Chính sách tôn giáo của thực dân pháp ở việt nam từ năm 1884 đến năm 1945

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

PHAN VĂN KHẢI

CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA THỰC DÂN PHÁP

Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1884 ĐÉN NĂM 1945

LUẬN VĂN THẠC SĨ

LỊCH SỬ VIỆT NAM

Đà Nẵng - Năm 2020

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

PHAN VĂN KHẢI

CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA THỰC DÂN PHÁP

Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1884 ĐÉN NĂM 1945

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN DUY PHƯƠNG

Đà Nẵng - Năm 2020

1

MỤC LỤC

LỜI CAM Đ O A N .................................................................................................................iii

LỜI CẢM Ơ N ....................................................................................................................... iv

TRANG THÔNG TIN LUẬN VĂN THẠC S Ĩ...............................................................v

INFORMATION PAGE OF RESEARCH RESULTS................................................vi

MỞ ĐẦU.................................................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài..................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài.............................................................................. 2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................... 4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................................4

5. Phương pháp nghiên cứu.....................................................................................4

6. Những đóng góp cơ bản của luận văn..................................................................5

7. Bố cục của luận văn............................................................................................ 5

CHƯƠNG 1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA THỰC d â n

PHÁP Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1884 ĐÉN NĂM 1945....................................................6

1.1. Vài nét về tình hình chính trị, tôn giáo ở nước Pháp từ nửa cuối thế kỷ XIX đến

đầu thế kỷ X X .......................................................................................................................... 6

1.2. Tinh hình Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX................................................. 9

1.3. Tổng quan chính sách của các triều đại phong kiến độc lập tự chủ đối với tôn giáo

(từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX)................................................................................................. 15

Tiểu kết chương 1 ................................................................................................................24

CHƯƠNG 2. CHÍNH QUYỀN THỰC DÂN PHÁP ĐỐI VỚI CÁC TÔN GIÁO Ở

VIỆT NAM TỪ NĂM 1884 ĐÉN NĂM 1945............................................................... 25

2.1. Đối với Công giáo............................................................................................................25

2.1.1. Thời kỳ từ sau Hiệp ước Pa-tơ-nốt (1884) đến những năm 90 của thế kỷ

XIX ............................................................................................................................... 25

2.1.2. Thời kỳ từ những năm 90 của thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ X X ................. 30

2.1.3. Thời kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945................................................ 39

2.2. Đối với Phật giáo...........................................................................................................41

2.2.1. Thời kỳ từ năm 1884 đến năm 1930.......................................................... 41

2.2.2. Thời kỳ từ năm 1930 đến năm 1945.......................................................... 44

2.3. Một số tôn giáo khác.................................................................................................... 50

Tiểu kết chương 2 ................................................................................................................57

CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM, TÁC ĐỘNG VÀ BÀI HỌC LỊCH SỬ TỪ CHÍNH

SÁCH TÔN GIÁO CỦ0A THỰC DÂN PHÁP Ở VIỆT NAM (1884 - 1945).......60

3.1. Đặc điểm..........................................................................................................................60

3.2. Tác động từ chính sách tôn giáo của thực dân Pháp ở Việt Nam (1884 - 1945) .... 66

3.2.1. Tác động đối với công cuộc đô hộ của chế độ thực dân Pháp................. 66

3.2.2. Tác động đối với chính trị, văn hóa, xã hội Việt Nam............................68

3.3. Bài học lịch sử .............................................................................................................73

Tiểu kết chương 3 ................................................................................................................77

KẾT LU Ậ N ...........................................................................................................................78

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 81

PHỤ LỤC

QUYẾT ĐỊNH GIAO ĐỀ TÀI (Bản sao)

ii

111

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trĩnh nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết

quả nghiên cứu nêu trong Lận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong

bất kỳ công trình nào khác. Những tài liệu tham khảo sử dụng cho Luận văn có nguồn

gốc rõ ràng. Neu có điều gì sai phạm tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm.

Đà Nang, tháng 02 năm 2020

Ngiròi cam đoai

Phan Văn Khải

J

IV

LỜI CẢM ƠN

Đe hoàn thành được Luận văn này, ngoài sự nỗ lực phấn đấu của bản thân, tôi

xin gửi lời chân thành cảm on sâu sắc nhất đến quý cô TS. Nguyễn Duy Phương -

Trường Đại học Sư phạm Đà Nang đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn cho ý kiến và động

viên tác giả luận văn này trong suốt quá trình học tập cũng như tiến hành triển khai

thực hiện đề tài.

Xin được trân trọng gửi lời cảm ơn chân thành đến quý thầy cô giáo Khoa Lịch

sử - Đại học Sư phạm Đà Nang và các thầy cô giáo thỉnh giảng đã tận tình giảng dạy

để tôi hoàn thành được khóa học của mình, đồng thời cũng đã trang bị những kiến thức

nâng cao trong quá trình học tập.

Qua đây cũng xin trân quý những tình cảm và sự tạo điều kiện của cơ quan

đang công tác trường Trung học phổ thông Phan Thành Tài đã ủng hộ tôi hoàn thành

khóa học.

Xin cảm ơn chân thành đến sự giúp đỡ, tạo điều kiện cung cấp cho bản thân tôi

những tài liệu liên quan quý giá từ phía Học giả Phạm Ngô Minh và TS. Dương

Thanh Mừng.

Cuối cùng xin dành những lời tri ân sâu sắc đến gia đình, bạn bè là những người

luôn bên cạnh động viên, quan tâm, chia sẻ, cảm thông và hỗ trợ tôi trong suốt quá

trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận văn.

Trân trọng cảm on!

Đà Nang, tháng 02 năm 2020

Tác

Phan Văn Khải

V

TRANG THÔNG TIN LUẬN VĂN THẠC s ĩ

Đề tài: CHÍNH SÁCH TÔN GIÁO CỦA THựC DÂN PHÁP Ở VIỆT NAM

TỪ NĂM 1884 ĐẾN NĂM 1945

Ngành: Lịch sử Việt Nam.

Họ tên học viên: Phan Văn Khải.

Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Duy Phương.

Cơ sở đào tạo: Trường Đại học Sư phạm Đà Nang.

Tóm tắt: Đề tài “Chính sách tôn giáo của thực dân Pháp ở Việt Nam từ năm 1884 đến năm

1945” đã góp phần trình bày một cách khái quát chính sách tổng thể về tôn giáo của thực dân Pháp

trong thời kỳ đô hộ nước ta. Qua đó, về mặt khoa học, Luận văn góp phần làm rõ thêm mối quan hệ

giữa chế độ thuộc địa Pháp với các tôn giáo ỏ' Việt Nam thời kỳ Pháp đô hộ, cung cấp thêm một số

dẫn chứng về mức độ của giới cầm quyền Pháp ỏ' Việt Nam đối với Công giáo nói riêng và các tôn

giáo khác nói chung do chịu ảnh hưởng từ thái độ của giới cầm quyền ỏ' nước Pháp đối vói tôn giáo.

Trong đó, bằng những dẫn chứng cụ thể, Luận văn này đã làm sáng tỏ đưọc chính sách xuyên suốt

của thực dân đối với các tôn giáo là ưu ái, nâng đõ' Công giáo, các tôn giáo còn lại thì tìm cách kiểm

soát, hạn chế phát triển. Mặt khác, nổi bật nhất trong chính sách tôn giáo của chế độ thực dân ở Việt

Nam là lợi dụng các tôn giáo đê phục vụ lợi ích chính trị của thực dân. về ý nghĩa thực tiễn góp phần

nhìn nhận đánh giá một cách chân thực, sáng tỏ về thái độ của thực dân Pháp đối với các tôn giáo ở

Việt Nam (1884 - 1945), giúp cho mọi ngưòi thấy được sự thâm hiểm, tác hại khôn lường khi vấn đề

tôn giáo bị chủ nghĩa thực dân, đế quốc lợi dụng đê phục vụ mưu đồ chính trị.

Hưóng nghiên cứu tiếp theo của đề tài này là tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về chính sách tôn giáo

của thực dân Pháp ở Việt Nam thời Pháp thuộc (1884 - 1945) bằng phương pháp sưu tầm và sử dụng

các nguồn tư liệu có giá trị là các văn bản của chính phủ Pháp đưong thời liên quan đến tôn giáo. Qua

đó, đánh giá một cách toàn diện về thủ đoạn, mục đích và tác động của các chính sách tôn giáo của

thực dân ở Việt Nam.

Từ khóa: Chính sách tôn giáo, Thực dân Pháp, Việt Nam, Công giáo, Phật giáo, Tin Lành, Cao

Đài, Hòa Hảo. /

TS Nguyễn Duy Phương Phan Văn Khải

VI

INFORMATION PAGE OF RESEARCH RESULTS

Name of thesis: RELIGION POLỈCY OF THE LEGAL ERENCH IN VIET

NAM FROM 1884 TO 1945

Major: Vietnamese History.

Full name of Master student: Phan Van Khai.

Science instructor: Dr. Nguyên Duy Phuong.

Training intitution: Da Nang University of Education.

Abstract: The topic "The religious policy of the French colonialists in Vietnam from 1884 to

1945" has contributed to an overview of the overall policy of religion of French colonialism during the

period of colonization of our country. Thereby, scientiTically, the tliesis contributes to further

clariíying the reỉationship between the French colonial regime and the religions in Vietnam during the

French colonial period, providing some additional evidence of the level of the world. French rights in

Vietnam with regard to Catholicism in particular and other religions in general are iníluenced by the

attitude of the ruling authorities in France towards religion. In particular, with speciTic evidence, this

thesis clariTies the thorough policy of colonialism for the religions of íavoring and supporting

Catholicism, the remaining religions seek to control, development restrictions. On the other hand, the

most prorainent íeature of the colonial regime's religious policy in Vietnam is taking advantage of

religions to serve its colonial political interests. In terms of practical meaning, it helps to recognize and

assess honestly and clearly about the attitude of the French colonialism to the religions in Vietnam

(1884 - 1945), helping people to see the proíound and dangerous unpredictable damage when religious

issues were colonized by colonialists for political ploy.

The next research direction of this topic is to íurther study the religious policies of the French

colonialists in Vietnam during the French colonial period (1884 - 1945) by collecting and using

valuable sources. The ruling is docụments of the contemporary French govenunent related to religion.

Thereby, a comprehensive assessment of the tactics, goals and impacts of religious policies of

colonialists in Vietnam.

Key words: Religious policy, French colonialism, Vietnam, Cathoĩicism, Buddhism,

Protestantism, Cao Dai and Hoa Hao.

Dr. Nguyên Duy Phuong Phan Van Khai

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Bước vào thế kỉ XXI, tín ngưỡng tôn giáo trở thành một vấn đề cấp thiết có tác

động to lớn không chỉ đến các quốc gia, vùng lãnh thổ mà cả trong quan hệ quốc tế.

Tôn giáo trở thành một lĩnh vực được giới nghiên cứu quan tâm về cả phương diện lý

luận cũng như thực tiễn. Lĩnh vực này không chỉ đơn thuần là nhu cầu tinh thần của

một bộ phận đông đảo nhân dân, mà còn có tác động to lớn trên mọi mặt của xã hội từ

văn hóa, đạo đức, kinh tế, chính trị, an ninh và quốc phòng. Hơn nữa, trong bình diện

quốc tế, tôn giáo có ảnh hưởng trực tiếp đến các cuộc xung đột dân tộc, sắc tộc, chủ

nghĩa khủng bố và cả chính sách của các nước lớn.

Việt Nam là một quốc gia có nhiều hình thức tín ngưỡng, tôn giáo. Trong những

năm trở lại đây, song song với xu hướng phát triển, tôn giáo nước ta lại tiềm ẩn nhiều

yếu tố phức tạp, đôi khi trở thành điểm nóng gây mất trật tự an ninh xã hội và ảnh

hưởng không nhỏ đến khối đại đoàn kết dân tộc, tạo điều kiện cho các thế lực thù địch

can thiệp, kích động, chống phá nội bộ Nhà nước Việt Nam. Từ thực tiễn phức tạp đó

đặt ra yêu cầu cấp thiết phải luôn có quan điểm, nhận thức mới với vấn đề tôn giáo

một cách phù hợp với thời đại. Qua đó, có những chủ trương, sách lược đúng đắn để

duy trì, hài hòa sự phát triển của tôn giáo trong thời đại mới, góp phần đảm bảo lợi ích

của dân tộc. Với những nguyên nhân trên, đòi hỏi các nhà nghiên cứu lịch sử, các nhà

nghiên cứu tôn giáo phải có một nhận thức thấu đáo và khoa học về các vấn đề lịch sử

tôn giáo để rút ra được những kết luận hữu ích góp phần định hướng xã hội cho những

chính sách, chủ trương của Nhà nước.

Lịch sử Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc (1884 - 1945) đánh dấu sự chuyển

biển to lớn trong hoạt động các tôn giáo dưới tác động của chính sách thực dân. Trong

đó, chính sách tôn giáo của chính quyền thực dân Pháp có ảnh hưởng trực tiếp đến tiến

trình phát triển của các tôn giáo đã xuất hiện trước đó ở nước ta, đặc biệt là Công giáo

và Phật giáo. Ngoài ra, trong thời kỳ này còn hình thành thêm một vài tôn giáo nội

sinh như Cao Đài, Hòa Hảo...Chính sách và thái độ của thực dân đối với từng tôn giáo

là không giống nhau, nhưng đều chung một mục đích là phục vụ cho nhu cầu cai trị

thuộc địa. Do đó, cần nhìn nhận và đánh giá một cách toàn diện, thấu đáo các chính

sách tôn giáo thời Pháp thuộc để hiểu được mục đích, sự ảnh hưởng của nó đến các

hoạt động tôn giáo ở Việt Nam. Đồng thời, có thể vẽ lại bức tranh tổng thể các chính

sách tôn giáo thời kỳ này. Qua đó rút ra được những đặc điểm, tác động của chính sách

tôn giáo của thực dân và bài học thấu đáo về củng cố khối đại đoàn kết toàn dân là

điều cần thiết.

“Chính sách tôn giáo ” theo nghĩa hiện đại chính là các văn bản, chủ trương của

Nhà nước đối với các tôn giáo. Từ cách hiểu như vậy, ta thấy rằng so với các thời kỳ

phong kiến của nước ta trước đó thì thời Pháp thuộc chính sách tôn giáo đã rõ ràng

2

hơn. Chính sách đó không những thể hiện thái độ của thực dân đối với từng tôn giáo,

mà còn thể hiện mối quan hệ giữa chế độ thuộc địa với các tổ chức tôn giáo bằng các

định chế pháp luật như Nghị định, Sắc lệnh...Tuy nhiên, sẽ không như chính sách

tôn giáo như hiện nay là một hệ thống luật rõ ràng, chi tiết thể hiện rõ mối quan hệ

giữa Nhà nước với tôn giáo. Do đặc trưng là chế độ thuộc địa nên các chính sách này

sẽ ảnh hưởng trực tiếp từ các quy định riêng của chính quyền thuộc địa cũng như các

chính sách về tôn giáo của chính quốc, vì vậy nó chưa thực sự trở thành một chỉnh

thể thống nhất.

Nghiên cứu chính sách tôn giáo của thực dân Pháp có ý nghĩa thực tiễn to lớn là

vậy, tuy nhiên trong thực tế hiện nay, vẫn chưa có các công trình chuyên sâu về đề tài

này, nếu có vẫn còn nhiều điều chưa đề cập đến, hoặc chỉ tiếp cận một cách khái quát

hoặc là đối với từng tôn giáo riêng lẽ.

Vì vậy, chúng tôi mạnh dạn chọn vấn đề “Chính sách tôn giáo của thực dân

Pháp ở Việt Nam từ năm 1884 đến năm 1945 ” để làm đề tài nghiên cứu Luận văn thạc

sĩ của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài

Vấn đề tôn giáo là một vấn đề rất được quan tâm nghiên cứu, trong đó có nhiều

công trình chuyên khảo, đề tài phong phú với từng tôn giáo cụ thể như Phật giáo, Công

giáo, Tin Lành, Phật giáo Hòa Hảo, Cao Đài.. .Trong đó, đề tài về chính sách tôn giáo

của Đảng và Nhà nước cũng khá nhiều. Tuy nhiên, đối với mảng chính sách tôn giáo

của thực dân Pháp trong quá trình xâm lược và đô hộ hiện nay còn khá khiêm tốn.

Chưa có một công trình cụ thể chuyên sâu, bao quát về vấn đề nghiên cứu này. Phần

lớn các công trình tập trung vào nghiên cứu lịch sử phát triển của các tôn giáo. Nếu có

thì chủ yếu tập trung vào từng tôn giáo cụ thể mà chủ yếu là Công giáo như các công

trình của tác giả Patrick J.N. Tuck, Thừa sai Công giáo Pháp và các chính sách của đế

quốc tại Việt Nam 1857-1914: Một sưu tập tư liệu. Nxb. Đại học Liverpool, 1987.

Hoặc Luận văn Tiến sĩ của tác giả Cao Huy Thuần, Giáo sĩ thừa sai và chính sách

thuộc địa của Pháp tại Việt Nam (1857 - 1914), Nxb. Tôn giáo, Hà Nội, 2002. Hai tác

phẩm trên là nguồn tư liệu quý giá trong vấn đề nghiên cứu chính sách của Pháp đối

với Công giáo ở nước ta trong thời kì mở đầu can thiệp và xâm lược. Ngược lại, làm

sáng tỏ được vai trò của Giáo sĩ Thừa sai nói riêng và Công giáo nói chung trong công

cuộc xâm lược, bình định và cai trị ở Việt Nam. Đặc biệt trong đó, tác giả Patrick J.N.

Tuck đã để lại một công trình nghiên cứu về chính sách của thực dân về tôn giáo bằng

một hệ thống tư liệu đồ sộ, rõ ràng và quý báu. Qua tập hợp các tư liệu từ nhiều nguồn

đáng tin cậy khác nhau đặc biệt là Thư khố của Hội thừa sai Hải ngoại Paris, đây là

một công trình đáng giá, hữu ích và không thể thiếu khi nghiên cứu chính sách tôn

giáo của thực dân Pháp đặc biệt là đối với Công giáo.

Đối với Phật giáo, cũng chưa xuất hiện một công trình cụ thể nào nghiên cứu trực

tiếp vấn đề này. Tuy nhiên, qua nhiều tài liệu liên quan đến Phật giáo cũng có đề cập

3

đến thái độ của thực dân Pháp đến tôn giáo này. Trong đó, công trình Luận án Tiến sĩ

sau đó được xuất bản thành sách của tác giả Dương Thanh Mừng cũng là một tài liệu

đáng quí khi nghiên cứu vấn đề này. Sách “Phong trào chấn hưng Phật giáo miền

Trung Việt Nam” (1932 - 1951) của tác giả Dương Thanh Mừng do Nhà Xuất bản Đà

Nẵng ấn hành vào năm 2018, trong nội dung cũng có nhiều đoạn đề cập đến chính

sách của thực dân Pháp với Phật giáo. Đây cũng là tài liệu khi nghiên cứu chính sách

tôn giáo của thực dân Pháp thời Pháp thuộc chúng ta cần tìm hiểu. Ngoài ra, tác giả

này còn có bài viết: Thực dân Pháp với vấn đề chấn hưng PGVN trong nửa đầu thế kỷ

XX đăng trên Tạp chí Phật học số 1 năm 2015 hoặc cổng thông tin của Giáo hội Phật

giáo Việt Nam https://phatgiao.org.vn.

Về bài viết trên các tạp chí, tiêu biểu có bài Khái quát về chính sách tôn giáo của

chính quyền thực dân Pháp ở Việt Nam (1858-1954) của tác giả TS. Lê Tâm Đắc trên

cổng thông tin của Ban Tôn giáo chính phủ http://btgcp.gov.vn. Bài viết trên đã khái

quát được về cơ bản những chính sách của thực dân Pháp đối với tôn giáo ở Việt Nam

trong quá trình xâm lược và đô hộ. Qua bài viết của TS. Lê Tâm Đắc ta thấy rõ được

chính sách xuyên suốt của thực dân Pháp là “ưu tiên Công giáo, cưỡng chế Phật giáo

theo ý định và không khuyến khích những tôn giáo nào không có lợi cho sự cai trị ”,

đồng thời cũng qua bài viết này ta khẳng định được chính sách tôn giáo ở thuộc địa

phụ thuộc trực tiếp từ chính sách tôn giáo của từng thời kì khác nhau, từng chính phủ

cầm quyền khác nhau ở Chính quốc.

Ngoài ra, khi nhắc đến vấn đề tư tưởng, tôn giáo không thể không kể đến Giáo sư

Trần Văn Giàu với tác phẩm được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh là Sự phát triển của

tư tưởng Việt Nam từ thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám, gồm 3 tập do Nhà xuất

bản Khoa học xã hội ấn hành. Tác phẩm này đã bàn đến các tôn giáo trong mối quan

hệ với thực dân khá rõ ràng. Đây cũng là một tác phẩm giá trị để nghiên cứu chính

sách tôn giáo của chế độ thực dân.

Đối với đạo Tin Lành, một số Luận án Tiến sỹ đã dành một mục nhỏ để đề cập

đến nội dung chính quyền thực dân với đạo Tin Lành. Qua đó, thấy rõ được chính sách

và thái độ của thực dân Pháp với tôn giáo này. Cụ thể có hai Luận án như: Vũ Thị Thu

Hà (2014), Hoạt động truyền giáo của đạo Tin Lành ở Việt Nam và Trung Quốc (từ

khởi đầu đến đổi mới - cải cách mở cửa), Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học, Viện Hàn lâm

khoa học xã hội Việt Nam và Nguyễn Xuân Hùng (2017), Quá trình truyền giáo đạo

Tin Lành tại Việt Nam từ năm 1911 đến năm 1975, Luận án Tiến sĩ sử học, Viện Hàn

lâm khoa học xã hội Việt Nam.

Như vậy, mối quan hệ giữa thực dân và các tôn giáo đã được xem xét đến trong

các tác phẩm, công trình sử học. Tuy nhiên vẫn chưa có một công trình cụ thể chuyên

sâu về chính sách tôn giáo của thực dân. Do đó, việc nghiên cứu có tính chất tổng quát

vấn đề lịch sử về chính sách tôn giáo của thực dân Pháp là khá thiết thiết thực và có ý

nghĩa về mặt khoa học. Nhưng trong điều kiện hạn chế về tư liệu gốc và các văn bản