Cảm thức lịch sử trong tiểu thuyết nguyễn triệu luật

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

PHAN VŨ ĐÔNG THƢ

CẢM THỨC LỊCH SỬ

TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN TRIỆU LUẬT

LUẬN VĂN THẠC SĨ

VĂN HỌC VIỆT NAM

ĐÀ NẴNG – NĂM 2020

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

PHAN VŨ ĐÔNG THƢ

CẢM THỨC LỊCH SỬ

TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN TRIỆU LUẬT

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

Mã số: 82 20 101

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:

TS. HÀ NGỌC HÒA

ĐÀ NẴNG - NĂM 2020

MỤC LỤC

Lời cam đoan

Lời cảm ơn

Tóm tắt đề tài bằng hai ngôn ngữ tiếng Việt và tiếng Anh

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...........................................................................................1

3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................................8

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..............................................................................8

5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................8

6. Bố cục đề tài ...............................................................................................................9

NỘI DUNG...................................................................................................................10

CHƢƠNG 1: HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO VÀ QUAN NIỆM VỀ TIỂU THUYẾT

LỊCH SỬ CỦA NGUYỄN TRIỆU LUẬT.................................................................10

1.1. Nguyễn Triệu Luật- Cuộc đời và hành trình sáng tạo nghệ thuật ..........................10

1.1.1. Cuộc đời...............................................................................................................10

1.1.2. Hành trình sáng tạo nghệ thuật ............................................................................11

1.2. uan niệm về tiểu thuyết và tiểu thuyết lịch sử .....................................................12

1.2.1. uan niệm về tiểu thuyết.....................................................................................12

1.2.2. Quan niệm về tiểu thuyết lịch sử .........................................................................15

1.3. Tiểu thuyết Nguyễn Triệu Luật trong dòng chảy của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam

đầu thế kỉ XX.................................................................................................................18

1.3.1. Đặc điểm chung về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đầu thế kỉ XX ........................18

1.3.2. Đặc điểm riêng của tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật.................................22

Tiểu kết chương .............................................................................................................24

CHƢƠNG 2: CẢM THỨC VỀ HIỆN TH C CUỘC S NG VÀ CON NGƢỜI

TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN TRIỆU LUẬT......................................25

2.1. Cảm thức về hiện thực cuộc sống thời vua Lê – chúa Trịnh..................................25

2.1.1. Hiện thực cuộc sống nhiễu nhương, loạn lạc.......................................................25

2.1.2. Hiện thực cuộc sống cơ cực, lầm than.................................................................29

2.2. Cảm thức về số phận con người thời vua Lê - chúa Trịnh .....................................31

2.2.1. Về những con người chí tôn vương giả ...............................................................32

2.2.1.1. Từ cuộc chiến vương quyền .............................................................................32

2.2.1.2. Đến chung cục bi thảm nơi cung vàng điện ngọc.............................................36

2.2.2. Về những con người giúp vua chăm dân.............................................................38

2.2.2.1. Từ khát vọng "trí chủ phù địa trục" ..................................................................38

2.2.2.2. Đến âm mưu đoạt lợi, tranh quyền ...................................................................41

2.2.3. Về những người cung nữ .....................................................................................45

2.2.3.1. Từ những hoan ca nơi bệ ngọc .........................................................................45

2.2.3.2. Đến điệu trầm buồn chốn lãnh cung.................................................................48

Tiểu kết chương .............................................................................................................51

CHƢƠNG 3: CÁC PHƢƠNG THỨC BIỂU HIỆN TRONG TIỂU THUYẾT CỦA

NGUYỄN TRIỆU LUẬT ............................................................................................52

3.1. Cốt truyện ...............................................................................................................52

3.1.1. Cốt truyện theo sự kiện........................................................................................52

3.1.2. Các yếu tố ngoài cốt truyện .................................................................................55

3.2. Ngôn ngữ ................................................................................................................60

3.2.1. Ngôn ngữ trần thuật.............................................................................................60

3.2.2. Ngôn ngữ nhân vật...............................................................................................63

3. 3. Giọng điệu .............................................................................................................67

3.3.1. Giọng châm biếm, phê phán ................................................................................68

3.3.2. Giọng xót xa, thương cảm ...................................................................................70

3.3.3. Giọng triết lý, suy tư............................................................................................72

3.4. Không gian, thời gian nghệ thuật ...........................................................................74

3.4.1. Không gian nghệ thuật.........................................................................................74

3.4.2. Thời gian nghệ thuật............................................................................................76

Tiểu kết chương .............................................................................................................78

KẾT LUẬN...................................................................................................................79

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................81

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Đối với lịch sử văn học Việt Nam, tiểu thuyết giai đoạn đầu thế kỷ XX

đóng một vai trò đặc biệt quan trọng trong tiến trình hiện đại hóa văn học, góp phần

làm nên những tên tuổi lớn trên văn đàn, như: Lan Khai, Tân Dân Tử, Nguyễn

Chánh Sắt, Phan Trần Chúc, Hồ Biểu Chánh, Nguyễn Tử Siêu... Hòa chung vào

dòng chảy đó là Nguyễn Triệu Luật, một trong những cây bút tiểu thuyết xuất sắc

những năm đầu của thế kỷ XX nhưng tên tuổi ông trong một thời gian dài gần như

đi vào quên lãng, không hề được nhắc, được biết đến trong các sử sách văn học.

Nguyễn Triệu Luật có nhiều đóng góp đối với dòng tiểu thuyết lịch sử, đặc biệt là

chùm tiểu thuyết về thời kì vua Lê – chúa Trịnh. Nhà văn đã tái hiện lại một thời kỳ

lịch sử với đầy đủ những đau thương, thăng trầm của dân tộc theo một tinh thần

hiện đại nhưng vẫn mang tính chân thực lịch sử.

1.2. Với tư cách là một nhà giáo dạy sử có niềm say mê, cuốn hút vô bờ bến

đối với lịch sử dân tộc, lại từng có một thời gian trực tiếp tham gia cách mạng và

chứng kiến những giai đoạn đau thương của đất nước, cảm thức lịch sử đã trở

thành yếu tố chủ đạo trong văn nghiệp của Nguyễn Triệu Luật. Thứ cảm thức đó

đã dần dần hình thành thành một ngọn lửa say mê và nung nấu tâm can Nguyễn

Triệu Luật, nó thôi thúc và dẫn đường để nhà văn vượt qua những quy phạm cằn

cỗi, những chất liệu lịch sử khô khan và đem lại da thịt, sinh khí mới cho những

xác ướp mà sử học cung cấp, nhờ đó mà lịch sử nước Việt được tái hiện một cách

sinh động và sâu sắc hơn.

1.3. Trong những năm gần đây, giới nghiên cứu đã bắt đầu có nhiều công

trình nghiên cứu khoa học xoay quanh cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Triệu

Luật. Tuy nhiên, vấn đề cảm thức lịch sử trong tiểu thuyết của Nguyễn Triệu Luật

vẫn còn những khoảng trống chưa được giới nghiên cứu tìm hiểu thấu đáo. Chính

vì vậy, chúng tôi lựa chọn đề tài “Cảm thức lịch sử trong tiểu thuyết Nguyễn

Triệu Luật” làm đối tượng nghiên cứu, với mong muốn có một cách nhìn mới,

góp phần khẳng định những thành tựu của tiểu thuyết Nguyễn Triệu Luật và vị trí

của ông trong đời sống thể loại nói riêng và đời sống văn học Việt Nam nói chung.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Nguyễn Triệu Luật là một tác giả có nhiều cống hiến cho nền văn học Việt

Nam. Số lượng tác phẩm tiểu thuyết của ông không nhỏ, gồm tám cuốn tiểu thuyết

hoàn thiện và luôn được công chúng bạn đọc cũng như các nhà nghiên cứu đương

thời đánh giá cao. Tuy nhiên, sau khi Nguyễn Triệu Luật mất, ông và các tác

phẩm của mình trong một thời gian dài hầu như không được nhắc tới. Trong

những năm gần đây, thân nhân nhà văn đã tập hợp các tác phẩm của ông và in lại

trong một tuyển tập, tạo điều kiện cho bạn đọc có dịp tiếp cận với tiểu thuyết

2

Nguyễn Triệu Luật. Hội nhà văn Việt Nam đã tổ chức Hội thảo “Nguyễn Triệu

Luật - con người và tác phẩm”, đây được coi như một buổi cấp lại “giấy khai sinh”

cho một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử, đồng thời giúp nhiều người biết được

Nguyễn Triệu Luật là ai và giá trị những tác phẩm văn chương mà ông đã để lại.

Khảo sát lịch sử nghiên cứu vấn đề của đề tài “Cảm thức lịch sử trong tiểu

thuyết Nguyễn Triệu Luật”, chúng tôi xin được phân chia thành hai giai đoạn cụ thể

để làm rõ những đánh giá, bàn luận xoay quanh tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật:

- Giai đoạn trước năm 1975:

Đầu tiên, có thể kể đến công trình Nhà văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan.

Trong công trình nghiên cứu này, Vũ Ngọc Phan xếp Nguyễn Triệu Luật vào danh

sách các tác giả viết kí sự lịch sử cùng với các tác giả như Phan Trần Chúc, Đào

Trinh Nhất, Trần Thanh Mại, Trúc Khê... Ông cho rằng, viết lịch sử kí sự thì “nhà

văn có thể viết một cách tỉ mỉ những việc cá nhân không ảnh hưởng gì đến dân

chúng mà chỉ có cái thú vị riêng của nó thôi. Không những thế, khi viết một quyển

lịch sử kí sự, nhà văn lại cần phải lưu tâm đến những việc tư lắm, lối ấy cũng gần

như lối chép dã sử vậy... Còn như viết tiểu thuyết lịch sử, nhà văn chỉ phải căn cứ

vào vài việc cỏn con đã qua, rồi vẽ vời cho ra một truyện lớn, cốt giữ cho mọi việc

đừng trái với thời đại, còn không cần phải toàn sự thật” [39; tr.489]. Tác giả còn

dẫn lời của một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử Pháp “Lịch sử với tôi chỉ là một cái

đinh để tôi treo các bức hoạ của tôi thôi”.

Tiếp đó, tác giả Vũ Ngọc Phan đi vào giải thích thế nào là lịch sử ký sự và

thế nào là lịch sử tiểu thuyết. Ông cũng đã đi đến kết luận: “Nguyễn Triệu Luật đã

không coi lịch sử là một cái đinh để ông treo các bức họa của ông, vậy tôi dám

quyết ông cho in mấy chữ “lịch sử tiểu thuyết” ngoài bìa là sai” [39; tr.155].

Nhà phê bình Vũ Ngọc Phan cũng nhận thấy những ưu điểm trong lối viết

của Nguyễn Triệu Luật: “Tôi nhận thấy Nguyễn Triệu Luật đã xếp mọi việc khéo,

có những đoạn tự nhiên, tuy là nhắc nhở đến một điển tích hay một sự tích mà

không cầu kì, không làm vướng động tác. Văn ông sáng suốt, những lời nói của

người xưa vừa hợp thời, vừa có ý nghĩa. Thật là một lối văn thích hợp với một

quyển lịch sử kí sự”. Vũ Ngọc Phan đồng thời cũng phê bình Nguyễn Triệu Luật.

Theo ông, tác giả nên để ba quyển Bà Chúa Chè, Loạn Kiêu binh, Chúa Trịnh Khải

vào một quyển thôi. Bởi vì, trong đó có sự trùng lặp câu văn về cả ý lẫn lời. Ông

nhận thấy Nguyễn Triệu Luật rút tài liệu từ Hoàng Lê nhất thống chí, nhiều đoạn

trong Chúa Trịnh Khải gần như được dịch lại, “được cái ông dàn việc khéo và biết

thận trọng trong dùng tài liệu. Nếu ông biết loại bớt những cái rườm rà ra, như lời

bàn, những điều so sánh vô lí, những sự giảng giải không đâu, thì những thiên kí sự

của ông sẽ được nhẹ nhàng biết bao! Khi viết về những người thời xưa, ông đã

không thể quên được những cái ông viết về thời nay. Bởi thế ông hay đem những

việc cổ kim ra so sánh, thành ra ông hay bàn suông tán hão, lắm khi ra ngoài cả vấn

3

đề”. Tuy vậy, cuối bài viết, Vũ Ngọc Phan vẫn khẳng định “trong số các nhà văn viết

lịch sử kí sự, có lẽ lối văn của Nguyễn Triệu Luật là lối văn gọn gàng và sáng suốt hơn

cả” [39, tr.396].

Sau bài viết bàn về Nguyễn Triệu Luật của Vũ Ngọc Phan, Trúc Khê cũng

có bài viết với tiêu đề: Bà Chúa Chè có phải là cuốn lịch sử ký sự hay không? Ông

cho rằng: “Bà Chúa Chè cũng vẫn là cuốn tiểu thuyết chứ không nên coi là lịch sử

ký sự”. Trúc Khê cũng đã đưa ra những dẫn chứng cụ thể trong tác phẩm Bà Chúa

Chè để khẳng định ý kiến của mình. Cuối cùng ông kết luận: “tôi phải ngợi khen

Luật là nhà tiểu thuyết rất có công kê cứu sử học, ông có ý muốn người ta trong khi

đọc tiểu thuyết mà đồng thời chính là ôn lại những đoạn lịch sử dĩ vãng của nước

nhà”. [34, tr.158]

Ngoài ra, nhiều nhà văn cùng thời với Nguyễn Triệu Luật như Lan Khai,

Nguyễn Tuân đã dành cho tiểu thuyết lịch sử của ông một sự quan tâm, trân trọng.

Nhận xét về tác phẩm Bà Chúa Chè của Nguyễn Triệu Luật, Nguyễn Tuân viết:

“Viết đến chính sử, người ta thường kể đến cái học - khảo cứu của sử gia. Viết về

tiểu thuyết, người ta thường bàn tới nghệ thuật của tác giả. Nói về lịch sử tiểu

thuyết, ngoài cái học kê cứu, sở cứu vào tài liệu, người ta còn phải điểm đến cả cái

tài của bố cục, của tưởng tượng. Cuốn Bà Chúa Chè toàn thể được cả…”

Nhà văn Lan Khai lại nhận xét khả năng viết tiểu thuyết lịch sử theo lối “chú

trọng về sự thực” của Nguyễn Triệu Luật như là một ưu điểm. Khi viết lời giới

thiệu cho cuốn tiểu thuyết Bà Chúa Chè, Lan Khai đã cho rằng: “Cũng như tôi, ông

Nguyễn Triệu Luật viết tiểu thuyết lịch sử. Nhưng khác với tôi, ông Luật riêng chú

trọng về sự thực, trong khi tôi chỉ khuynh hướng về nghệ thuật. Đọc Gái thời loạn,

Ai lên Phố Cát, Chiếc ngai vàng, Cái hột mận, nếu người ta mơ màng, say đắm bởi

những cái có thể có được thì đọc Hòm đựng người và Bà Chúa Chè, người ta phải

sống đầy đủ những cái đã có rồi… Cái hay của ông Luật là ở chỗ ấy” [34; tr.163].

Lan Khai cũng tiếp tục nhận định của mình với việc đánh giá các truyện và

người của Nguyễn Triệu Luật “hoạt động hiển nhiên, không được ông tô điểm cho

nhưng cũng không bị ông làm mất đi bản sắc. Đọc các tiểu thuyết của ông tức là

xem các bức ảnh. Người có thể mất đi rồi, cảnh có thể khác đi rồi, mà hình ảnh vẫn

là hình ảnh thực của những người và cảnh đã có thực”. [34; tr.163].

Theo quan điểm của Lan Khai thì khi đọc tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật,

người đọc như được đắm mình trong khung cảnh thời đại mà ông viết nên. Bởi

những hình ảnh thực của con người cũng như cảnh đã được nhà văn tái hiện lại với

những gì chân thực nhất. Đây cũng là điểm khác biệt, nét đặc trưng trong những tác

phẩm của Nguyễn Triệu Luật so với các tác giả viết tiểu thuyết lịch sử đương thời.

- Giai đoạn sau năm 1975:

Trong giáo trình Lịch sử văn học Việt Nam 1930- 1945, Nguyễn Đăng Mạnh

khi nói tới trào lưu văn học lãng mạn có kể tới dòng tiểu thuyết lịch sử. “Dòng tiểu