Đặc điểm tiểu thuyết của Phạm Quang Long (qua "Lạc giữa cõi người" và "Cuộc cờ")

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

---------------

NGUYỄN THỊ KIM OANH

ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT

CỦA PHẠM QUANG LONG

(QUA “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ”)

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN, 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

---------------

NGUYỄN THỊ KIM OANH

ĐẶC ĐIỂM TIỂU THUYẾT

CỦA PHẠM QUANG LONG

(QUA “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ”)

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 822.0121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS TÔN THẢO MIÊN

THÁI NGUYÊN, 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội

dung trình bày trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công

bố trong bất cứ một công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Kim Oanh

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và làm luận văn tốt nghiệp cuối khóa, em

đã nhận được sự quan tâm, tạo điều kiện và giúp đỡ tận tình của các thầy cô

giảng viên, các nhà nghiên cứu khoa học, Ban lãnh đạo khoa Báo chí –

Truyền thông và Văn học, Phòng Sau Đại học, Ban Giám hiệu trường Đại học

Khoa học - Đại học Thái Nguyên.

Đặc biệt, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Phó giáo sư – Tiến sĩ

Tôn Thảo Miên đã tận tình hướng dẫn em trong việc nghiên cứu, tìm hiểu và

hoàn thành đề tài luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, Ban Giám

đốc Sở giáo dục và đào tạo tỉnh Ninh Bình, Ban Giám hiệu trường Trung học

phổ thông chuyên Lương Văn Tụy tỉnh Ninh Bình đã nhiệt tình ủng hộ, chia

sẻ khó khăn, khích lệ, động viên tinh thần trong suốt thời gian học tập và hoàn

thành luận văn.

Em xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 10 tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Kim Oanh

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN…………………………………………………………….i

LỜI CẢM ƠN………………………………………………………………..ii

MỤC LỤC ....................................................................................................iii

MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................ 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 7

4. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................... 7

5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................ 8

6. Đóng góp của luận văn............................................................................... 8

7. Cấu trúc của luận văn ................................................................................. 9

NỘI DUNG.................................................................................................. 10

Chương 1: “NHÀ VĂN TRẺ” PHẠM QUANG LONG VÀ CẢM HỨNG CHỦ

ĐẠO TRONG TIỂU THUYẾT “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ “CUỘC CỜ”.... 10

1.1. “Nhà văn trẻ” Phạm Quang Long .......................................................... 10

1.1.1. Đôi nét về tiểu sử................................................................................ 10

1.1.2. Sự nghiệp sáng tác của “nhà văn trẻ” Phạm Quang Long ................. 12

1.2. Cảm hứng chủ đạo trong tiểu thuyết của Phạm Quang Long ................. 16

1.2.1. Khái niệm về cảm hứng chủ đạo......................................................... 16

1.2.2. Cảm hứng chủ đạo của Phạm Quang Long trong Lạc giữa cõi người và

Cuộc cờ................................................……………………………………..18

1.2.2.1. Cảm hứng về cái “lạc” …………………………………………….18

1.2.2.2. Cảm hứng về cái “bi”………………………………………………26

1.2.2.3. Cảm hứng về cái “thực” …………………………………………...30

Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 37

Chương 2: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI” VÀ

“CUỘC CỜ” ................................................................................................ 39

2.1. Khái niệm về nhân vật văn học.............................................................. 39

2.2. Các kiểu nhân vật trong Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ....................... 40

2.2.1. Nhân vật tha hóa ................................................................................ 41

2.2.2. Nhân vật cô đơn, lạc loài.................................................................... 50

2.2.3. Nhân vật bi kịch …………………………………………………… 56

2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................... 63

2.3.1. Miêu tả nhân vật qua những sự kiện, chi tiết ...................................... 64

iv

2.3.2. Miêu tả nhân vật qua hành động ........................................................ 68

2.3.3. Miêu tả nhân vật qua diễn biến tâm lý ................................................ 70

2.3.4. Miêu tả nhân vật qua cái nhìn của nhân vật khác ............................... 73

Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 75

Chương 3: NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG “LẠC GIỮA CÕI NGƯỜI”

VÀ “CUỘC CỜ” ...................................................................................................77

3.1. Ngôn ngữ............................................................................................... 77

3.1.1. Khái niệm về ngôn ngữ nghệ thuật ..................................................... 77

3.1.2. Ngôn ngữ trần thuật ........................................................................... 78

3.1.2.1. Ngôn ngữ trần thuật mang tính chất đa thanh ……………………79

3.1.2.2. Ngôn ngữ trần thuật đậm chất đời thường …………………………82

3.1.3. Ngôn ngữ nhân vật .............................................................………….84

3.1.3.1. Ngôn ngữ đối thoại …………………………………………………85

3.1.3.2. Độc thoại nội tâm …………………………………………………91

3.2. Giọng điệu............................................................................................. 95

3.2.1. Khái niệm về giọng điệu ..................................................................... 95

3.2.2. Giọng điệu triết lý............................................................................... 96

3.2.2.1. Giọng điệu triết lý, hoài nghi …………………………………….. 97

3.2.2.2. Giọng điệu triết lý chính luận ……………………………………..98

3.2.2.3. Giọng điệu triết lý phân tích ……………………………………..101

3.2.3. Giọng điệu giễu nhại ........................................................................ 103

3.2.4. Giọng điệu tranh biện, đối thoại....................................................... 107

Tiểu kết chương 3 ...................................................................................... 110

KẾT LUẬN................................................................................................ 111

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 114

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Từ sau năm 1975, nhất là từ giữa những năm 1986 trở đi, văn xuôi hiện

đại Việt Nam phát triển trong bối cảnh đất nước chuyển mình trong cơ chế thị

trường, trong sự giao lưu văn hóa đa dạng, nhiều chiều với sự bùng nổ mạnh

mẽ của công nghệ thông tin. Điều kiện đó đã thúc đẩy sự thức tỉnh và thái độ

“nhập cuộc” thực sự của nhà văn, nhất là nhà tiểu thuyết, trong việc phản ánh

xã hội. Trong thời kì đổi mới toàn diện của đất nước, dân chủ hóa là xu thế

lớn của xã hội và cũng đã trở thành xu hướng bao trùm của nền văn học Việt

Nam. Xu hướng dân chủ hóa của thời kỳ đổi mới đã “cởi trói” cho văn học,

coi trọng tự do sáng tác, khuyến khích nhà văn mạnh dạn tìm tòi sáng tạo,

bám sát hiện thực đời sống xã hội, mô tả được chân thực nhất con người trong

mối tổng hòa các quan hệ xã hội phong phú và phức tạp của thời hiện đại.

Sang đầu thế kỉ XXI, xu hướng dân chủ hóa đã ngày càng phát triển mạnh mẽ

và thấm sâu vào đời sống văn học, làm thay đổi cơ bản diện mạo văn học

nước nhà. Nền văn học đương đại càng ngày càng đòi hỏi nhà văn với trách

nhiệm cao cả của một “người thư kí trung thành của thời đại” (H. Banzac).

Nhà văn thực sự phải là người có tư tưởng, có cách nhìn riêng và những khám

phá, sáng tạo mới mẻ. Tác phẩm văn chương vì thế là kết quả của sự nghiền

ngẫm và trải nghiệm đời sống của chính người viết.

Phạm Quang Long trước khi là nhà văn đã có thời gian dài làm công tác

giảng dạy, công tác quản lý văn hóa (ông nguyên là Giám đốc Sở Văn hóa,

Thể thao & Du lịch Hà Nội), ở độ tuổi hưu trí, khi những trải nghiệm cuộc

sống đã chín, tình yêu với văn chương thôi thúc, ông bắt đầu sáng tác với hai

thể loại chính là kịch bản văn học và tiểu thuyết. Những vở kịch của Phạm

Quang Long thể hiện vốn tri thức phong phú của một người thầy đọc nhiều,

nhìn rộng, nghĩ sắc, bởi nó chứa đựng nhiều suy tư về nhân tình thế thái trong

cả những vấn đề về lịch sử và hiện tại. Tiêu biểu như các vở: Cao Bá Quát,

2

Nợ non sông, Những khoảnh khắc Hồ Chí Minh, Quỷ mặt người, Quan thanh

tra... Đặc biệt, trong vài năm gần đây, nhà văn Phạm Quang Long liên tục ra

mắt các tiểu thuyết như: Lạc giữa cõi người (2016), Bạn bè một thuở (2017)

và Cuộc cờ (2018). Tiểu thuyết của Phạm Quang Long bộc lộ nhãn quan sắc

sảo về đời sống chính trị, xã hội đương đại, mang đến cho độc giả cái nhìn

chân thực của một người trong cuộc về một phần những gì đang diễn ra hôm

nay.

Tiểu thuyết của Phạm Quang Long nói chung và hai cuốn Lạc giữa cõi

người và Cuộc cờ nói riêng đã đem đến cho đời sống văn học nước nhà một

tiếng nói riêng của người trí thức trước những đổi thay của xã hội, của con

người trong vòng xoay của cơ chế. Đó là những nỗi niềm, sự băn khoăn, day

dứt, là niềm đau của một người đầy tâm huyết, trách nhiệm, luôn theo đuổi và

tôn thờ sự tử tế khi đứng trước sự tha hóa của không ít quan chức hôm nay.

Nhà văn không ngại phơi bày mặt trái và cả những bi kịch của họ; mạnh dạn

nói ra sự thật và cả những khiếm khuyết của bộ máy bằng cái tâm trong sáng,

sự nhiệt thành của một người trí thức nặng lòng với thế sự. Những trang viết

của Phạm Quang Long mang đậm hơi thở cuộc sống đương đại từ sự kiện,

nhân vật đến cả những chi tiết về mánh khóe, thủ đoạn, chiêu bài ... của

những quan chức tha hóa. Nhân vật trong tiểu thuyết của ông phần lớn bị

cuốn vào vòng xoáy của cơ chế, luôn cảm thấy cô đơn, lạc loài, luôn phải đeo

mặt nạ để sống. Cuộc sống của họ như trong một “cuộc cờ”, mỗi cá nhân

giống như một quân cờ chính trị, luôn phải toan tính, nhìn trước ngó sau, mọi

đường đi nước bước đều theo sự sắp đặt sẵn của một người bề trên nào đó,

nếu không tuân theo sự sắp đặt, anh có thể bị gây khó khăn, hoặc bị bật ra

khỏi “hệ thống”… Mặc dù phê phán xã hội nhưng Phạm Quang Long không

bôi nhọ, không chống lại chế độ. Dường như nhà văn chỉ đang “bắt mạch”

con bệnh ốm yếu mang tên “cơ chế”. Viết với tâm thế của người “ở trong

chăn mới biết chăn có rận”, điều mà ngòi bút Phạm Quang Long muốn hướng

tới là tìm ra căn nguyên, cội rễ của sự tha hóa, muốn cảnh tỉnh với mọi người

3

về những bi kịch lạc loài bằng một thiện chí muốn bảo vệ cái đúng, cái thiện

của một ngòi bút dũng cảm, bản lĩnh.

Trong bối cảnh hiện nay, khi cuộc chiến chống tham nhũng của Đảng

đang diễn ra vô cùng mạnh mẽ và không có một “vùng cấm” nào, thì tác

phẩm của Phạm Quang Long đã góp một tiếng nói chân thực, có giá trị, giúp

bạn đọc hiểu hơn về những góc khuất tối trong đời sống chính trị, xã hội

đương đại. Chọn nghiên cứu về hai cuốn tiểu thuyết Lạc giữa cõi người và

Cuộc cờ, chúng tôi nhằm góp một tiếng nói khẳng định giá trị tiểu thuyết của

Phạm Quang Long trong đời sống văn học đương đại Việt Nam.

2. Lịch sử vấn đề

Như trên đã nói, tác phẩm của Phạm Quang Long đã đóng góp một góc

nhìn, một tiếng nói thẳng thắn, chân thực về những điều mà chính nhà văn đã

từng mắt thấy tai nghe. Trong tác phẩm của mình ông đã chạm tới những vấn

đề rất gai góc, thậm chí nhạy cảm của đời sống xã hội đương đại. Nhà văn

không ngần ngại thể hiện quan điểm, suy nghĩ riêng của mình về những vấn

đề xã hội cũng như khao khát muốn đấu tranh để bảo vệ cái đúng, cái tốt. Như

nhà phê bình Bùi Việt Thắng nhận xét: “Là người có kiến văn xã hội, nghề

văn, sống nhiều, có tấm lòng tiết tháo của kẻ sĩ nên Phạm Quang Long đã

bước vào cuộc chơi văn chương đầy tự tin, hào sảng” [55]. Bước vào con

đường văn chương không nhằm mục đích “lập thân”, Phạm Quang Long thoải

mái sống với đam mê của mình, ông nói: “hạnh phúc bây giờ là mỗi ngày

được viết và phục vụ vợ con, được gặp gỡ bạn bè để sẻ chia cả niềm vui lẫn

nỗi buồn của đời người” [55]. Tuy nhiên, văn của Phạm Quang Long không

ồn ào hay mơ mộng, không có những chuyện tình yêu lãng mạn, không chạy

theo thị hiếu số đông độc giả đương thời. Tác phẩm của ông nói chung và tiểu

thuyết nói riêng hợp với những người thích nghiền ngẫm, suy tư, có sự quan

tâm đến các vấn đề chính trị, xã hội. Những ai thích đọc lối văn nhẹ nhàng,

trơn tru, dễ dãi chắc sẽ khó đồng cảm với cách viết của ông.

4

Hơn nữa, vì đề cập đến vấn đề chính trị, xã hội với thái độ thẳng thắn

nên cho đến nay, giới nghiên cứu phê bình có lẽ khá e dè trước tác phẩm của

Phạm Quang Long. Về hai cuốn sách Lạc giữa cõi người và Cuộc cờ, trên các

báo, tạp chí mới chỉ xuất hiện một số bài cảm nhận, giới thiệu sách của số ít

các nhà phê bình.

Tháng 5/2016 nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng đã viết bài giới thiệu sách

có tên “Tản mạn về Lạc giữa cõi người”. Trong đó, tác giả bài viết đã chỉ ra

cái “tạng” của Phạm Quang Long là “Một cái nhìn trực diện vào sự thật, một

cảm hứng bi kịch của sự viết, một thiện ý muốn bảo vệ cái đúng, cái đẹp, cái

tốt đã khiến cho cảm hứng phê phán được soi sáng bằng sự phân tích tỉnh táo

và được điều hòa bởi cái tình đời, tình người toát lên trong từng con chữ. Nói

cách khác, phong cách Phạm Quang Long trong Lạc giữa cõi người mang dấu

ấn của trí tuệ và tình cảm song hành như một sự hòa âm (cái đầu lạnh và trái

tim nóng)” [55]. Nhận xét của Bùi Việt Thắng đã nói lên những đặc điểm lớn

về tiểu thuyết của Phạm Quang Long trên các phương diện như cách tiếp cận

hiện thực, cảm hứng chủ đạo, mục đích viết…

Tác giả Ngô Hương Sen có bài “PGS.TS Phạm Quang Long - Hà Nội

từng có một quan văn hóa như thế”, đã điểm lại một số những tham mưu,

quyết định táo bạo mà đúng đắn của Phạm Quang Long khi làm Giám đốc Sở

Văn hóa Thể thao và Du lịch Hà Nội. Cái tâm của một con người hết lòng vì

công việc đã đem lại cho ông những trải nghiệm nhiều cung bậc cảm xúc, đã

tạo cho Phạm Quang Long vốn sống dày dặn, phong phú. Ngô Hương Sen

viết:“Ký ức bộn bề của những năm tháng làm quan, quan văn hóa, những ghi

chép trong não bộ về những sự kiện, con người đã qua, những hỉ nộ ái ố,

những cay đắng đến tưởng chừng không chấp nhận nổi, cả những bẽ bàng khi

chạm vào góc khuất của mỗi cá nhân, mỗi số phận người may mắn thay đã

thành nguồn tư liệu quý giá cho PGS.TS Phạm Quang Long, để vài năm sau

khi về hưu thầy đã hoàn thiện cuốn tiểu thuyết Lạc giữa cõi người mà nhiều

5

độc giả lẫn nhà phê bình cứ muốn coi đấy như tự truyện. Ông không cần phải

cố sức, không cần phải rút ruột rút gan, cũng chẳng cần những thủ pháp hay

kỹ thuật kỹ xảo gì, cứ tự nhiên nhi nhiên, nhẩn nha kể, lầm rầm viết, hóm

hỉnh chắp nối tường thuật các câu chuyện, tinh xảo chạm khắc nhân vật, là đã

ra một xã hội con người thời thứ gì cũng xuống cấp sinh động và thật đến

kinh hồn” [54].

Tác giả Thu Hương có bài “Hình bóng thấp thoáng trong Lạc giữa cõi

người” tuy ngắn gọn nhưng đã nói lên được cảm hứng chủ đạo của tác phẩm:

“Ông cầm bút viết về sự tha hóa của một lớp người được đào tạo, học hành

cũng muốn sống tử tế, làm việc cẩn thận nhưng hình như sức ép lớn quá làm

con người hèn đi, kém đi” [53]. Những câu chuyện được kể lại trong các tác

phẩm văn xuôi từ Lạc giữa cõi người đến Cuộc cờ, trước hết sát sàn sạt sự

thật. Tính chân thực của tác phẩm được nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng gọi là

“Thi pháp của sự chân thành” [55].

Đặc biệt, khi cuốn Lạc giữa cõi người được xuất bản, ngày 6/3/2017,

Khoa Văn học trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà Nội đã tổ

chức tọa đàm giới thiệu cuốn sách. Buổi tọa đàm đã quy tụ nhiều ý kiến quý

báu, tâm đắc của các nhà nghiên cứu, các nhà giáo. Tác giả Trần Hinh trong

bài phát biểu “Lạc giữa cõi người - Tự truyện hay tiểu thuyết”, đã lí giải về

mặt thể loại của cuốn sách. Ông đặt ra câu hỏi và tự trả lời: “Sự thật được kể

trong truyện, đó là chất tự truyện, nhưng độ mở của câu chuyện lại gần với

tiểu thuyết hơn. Nó để lại quá nhiều day dứt, ám ảnh, rằng tại sao con người

cứ phải vật vã đớn đau “lạc giữa cõi người” như thế?” [52].

Trong phát biểu của mình tại tọa đàm, nhà giáo Nguyễn Kim Đính nói:

“Tâm thế “lạc” mà anh Long nói đến trong tác phẩm là một tâm thế hồn

nhiên, trong sáng. Tôi đọc kỹ cuốn Lạc giữa cõi người của anh Long như đã

từng đọc kỹ Tội ác và trừng phạt của Đôtxtôiepxki trước đây, để xem dũng

khí của nhà văn, nhà giáo này ra sao. Và quả thật, trước những vô cảm, vô

6

học, vô văn hóa, và rất nhiều từ mạnh khác mà anh dùng, tôi thấy sự phẫn nộ

của con người hồn nhiên trong sáng đó” [51]. Nhận xét của Nguyễn Kim

Đính đã nói tới tâm thế chủ đạo trong thâm tâm của nhân vật chính xưng “gã”

trong Lạc giữa cõi người và phần lớn những nhân vật trong Cuộc cờ. Các

nhân vật thấy mình “lạc” giữa công việc, “lạc” ngay trong gia đình và trở

thành những con người cô đơn, luôn thu mình trong vỏ bọc, luôn ngụy trang

trong những chiếc mặt nạ.

Về tác phẩm Cuộc cờ, tác giả Đăng Bảy có bài “Đối mặt với lương tri”.

Trong bài viết này, tác giả khẳng định: “Thông thường, để sáng tạo nên cuốn

tiểu thuyết phản ánh một cuộc sống hiện thực nào đó, nhà văn thường cần có

một độ lùi thời gian nhất định. Phạm Quang Long thì không chịu chờ đợi, mà

song hành cùng thời buổi, mạnh bạo vạch mặt những kẻ có chức quyền nhưng

thực ra là ăn tàn phá hại, đục ruỗng mọi quan hệ con người với con người. Thật

khó đoán ra cái tỉnh hư cấu Nguyên Bình trong Cuộc cờ là địa phương nào

trong đời thực, nhưng nhà tiểu thuyết Phạm Quang Long tỏ ra sắc bén, cập

nhật, trùng hợp với bầu không khí xã hội đương thời” [50]. Nhận xét này đã

cho thấy tính thời sự, tính hiện thực cũng như ý nghĩa phê phán của cuốn sách.

Tác giả Song Hà có bài “Hiện tượng Phạm Quang Long”, đã gọi Phạm

Quang Long là người dũng cảm, có khát vọng phò chính diệt tà. Tác giả đã

chỉ ra: “Nhân vật trong các tác phẩm văn xuôi của Phạm Quang Long hay có

cái dằn vặt nội tâm, cái đau đáu về nỗi niềm nhân cách, cái ưu thời mẫn thế

dẫu cho cuối cùng thì cũng không ai trong số đó lật ngược được thế cờ đỏ

đen. Và đặc biệt đau đớn nhất là những người chân chính, tiết tháo, nhân ái lại

cứ như thể lạc loài giữa đồng loại vốn là đồng chí, đồng nghiệp, đồng bào của

nhau. Vì sao? Và vì sao? Tôi có cảm giác mỗi trang văn xuôi của Phạm

Quang Long là sự xoay trở câu hỏi Vì sao?” [51]. Tác giả Song Hà đã tinh tế

khi nhận ra cái “tứ” của tiểu thuyết Phạm Quang Long: luôn đi tìm câu trả lời

cho câu hỏi Vì sao?