Đặc điểm tiểu thuyết Lê Hoài Nam

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

----------o0o-----------

HOÀNG THỊ THU LOAN

ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT LÊ HOÀI NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HOÁ VIỆT NAM

Thái Nguyên, năm 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

---------------------

HOÀNG THỊ THU LOAN

ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT LÊ HOÀI NAM

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HOÁ VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS.Cao Thị Hồng

Thái Nguyên, năm 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ với đề tài “Đặc điểm tiểu thuyết Lê Hoài

Nam” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng

dẫn khoa học của TS.Cao Thị Hồng. Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong đề

tài là trung thực và chưa công bố trong bất cứ tài liệu nào trước đây. Những số

liệu phục vụ cho việc phân tích được chính tác giả khảo sát từ tác phẩm. Ngoài ra,

trong luận văn còn sử dụng một số nhận xét, đánh giá của các tác giả, cơ quan tổ

chức khác được đăng tải trên các tác phẩm, tạp chí khoa học và đều có trích dẫn

theo danh mục tài liệu tham khảo của luận văn. Nếu phát hiện có bất kì sự gian

lận nào tác giả xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung luận văn của mình.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Người cam đoan

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thu Loan

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban

Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Văn - Xã hội, Trường Đại học Khoa học -

Đại học Thái Nguyên và các quý Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, tận tình

dìu dắt, giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt tác giả xin bày tỏ lòng kính trọng và tri ân sâu sắc nhất đến

TS.Cao Thị Hồng, người đã tận tâm hướng dẫn khoa học, định hướng, chỉ bảo,

truyền đạt những kiến thức vô cùng quý báu, giúp tác giả giải quyết các vấn đề

và những khó khăn trong quá trình thực hiện luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè đồng

nghiệp và học trò đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành

luận văn.

Trân trọng.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thu Loan

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN.................................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................ii

MỤC LỤC...........................................................................................................iii

PHẦN I: MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2

3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu.................................................................. 7

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ............................................................ 8

5. Phạm vi nghiên cứu.......................................................................................... 9

6. Cấu trúc của luận văn ....................................................................................... 9

7. Đóng góp của luận văn................................................................................... 10

PHẦN HAI: NỘI DUNG................................................................................... 11

Chương 1: TIỂU THUYẾT LÊ HOÀI NAM TRONG BỐI CẢNH TIỂU

THUYẾT VIỆT NAM SAU 1986 ..................................................................... 11

1.1. Khái quát chung về thể loại tiểu thuyết....................................................... 11

1.1.1. Khái niệm tiểu thuyết ............................................................................... 11

1.1.2. Những đặc điểm chính của tiểu thuyết..................................................... 11

1.2. Những cách tân của tiểu thuyết Việt Nam sau 1986................................... 14

1.2.1. Đổi mới về tư duy nghệ thuật................................................................... 14

1.2.2. Đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người........................................... 20

1.2.3. Đổi mới cái nhìn về hiện thực và phương thức phản ánh hiện thực....... 27

1.3. Lê Hoài Nam với thể loại tiểu thuyết.......................................................... 29

1.3.1. Vài nét về cuộc đời và văn nghiệp của Lê Hoài Nam.............................. 29

1.3.1.1. Nhà văn Lê Hoài Nam........................................................................... 29

1.3.1.2. Hành trình sáng tác của Lê Hoài Nam ................................................. 31

1.3.2. Quan niệm nghệ thuật của Lê Hoài Nam................................................. 38

1.3.2.1. Quan niệm về trải nghiệm trong sáng tác............................................. 38

1.3.2.2. Quan niệm về văn chương và trách nhiệm của người cầm bút ............ 40

1.3.3. Tiểu thuyết trong sự nghiệp sáng tác của Lê Hoài Nam.......................... 44

iv

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT LÊ HOÀI NAM NHÌN TỪ PHƯƠNG

DIỆN NỘI DUNG ............................................................................................. 48

2.1. Đặc điểm cảm hứng nghệ thuật................................................................... 48

2.1.1. Cảm hứng về hiện thực đời sống ............................................................. 48

2.1.1.1. Một cái nhìn đa diện, đa chiều về hiện thực chiến tranh...................... 48

2.1.1.2. Số phận con người trong cuộc sống đời thường thời hậu chiến trong tiểu

thuyết Lê Hoài Nam............................................................................................ 54

2.1.2. Cảm hứng về con người ........................................................................... 56

2.2. Đặc điểm nhân vật trong tiểu thuyết Lê Hoài Nam...................................... 64

2.2.1. Nhân vật tha hóa và bị tha hóa .................................................................. 64

2.2.1.1. Tha hóa bởi môi trường, hoàn cảnh....................................................... 64

2.2.1.2. Tha hóa do quyền lực, lòng tham.......................................................... 65

2.2.2. Nhân vật vượt lên số phận........................................................................ 67

2.2.3. Nhân vật giàu đức hy sinh, lòng vị tha..................................................... 69

Chương 3: ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT LÊ HOÀI NAM - NHÌN TỪ

PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT...................................................................... 71

3.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình và khắc họa nội tâm nhân vật .................... 71

3.1.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân vật.................................................. 71

3.1.2. Nghệ thuật khắc họa nội tâm nhân vật .................................................... 77

3.2. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ trong xây dựng nhân vật............................. 79

3.2.1. Ngôn ngữ đời thường ............................................................................... 79

3.2.3. Ngôn ngữ độc thoại.................................................................................. 83

3.3. Kết cấu......................................................................................................... 86

3.3.1. Kết cấu theo trình tự thời gian ................................................................. 86

3.3.2. Kết cấu lồng ghép - tiểu thuyết trong tiểu thuyết..................................... 87

3.4. Giọng điệu ................................................................................................... 89

3.4.1. Giọng trữ tình tha thiết ............................................................................ 89

3.4.2. Giọng thiết tha, thương cảm .................................................................... 90

3.4.3. Giọng hài hước, hóm hỉnh........................................................................ 94

3.4.4. Giọng triết luận ........................................................................................ 95

KẾT LUẬN........................................................................................................ 99

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................ 103

v

1

PHẦN I: MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Thế kỷ XX là thế kỷ phát triển của công nghệ thông tin, của truyền hình

nên đứng trước sức cạnh tranh đó, đã có nhiều người cho rằng đây là “dấu chấm

hết” của tiểu thuyết. Nhưng trải qua thời gian với những thăng trầm, đến nay

tiểu thuyết vẫn giữ vị trí quan trọng trong đời sống văn học của nhân loại. Bởi

nó có những ưu thế mà không một thể loại nào có được, tiểu thuyết được xem là

thể loại “năng động” nhất, là hình thức tự sự cỡ lớn, vừa có khả năng tái hiện

sâu rộng bức tranh hiện thực đời sống vừa có khả năng đi sâu khám phá đời tư,

tâm hồn con người một cách “tinh vi” nhất…Như vậy, tiểu thuyết ngay từ khi ra

đời cho tới nay, nó vẫn luôn là thể loại “mới mẻ” với những tìm tòi khám phá để

tìm ra “bức chân dung” của mình và “Trong cuộc kiếm tìm và hướng tới sự đổi

mới, điều quan trọng là phải thấy được sự cần thiết phải thay đổi bản thân khái

niệm của tiểu thuyết dẫn đến sự thay đổi của bản thân khái niệm về văn học

cùng với sự phát triển của nó” (Theo M.Butor).

Để làm nổi bật sự đổi mới đó, bên cạnh việc nghiên cứu tổng quát về

những đặc điểm văn học, thành tựu văn học, thiết nghĩ, cần điểm lại chân

dung của từng nhà văn với những thành công, những sáng tạo nghệ thuật của

họ đã ít nhiều góp phần tạo nên bộ mặt cho văn học giai đoạn này. Những tác

giả có công đưa tiểu thuyết nhập vào trào lưu đổi mới văn học không thể

không kể đến Lê Hoài Nam, ông là một chân dung mới của văn học Việt Nam

hiện đại thuộc giai đoạn này, thành công ở nhiều loại hình nghệ thuật như

truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch bản điện ảnh. Riêng về mảng tiểu thuyết, ông

sáng tác không nhiều, nhưng ở mỗi tác phẩm, ông đều tạo được những dấu ấn

riêng cả về nội dung lẫn phương thức thể hiện. Với các tiểu thuyết đã gắn liền

với tên tuổi của ông: Những đêm huyền ảo (NXB Phụ nữ, 1988), Đôi tình

nhân ham sống (NXB Hội Nhà văn, 1990), Hoang mạc tâm hồn (NXB Lao

2

động, 1998), Danh tiếng và bóng tối (NXB Phụ nữ, 2008). Điểm nhấn của các

tác phẩm này là nhìn thẳng vào sự thật, viết sự thật về xã hội đang trong giai

đoạn chuyển mình sáng, tối đấu tranh quyết liệt. Đó là cái nhìn của một người

dám đấu tranh cho lẽ phải, dám nhìn vào thẳng sự thật để phơi bày những

hiện thực đang diễn ra trong xã hội; sự ăn chơi sa đoạ của một số người. Sự

quái đản đó khiến cho người ta liên tưởng tới một sự tha hóa biến chất của

một số ít cán bộ có chức quyền, giống như một hồi chuông cảnh tỉnh về sự

băng hoại đạo đức xã hội và con người… Có những chuyện ngoài đời khi đưa

nguyên xi vào tác phẩm tự thân nó đã mang tính khái quát, điển hình. Trong

văn chương Việt Nam nhiều nhà văn của nhiều thế hệ đã viết theo cách này.

Nhưng Lê Hoài Nam không dẫm chân lên lối mòn mà người khác đã đi,

không viết những chuyện người khác đã viết. Chẳng hạn những truyện ngắn

khai thác đề tài lịch sử, ông khai thác lịch sử theo cách nhìn khá riêng của

mình. Trong mỗi truyện tưởng như đã cũ ấy, dưới ngòi bút và trí tưởng tượng

của ông, nó lại lấp lánh lên, tắm tưới vào tâm hồn người đọc một điều gì đó

rất mới mẻ. Thường là khi truyện khép lại, người đọc mới tự rút ra một ý

nghĩa xã hội, một giá trị nhân đạo, một triết lý nhân sinh.

Với tài năng và phong cách độc đáo, Lê Hoài Nam đã khẳng định mình

với một lối đi riêng. Bằng những cách tân, sáng tạo độc đáo, ông đã thay đổi

được quan niệm tiếp cận của độc giả và tạo nét mới cho tiểu thuyết Việt Nam.

Lựa chọn nghiên cứu “Đặc điểm tiểu thuyết Lê Hoài Nam” để khẳng định

đóng góp của nhà văn ở những cách tân nghệ thuật của văn xuôi thời kì đổi

mới đặt trong tiến trình văn học Việt Nam hiện đại. Đồng thời, chúng tôi

cũng mong muốn góp phần đem lại một cái nhìn toàn diện về cuộc đời và sự

nghiệp văn chương của nhà văn Lê Hoài Nam cũng như sự phát triển, đổi mới

của nền tiểu thuyết Việt Nam đương đại.

2. Lịch sử vấn đề

Đãcó một số bà

i viết, công trình nghiên cứu vềLê Hoài Nam vàsáng tác

3

của ông. Xem xé

t nôị dung các bà

i viết, các công trình nghiên cứu, chúng tôi

chia thành hai nhóm chính sau:

2.1. Những bà

i viết về Lê Hoài Nam và sự nghiệp sáng tác văn chương.

Từ sau tiểu thuyết đầu tay Những đêm huyền ảo (NXB Phụ nữ, 1988),

các nghiên cứu về sáng tác của ông đã tạo được nhiều ấn tượng, dư vang trong

lòng bạn đọc nói chung và nhận được nhiều sự quan tâm của giới nghiên cứu,

phê bình nói riêng. Những bài viết có tính chất nghiên cứu vẫn còn rất hạn chế,

thường chỉ quan tâm đến một tác phẩm nào đó, chưa có những bài nghiên cứu

mang tính tổng hợp. Hầu hết các bài viết được đăng rải rác trên các trang báo,

tạp chí, từ nguồn internet, hoặc từ trang cá nhân của một số bạn bè văn chương

của nhà văn Lê Hoài Nam, và nhất là được tập hợp khá đầy đủ trong trang cá

nhân của ông.

Trước hết, cần nói đến các bài viết, ý kiến về số phận con người trong tiểu

thuyết “Những đêm huyền ảo” (cuốn tiểu thuyết đầu tay của Lê Hoài Nam).

Vừa ra đời, tác phẩm đã nhận được nhiều ý kiến phê bình, nhận xét bởi vấn đề

được đặt ra.

Hoàng Ngọc Trì, trong bài viết số phận con người trong tiểu thuyết

“Những đêm huyền ảo” đăng trên Báo Văn nghệ năm 1988, ngay sau khi tác

phẩm ra đời đã khái quát tính bi thảm của cốt truyện trong cuốn tiểu thuyết

này. Theo tác giả, “Những đêm huyền ảo đã dẫn người đọc đi dần vào cái xã

hội ngột ngạt với những mâu thuẫn gay gắt, những chuyện đau lòng làm nhức

nhối tim gan những con người chân chính đang tiến hành công cuộc đổi mới

đầy gian nan phức tạp hôm nay”, tác giả bài viết đã khẳng định “Lê Hoài

Nam có cách viết khá hấp dẫn, cái hấp dẫn trong Những đêm huyền ảo

không phải ở đề tài còn ít người khai thác cũng không phải là ở những triết lý

sâu sắc làm lay động tiềm thức của người đọc mà là ở phương pháp tổ chức

những diễn biến của các tình tiết. Anh vận dụng lối kết cấu của kịch. Quá

4

trình diễn biến của cốt truyện là quá trình phát triển của mâu thuẫn. Độ gay

gắt của các mâu thuẫn ngày càng tăng dần và nâng tới mức đỉnh điểm. Đỉnh

điểm của mâu thuẫn trong Những đêm huyền ảo là cảnh Huyên và Sen (vợ

Hoàng Phan) đều ra đi để lại cho Hoàng Phan một nỗi cô đơn trống vắng

mênh mông” [82].

Không chỉ phân tích tác phẩm để làm toát lên nội dung tư tưởng mà tác giả

Hoàng Ngọc Trì còn mạnh dạn nêu lên một số “chỗ yếu”, hạn chế của tác phẩm

như một lời chia sẻ chân thành dành cho nhà văn Lê Hoài Nam: “Nếu cần nói

đến những nhược điểm của Những đêm huyền ảo thì đó là một số đoạn triết lí

còn nhạt, chưa đạt tới chiều sâu cần thiết, một số câu văn chưa thật ổn về văn

pháp, một số từ dùng chưa thật chính xác. Biết anh đang tập trung sức chuẩn bị cho

một cuốn tiểu thuyết mới, nhắc anh lưu ý những điều trên đây, chắc là có ích” [82].

Với tiểu thuyết Danh tiếng và bóng tối, bài viết trên báo của Công ty cổ

phần sách Việt Nam Savina đã khẳng định “Văn chương trong Danh tiếng và

bóng tối giản dị nhưng không hề thô sơ. Người đọc bị cuốn hút từ đầu đến cuối

tác phẩm lối mô tả hiện thực, mô tả nhân vật và phương pháp dẫn chuyện của

tác giả. Ngồn ngộn hiện thực mà vẫn lấp lánh, bay bổng” [81].

Nếu bài viết trên báo của Công ty cổ phần sách Việt Nam Savina chỉ dừng

lại ở những lời nhận xét chung, đánh giá một cách khái quát, thì bài viết trên

trang cá nhân của mình, nhà văn Thủy Hướng Dương lại đi sâu vào việc mổ xẻ,

phân tích nội dung tác phẩm ở nhiều góc cạnh. Chị khẳng định một cách chắc

chắn, mạnh mẽ, rằng: “Tôi có cảm giác những sự việc, những tình tiết của cuốn

sách được tác giả viết hầu hết là sự thật, phần hư cấu là rất ít. Đó là cuốn tiểu

thuyết đầy ắp hiện thực. Hiện thực trên từng trang, từng trang viết. Hiện thực

trong từng cá thể nhân vật và hiện thực trong từng số phận con người. Bằng bút

pháp rất giản dị, tả thực theo lối truyền thống, Lê Hoài Nam đã khắc họa được

những nhân vật “Danh tiếng” cùng với những âm mưu thủ đoạn để ngoi lên địa

5

vị cao nhất trong ngành văn hóa của tỉnh “Hải Thành” từ một tên lưu manh

chuyên móc túi hay từ một tay thợ gò hàn thất học. Những mánh khóe để tiêu

diệt đối thủ của những nhân vật này được nhà văn lột tả ghê tởm đến mức rùng

mình. Nhưng ghê sợ hơn, là người đọc có cảm giác hình như mình đã gặp đâu

đó quanh đời sống thực của mình cũng có một nhân vật như thế” [81]. Đặc biệt,

chị còn nhấn mạnh “Danh tiếng và Bóng tối như thức tỉnh chúng ta… hãy nhìn

thẳng vào cuộc sống. Mong muốn cho chúng ta xây dựng một xã hội đẹp hơn,

như lẽ ra nó phải được như thế” [81].

Ngoài ra, còn hai cuốn tiểu thuyết của Lê Hoài Nam đó là Đôi tình nhân

ham sống và Hoang mạc tâm hồn nhưng chưa có bài viết nào đi phân tích nội

dung của chúng. Vì vậy, ở đề tài này chúng tôi sẽ đi khảo sát nội dung của hai

cuốn tiểu thuyết trên một cách cụ thể và đầy đủ hơn để người đọc thấy được giá

trị nhân văn, những triết lí sâu xa ẩn chứa trong mỗi cuốn tiểu thuyết của Lê

Hoài Nam.

Tuy nhiên, tác phẩm của nhà văn Lê Hoài Nam có rất nhiều độc giả. Dù

viết về bất cứ chuyện gì, chuyện của chiến tranh, chuyện hậu quả của chiến

tranh, chuyện thế thái của đời thường, chuyện vui, chuyện buồn, chuyện tốt,

chuyện xấu..., tất cả màu sắc âm thanh của cuộc sống hôm nay nhà văn đều viết

với một tinh thần công dân rất cao. Mỗi tác phẩm của ông, dù là truyện ngắn hay

tiểu thuyết, đều viết về những vấn đề của số phận con người, trong niềm vui,

trong nỗi buồn, trong thăng trầm, trong tất cả cảnh ngộ.... Chính vì thế, tác phẩm

của Lê Hoài Nam có sự vang dội trong xã hội. Ông là người viết về cái hôm nay,

viết cho ngày hôm nay, mặc dù có những cái không phải ở thì hiện tại. Sau chiến

tranh ông bắt đầu nhìn sâu vào cuộc sống và phát hiện ra những vấn đề phức tạp

của cuộc sống và con người. Lê Hoài Nam có thái độ quyết liệt đối với những

cái ác, cái xấu, sự băng hoại của đạo đức trước sự tác động của đồng tiền. Nhà