

2.4.1.1 Thiết lập bộ chỉ thị tính toán chỉ số WSI cho TP Trà Vinh ..........................34

2.4.1.2 Các bước tính toán chỉ số WSI.....................................................................35

2.4.2 Các phương pháp khác....................................................................................40

2.4.2.1 Phương pháp thu thập, thống kê và xử lý số liệu.........................................40

2.4.2.2 Phương pháp tính toán nhu cầu sử dụng nước.............................................41

2.4.2.3 Phương pháp tham vấn chuyên gia và phỏng vấn nhanh.............................42

CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ......................................................43

3.1 Diễn biến các thông số của WSI TP Trà Vinh giai đoạn 2012-2016.................43

3.1.1 Thành phần an ninh nước hộ gia đình (A) ......................................................43

3.1.1.1 Tiếp cận nước sạch từ đường ống ................................................................43

3.1.1.2 Tiếp cận cơ sở vệ sinh được cải thiện ..........................................................44

3.1.1.3 Mức cải thiện điều kiện vệ sinh và sức khoẻ dân cư ...................................44

3.1.2 Thành phần an ninh nước kinh tế (B) .............................................................45

vii

3.1.2.1 An ninh nước nông nghiệp...........................................................................45

3.1.2.2 An ninh nước công nghiệp ...........................................................................48

3.1.2.3 Tính chống chịu............................................................................................49

3.1.3 Thành phần an ninh nước đô thị (C) ...............................................................51

3.1.3.1 Cấp nước ......................................................................................................51

3.1.3.2 Thoát nước và xử lý nước thải .....................................................................52

3.1.3.3 Mức độ phát triển đô thị..............................................................................53

3.1.4 Thành phần an ninh nước môi trường (D) ......................................................54

3.1.4.1 Xáo trộn lưu vực ..........................................................................................54

3.1.4.2 Chất lượng nước mặt....................................................................................55

3.1.4.3 Phát triển nguồn nước ..................................................................................56

3.1.4.4 Hệ sinh vật....................................................................................................58

3.1.5 Tính chống chịu trước các thảm hoạ liên quan đến nước (E).........................59

3.1.5.1 Nguy cơ hứng chịu.......................................................................................59

3.1.5.2 Tính dễ bị tổn thương...................................................................................61

3.1.5.3 Khả năng ứng phó cứng ...............................................................................62

3.1.5.4 Năng lực ứng phó mềm................................................................................62

3.2 Kết quả tính toán điểm số và chỉ số WSI TP Trà Vinh......................................64

3.2.1 Kết quả chuẩn hoá số liệu ...............................................................................64

3.2.2 Kết quả tính trọng số cho từng chỉ thị.............................................................64

3.2.3 Kết quả tính toán điểm số riêng của từng chỉ thị ............................................65

3.2.4 Kết quả tính trọng số riêng của từng thành phần chính ..................................68

3.2.5 Kết quả tính toán điểm số riêng của 5 thành phần chính ................................68

3.2.6 Kết quả tính chỉ số WSI TP Trà Vinh.............................................................69

3.3 Đánh giá diễn biến an ninh nước tại Thành phố Trà Vinh.................................70

viii

3.3.1 Xu thế diễn biến an ninh nước giai đoạn 2012-2016 .......................................70

3.4 Đề xuất các giải pháp đảm bảo an ninh nước ....................................................76

3.4.1 Nâng cao nhận thức cộng đồng và năng lực quản lý ......................................76

3.4.1.1 Giải pháp nâng cao nhận thức cho cộng đồng ..............................................76

3.4.1.2 Tăng cường năng lực quản lý và giám sát môi trường .................................77

3.4.2 Giải pháp sử dụng hiệu quả nguồn nước và kiểm soát ô nhiễm do sản xuất..78

3.4.2.1 Kiểm soát ô nhiễm đô thị và công nghiệp.....................................................78

3.4.2.2 Giải pháp bảo về nguồn nước cho ngành nông nghiệp................................80

3.4.2.3 Giải pháp bảo về nguồn nước cho ngành nuôi trồng thủy sản.....................81

3.4.3 Giải pháp bảo vệ tài nguyên nước dưới đất và tích trữ nước mưa..................82

3.4.3.1 Quản lý khai thác và sử dụng tài nguyên nước dưới đất..............................82

3.4.3.2 Tăng cường dự trữ nước mưa.......................................................................84

3.4.4 Giải pháp ứng phó với diễn biến tiêu cực của khí hậu....................................85

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................................87

1. Kết luận .................................................................................................................87

2. Kiến nghị...............................................................................................................88

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA HỌC VIÊN...................90

TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................91

PHỤ LỤC..................................................................................................................94

LÝ LỊCH TRÍCH NGANG CỦA HỌC VIÊN

ix

DANH MỤC HÌNH ẢNH

Hình 0.1 Diễn biến xâm nhập mặn tại ĐBSCL giai đoạn 2015-2016 [3]...................2

Hình 1.1 Mô phỏng định nghĩa về an ninh nguồn nước ...........................................10

Hình 1.2 Quy trình chuẩn hóa dữ liệu thành các chỉ số ............................................11

Hình 1.3 Khung an ninh nước với các thành phần phụ thuộc...................................16

Hình 1.4 Mô hình thiết kế cấu trúc tính toán chỉ số an ninh nước của ADB............17

Hình 1.5 Bản đồ vị trí địa lý TP Trà Vinh (vùng màu hồng)....................................23

Hình 2.1 Khung tiến trình thực hiện đề tài................................................................30

Hình 2.2 Bộ thông số, chỉ thị, chỉ số tính toán chỉ số an ninh nước .........................35

Hình 3.1 Biến động diện tích các loại cây trồng và nuôi thuỷ sản ...........................46

Hình 3.2 Diễn biến phát triển hệ thống đường ống cấp nước TP .............................51

Hình 3.3 Diễn biến điểm số WSI TP Trà Vinh giai đoạn 2012-2016.......................69

Hình 3.4 Biểu đồ diễn biến chỉ số riêng của các thành phần qua từng năm.............73

Hình 3.5 Diễn biến điểm số riêng của các thành phần chính....................................73

Hình 3.6 Phân tích nguyên nhân – hệ quả gây mất an ninh nước tại TP Trà Vinh ..75