Cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế đối với các quan hệ thương mại ở Việt Nam

TS. DƯƠNG QUỲNH HOA

C ơ c hẾ g ịả iq u y Ết

T R Ầ m CHẤp t h a y THẾ

Đ ốl VỚI CÁC QUAN HỆ

THƯƠNG MẠI ở VIỆT NAM

LÝ LUÂN VÀ THVC TIỄN

NHÀ XUẤt BẢN CHÍNH TRỊ QUốC GIA

Cơ c hẾ g ịả iq u y Ết

TRANH CHẤP THAY THE

Đốl \'ỚI CÁC QUAN HỆ

THƯƠNG MẠI ở VIỆT NAM

LÝ LUẬN VA THỤC TIỄN

Biên mục trên xuất bản phẩm

cùa Thư viện Quốc gia Việt Nam

Dương Quỳnh Hoa

Cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế đối với các quan hệ thương

mại ở Việt Nam - Lý luận và thực tiễn / Dương Quỳnh Hoa. - H. ; Chính

trị Quốc gia, 2015. - 260tr. ; 21cm

Thư mục: tr. 247-2.59

1. Pháp luật 2. Giải quyết tranh chấp .5. Quan hệ thương mại 4.

Thực trạng 5. Giải pháp

343..597081 - dc23

CTM0018p-CIP

Mã số: 339.13

CTQG-2015

TS. DƯƠNG QUỲNH HOA

C ơ c h Ế g ịả iq u y Ết

TRANH CHẤp t h a y THẾ

Đ ốl VỚI CÁC QUAN HỆ

THƯƠNG MẠI ở VIỆT NAM

LÝ LUÂN VÀ T H ử c TIỄN

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUốC GIA - sự THẬT

Hà Nội - 2015

MỤC LỤC

Chú dẫn của Nhà xuất bản

PHẦNl

NHỮNG VẤN Đầ LÝ LUẬN CHUNG VỀ cơ CHẾ

GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THAY THẾ ĐỐI VỚI

CÁC QUAN HỆ THUơ NG m ạ i

I. Khái niệm cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế đối với

các quan hệ thương mại

1. Phương thức giải quyết tranh chấp thay thế

2. Cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế

II. Các yếu tố tác động và quá trình xây dựng, hoàn thiện

cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế ở Việt Nam

1. Các yếu tố tác động đến quá trình xây dựng cơ chế giải

quyết tranh chấp thay thế

2. Quá trình xây dựng và hoàn thiện cơ chế giải quyết

tranh chấp thay thế đối với các quan hệ thương mại ở

Việt Nam

PHẦN 2

THựC TRẠNG VÀ THựC TIỄN VẬN HÀNH cơ CHẾ

GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THAY THẾ ĐỐI VỚI

CÁC QUAN HỆ THUơ NG m ạ i ở v iệt n a m

I. Thực trạng cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế đối với

các quan hệ thương mại ở Việt Nam

Trang

9

13

13

13

47

69

69

85

99

99

1. Thực trạng về phương thức thương lượng 99

2. Thực trạng về phương thức hòa giải 104

3. Thực trạng phương thức Trọng tài 120

II. Thực tiễn vận hành cơ chế giải quyết tranh chấp thay

thế ở Việt Nam 154

1. Thực tiễn vận hành phương thức thương lượng 154

2. Thực tiễn vận hành phương thức hòa giải 164

3. Thực tiễn vận hành phương thức Trọng tài 170

PHẦN 3

PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TIẾP TỤC

HOÀN THIỆN C ơ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP

THAY THẾ ĐỐI VỚI CÁC QUAN HỆ THƯƠNG MẠI

ở VIỆT NAM 198

I. Quan điểm và phương hướng tiếp tục hoàn thiện cơ chế

giải quyết tranh chấp thay thế đối với các quan hệ

thương mại ở Việt Nam 198

1. Quan điểm 198

2. Phương hướng 200

II. Các giải pháp tiếp tục hoàn thiện cơ chế giải quyết

tranh chấp thay thế đối với các quan hệ thương mại ở

Việt Nam 204

1. Hoàn thiện khung pháp luật thay thế, tăng cường khả

năng sử dụng các hình thức giải quyết tranh chấp 204

2. Xây dựng cơ sỏ pháp lý cần thiết cho việc mở rộng các

^ hình thức giải quyết tranh chấp thay thế khác 224

3. Nâng cao năng lực của các thiết chế giải quyết tranh

chấp thay thế 233

4. Tăng cường sự tham gia cúa các thiết chế hỗ trợ trong

quá trình giải quyết tranh chấp 235

5. Tăng cường hơn nữa nhận thức của các doanh nhân và

của cộng đồng về vai trò của các phương thức giải

quyết tranh chấp thay thế và thói quen sử dụng các

phương thức đó 238

KẾT LUẬN 243

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 247

CHÚ DẪN CỦA NHÀ Xư ẤT b ả n

Sau gần 30 năm tiến hành công cuộc đổi mới vói một trong

những nhiệm vụ trọng tâm là xây dựng nền kinh tế thị trường

định hướng xã hội chủ nghĩa, thể chế kinh tế thị trường đã được

thiết lập và dần hoàn thiện. Hâu hết các quy định của pháp luật

kinh tế là sản phẩm của cơ chế kinh tế cũ đã dần được thay thế

bằng các chế định pháp luật kinh tế mới của cơ chế kinh tế thị

trường. Mặc dù công cuộc cải cách kinh tế mới được tiến hành ở

nước ta trong thời gian ngắn nhưng chúng ta đã xây dựng được

cơ chế giải quyết tranh chấp kinh tế. Cho đến nay, hệ thống giải

quyết tranh chấp kinh tế ngày càng được ghi nhận phù hợp với

sự phát triển của các quan hệ kinh tế, đồng thòi phù họp vód yêu

cầu hội nhập quốc tế. Cơ chế này tuy còn sơ khai nhưng đã

hướng tới phục vụ cho các nguyên tắc cơ bản của kinh tế thị

trường lứiư tự do kinh doanh và quyền tự định đoạt.

Các phương thức giải quyết tranh chấp thưong mại phát

triển ngày càng đa dạng. Bên cạnh phương thức giải quyết tranh

chấp mang tính chính thức là Tòa án thì cùng vói sự tự do ý chí,

tự do hợp đồng đã xuất hiện một số phương thức giải quyết

tranh chấp khác mang tính không chính thức, phi nhà nước như

thưcmg lượng, trung gian, hòa giải, Trọng tài mà ở các nước

những phương thức này được gọi chung dưới một cái tên là

"Alternative Dispute Resolution - ADR", ở Việt Nam, cho đến

nay, các phưong thức này cũng đã từng bước được ghi nhận với

tên gọi là "các phưong thức giải quyết tranh chấp thay thế'. Tuy

cơ chế giải quyết tranh chấp thay thế ở Việt Nam đã bắt đầu

được định hình nhưng trong quá trình thực hiện vẫn còn bất cập,

chưa đáp ứng được đòi hỏi của đời sống kinh tế trong bối cảnh

hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Điều này ảnh hưởng

không nhỏ đến quá trình giải quyết tranh chấp và ảnh hưởng

đến chỉ số năng lực cạnh tranh trên trường quốc tế.

Bên cạnh những bất cập cần phải hoàn thiện thì Đảng và Nhà

nước ta cũng đang rất quan tâm tới việc hoàn thiện hệ thống

pháp luật, trong đó có chú trọng đến mảng pháp luật về giải

quyết tranh chấp. Điều này được thể hiện trong Nghị quyết số

48-NQ/TVV ngày 24-5-2005 của Bộ Chính trị về chiến lược xây

dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010,

định hướng đến năm 2020 và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02-

6-2005 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm

2020. Các Nghị quyết này đều hướng tới mục tiêu nâng cao hiệu

quả của các hình thức giải quyết tranh chấp như thương lượng,

hòa giải, Trọng tài nhằm góp phần xử lý đúng và nhanh chóng

những mâu thuẫn và giảm nhẹ công việc cho Tòa án và các cơ

quan chức năng. Chính vì vậy, pháp luật về các phương thức giải

quyết tranh chấp thay thế cần được quan tâm nghiên cứu nhằm

tạo ra cơ sờ vững chắc cho hoạt động xây dựng pháp luật về giải

quyết tranh chấp thay thế.

Nhằm giới thiệu tới bạn đọc một số nội dung cơ bản về giải

quyết tranh chấp thay thế trong quan hệ thương mại ở Việt Nam

hiện nay, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Sự thật xuất bản

10

cuốn sách Cơ chếgiải quyết tranh chấp thay th ế đốt với các quan

hệ thương mại ở Việt Nam - Lý luận và thực tiễn.

Co chế giải quyết tranh chấp thay thế đối với các quan hệ

thưong mại là một vấn đề rộng, rất khó có thể đề cập một cách

toàn diện, đầy đủ trong một cuốn sách chuyên khảo. Những vấn

đề đã được đề cập cũng không thể tránh khỏi những thiếu sót,

hạn chế nhất định. Vì vậy, tác giả cũng như Nhà xuất bản rất

mong nhận được những ý kiến đóng góp của quý vị độc giả để

cuốn sách được hoàn thiện hơn.

Xin giới thiệu cuốn sách cùng bạn đọc.

Hà Nội, tháng 6 năm 2015

NHÀ XUẤT BẢN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA - sự THẬT

11

PHẦN 1

NHŨNG VẤN ĐẼ LÝ LUẬN CHUNG VẾ cu CHẼ

GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THAY THẾ GỐI V0I

CAC QUAN HỆ THUQNG MẠI

I. KHÁI NIỆM C ơ CHẾ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP

THAY THẾ ĐỐI VỚI CÁC QUAN HỆ THƯƠNG MẠI

1. Phương thức giải quyết tranh chấp thay thế

a) Khái niệm phương thức giải quỵêi tranh chấp thay thế:

Trong nền kmh tế thị trường, các nhà kmh doanh thuộc

nhiều thành phần kinh tế thương mại có quan hệ rất chặt

chẽ với nhau. Họ đều muốn xây dựng lòng tm, duy trì mối

quan hệ kmh tế với các đối tác một cách lâu dài nhằm bảo

đảm cho hoạt động kừửi doanh, thương mại của họ được

ổn định và phát triêh. Tuy vậy, vì nhiều lý do chủ quan và

khách quan khác nhau, trong quan hệ kừứi tế thương mại

giữa các nhà kũứi doanh cũng không tránh khỏi các tranh

chấp trong việc thực hiện các cam kết. Để tránh những hậu

quả tiêu cực mà các tranh chấp có thể gây ra trong hoạt

động kừih doanh, thương mại, việc hình thành những

13

phương thức giải quyết các tranh chấp là một nhu cầu

khách quan. Các phương thức giải quyết tranh chấp ngày

càng phong phú, đa dạng. Cùng với sự tự do ý chí ương

quan hệ hợp đồng thì cũng xuất hiện một số phương thức

giải quyết tranh chấp khác lứiư thương lượng, trung gian,

hòa giải, Trọng tài. Nhũng hình thức mang tmh chất phi

nhà nước này ngày càng phát triển tạo thành một hệ thống,

ở các nước có nền kừứì tế thị trường phát ưiển thì các

phương thức này ngày càng trở nên phổ biến, được gọi

dưới một cái tên tiếng Anh là "Altemative Dispute

Resolution" - viết tắt là ADR. ở Việt Nam, trong nền kinh

tế hội nhập thì các phương thức này ngày càng được ghi

nhận rộng rãi. Tuy nhiên, về mặt học thuật thì vẫn có nhiều

cách hiểu, chưa có sự thống nhất. Một số ngưòd gọi đó là

các phương thức giải quyết tranh chấp lựa chọn. Một số

người gọi đó là các phương thức giải quyết tranh chấp

ngoài tố tụng. Theo người viết, "Altemative Dispute

Resolution - ADR" được gọi là các phương thức giải quyết

tranh chấp thay thế.

Vậy, phương thức giải quyết tranh chấp thay thế là gì?

Khái niệm giải quyết trarửi chấp thay thế là khái niệm

tương đối mới nhưng đã được sử dụng rộng rãi. Phương

thức giải quyết tranh chấp thay thế được hiểu theo nhiều

cách tiếp cận khác nhau:

- Phương thức giải quyết tranh chấp thay thế được hiểu

là một hệ thống giải quyết tranh chấp không có túứi quy

luật, bất thường và không điển hình (chẳng hạn như thủ

tục tạo điều kiện cho các bên, thủ tục giải quyết các tranh

14

chấp nhỏ), nó đối lập với một hệ thống mang tmh chừửi

thức, có từih quy luật và mang tính điển hình’;

- Phưcmg thức giải quyết tranh chấp thay thế là một hệ

thống dựa trên quyền quyết định riêng của các bên (thông

qua thỏa thuận, giao kết) và nó đối lập vód thủ tục dựa trên

những quy định và yêu cầu phải được phê chuẩn của cơ

quan nhà nước^;

- Phương thức giải quyết tranh chấp thay thế được

dùng để chi tất cả các phương thức, ngoài tố hmg (thông

qua các tòa án) và Trọng tài để ngăn ngừa và giải quyết các

trarửi chấp với sự trợ giúp của bên thứ ba^.

Nhìn chung, ở các nước, thuật ngữ "các phương thức

giải quyết tranh chấp thay thế" thường được sử dụng để

tham chiếu đến bất kỳ biện pháp giải quyết tranh chấp nào

ngoài Tòa án với tứứi cách là một bộ phận của hệ thống tư

pháp được thành lập bởi Nhà nước. Nói cách khác, giải

quyết tranh chấp thay thế là việc các bên tranh chấp không

đưa tranh chấp ra giải quyết theo thủ tục tố tụng tư pháp

mà tìm kiếm các cách thức khác nhau để tự giải quyết

rửìững tranh chấp đó.

Theo người viết, giải quyết tranh chấp thay thế là

những phương thức giải quyết trarứi chấp dùng để thay thế

phương thức tố tụng tại Tòa án. Thuật ngữ "Altemative"

1, 2. Yasunobu Sato: Commercial Dispute Processing and Ịapan,

Kluvver Law International, Netherlands, 2001.

3. Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam: Trọng tài và các phương

thức giải CỊuyêì tranh chấp lựa chọn, 2003, tr.23.

15

trong tiếng Anh vừa để chỉ hình thức "thay thế", vừa để chỉ

khả năng "lựa chọn". Phương thức giải quyết tranh chấp

thay thế có nghĩa rằng, các hình thức thương lượng, hòa

giải, Trọng tài là những hìrửr thức vừa thay cho tố tụng Tòa

án, vừa được dùng một cách tùy nghi để thay thế cho lứiau

mà quyền lựa chọn là thuộc về các bên traixh chấp. Vì thế,

pháp luật và các quy tắc tố hmg phương thức giải quyết

tranh chấp thay thế của các nước đều cho phép và khuyến

khích sự lựa chọn thay thế này.

Nếu xét về mặt nguồn gốc, các phương thức giải quyết

tranh chấp như thương lượng, hòa giải, Trọng tài xuất hiện

từ rất sớm. Nhưng khi có Nhà nước và pháp luật thì những

phương thức giải quyết tranh chấp mang tính quyền lực

nhà nước lại được coi là chứứi thức, thể hiện chủ quyền tài

phán quốc gia, còn lứiững phương thức dựa trên sự tự do ý

chí, tự do hợp đồng như thương lượng, hòa giải, Trọng tài

lại được coi là không chứửi thức. Khi có tranh chấp xảy ra,

các chủ thể có quyền tìm kiếm và quyết định sử dụng

phương thức giải quyết tranh chấp kữứi doanh thưong mại

phát sứứi trong các giao dịch. Bên cạnh phương thức mang

tứứi chừih thức mà đối với bất kỳ ưanh chấp nào các bên

cũng có thể lựa chọn đó là Tòa án thì theo quy định của

pháp luật các nước (và cả pháp luật Việt Nam hiện nay),

các bên traiứì chấp có thể lựa chọn những phương thức

không chúih thức khác đế thay cho việc giải quyết thông

qua Tòa án. Như đã nêu ở trên, việc lựa chọn mang tính

chất "thay thế" này còn có nghĩa rằng các bên có thểlựa chọn

sử dụng hất kỳ một trong sô' các phương thức như thương

16

lượng, hòa giải, Trọng tài để thay thế phương thức đã sử dụng

trước đó trên cơ sở cảm nhận vê ỉợi thế của nó. Chẳng hạn,

Luật Trọng tài thương mại năm 2010, tại Điều 9 có quy

định rằng: "Trong quá trình tố tụng trọng tài, các bên có

quyền tự do thương lượng, thỏa thuận với nhau về việc

giải quyết tranh chấp hoặc yêu cầu Hội đồng Trọng tài

hòa giải đế các bên thỏa thuận với nhau về việc giải quyết

tranh chấp".

Sự thay thế của các phương thức không chmh thức ở

đây không có nghĩa là loại trừ hoàn toàn đối với Tòa án,

bởi khi sử dụng các phương thức này, cơ chế hỗ trọ của

Tòa án vẫn luôn được đặt ra.

Khi nói về mối quan hệ giữa Tòa án và các phương thức

giải quyết trarủi chấp thay thế, thì có thế nói rằng, đây là

hai thiết chế có nhiều điểm tương đồng và chỉ khác rứiau về

túih chất "công" và "tư". Phương thức giải quyết tranh

chấp thay thế luôn luôn là đối tượng lựa chọn tự do của các

bên và cùng với Tòa án tạo nên tài phán thương mại. Chừih

sách khuyến khích sử dụng phương thức giải quyết tranh

chấp thay thế ở các nước cũng xuất phát từ những khả

năng lựa chọn này, trên cơ sở thấy rõ những mặt ưu, độ

hấp dẫn cũng như những hạn chế của Tòa án và phương

thức giải quyết tranh chấp thay thế. Sự tồn tại của mỗi thiết

chế ngoài mục đích tự thân của nó, còn có mục đích hỗ trợ

cho các thiết chế khác, lấp đi chỗ trống mà các thiết chế

khác không thể tự nó khắc phục được rồi tạo ra cái hiệu

quả chung cho cả hệ thống tài phán. Nếu xem xét những

điểm mạnh, điểm yếu của từng hình thức giải quyết tranh

17