Cảm thức lịch sử trong ngọa du sào thi tập của nguyễn thông

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HỒ QUỲNH NHƯ

CẢM THỨC LỊCH SỬ

TRONG NGOẠ DU SÀO THI TẬP CỦA NGUYỄN THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ

VĂN HỌC VIỆT NAM

Đà Nẵng – Năm 2021

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HỒ QUỲNH NHƯ

CẢM THỨC LỊCH SỬ

TRONG NGOẠ DU SÀO THI TẬP CỦA NGUYỄN THÔNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

VĂN HỌC VIỆT NAM

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

TS. HÀ NGỌC HÒA

Đà Nẵng – Năm 2021

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài......................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...........................................................................5

4. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................5

5. Đóng góp của luận văn............................................................................................6

6. Bố cục của luận văn ................................................................................................6

NỘI DUNG.....................................................................................................................7

CHƯƠNG 1: CẢM THỨC LỊCH SỬ VÀ HÀNH TRÌNH DẤN THÂN CỦA

NHÀ NHO HÀNH ĐẠO NGUYỄN THÔNG ...................................................... 7

1.1. Nguyễn Thông – một nhà trí thức “đa ưu hoạn” ............................................7

1.1.1. Từ cửa Khổng sân Trình...............................................................................7

1.1.2. … đến thăng trầm quan lộ ............................................................................8

1.1.3. Và những chuyển biến tư tưởng trong sáng tác ..........................................10

1.2. Cảm thức lịch sử trong địa hạt văn chương của Nguyễn Thông.................13

1.2.1. Cảm thức lịch sử - dòng chảy xuyên suốt trong văn học...........................13

1.2.2. Hành trình tìm đến cảm thức lịch sử trong sáng tác của Nguyễn Thông ...20

Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................24

CHƯƠNG 2: CẢM THỨC LỊCH SỬ TRONG NGỌA DU SÀO THI TẬP –

NỖI NIỀM “QUỐC PHÁ GIA VONG” ............................................................ 25

2.1. Cảm thức lịch sử nhìn từ cơn chớp bể mưa nguồn của dân tộc ..................25

2.1.1. Từ những biến thiên triều đại .....................................................................25

2.1.2. … đến thân phận con người trong loạn lạc.................................................29

2.1.3. Và niềm ngưỡng vọng trước những tiết tháo vẻ vang ................................33

2.2. Cảm thức lịch sử qua tâm hồn tha hương sầu xứ .........................................36

2.2.1. Thương xót gia hương tiêu điều, phiêu dạt.................................................36

2.2.2. Hoài Nam – đau đáu ngày trở về ................................................................40

2.3. Cảm thức lịch sử nhìn từ bề dày văn hóa – “giòng sinh mệnh” của dân tộc........44

2.3.1. Từ truyền thống giữ nước ...........................................................................45

2.3.2. … đến “cái tình” - hương sắc thuần phong mỹ tục ....................................47

2.3.3. Và hệ hình văn hóa ngàn đời của nền văn minh nông nghiệp....................53

Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................57

CHƯƠNG 3: CẢM THỨC LỊCH SỬ TRONG NGỌA DU SÀO THI TẬP –

NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN HÌNH THỨC NGHỆ THUẬT ...................................58

3.1. Ngôn ngữ thơ ....................................................................................................58

3.1.1. Ngôn ngữ thơ hàm súc, giàu hình ảnh ........................................................58

3.1.2. Nghệ thuật sử dụng điển cố và thi liệu Hán học.........................................62

3.2. Giọng điệu .........................................................................................................67

3.2.1. Giọng bi thương, cô phẫn ...........................................................................68

3.2.2. Giọng hoài niệm..........................................................................................73

3.2.3. Giọng mỉa mai, châm biếm.........................................................................76

3.3. Không gian và thời gian nghệ thuật ...............................................................78

3.3.1. Không gian nghệ thuật................................................................................78

3.3.2. Thời gian nghệ thuật ...................................................................................82

Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................85

KẾT LUẬN ..................................................................................................................86

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................88

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam, dân tộc ta bước sang thời

kì tăm tối nhất trong lịch sử. Kế thừa truyền thống oanh liệt ngàn đời của ông cha,

nhân dân Nam Kỳ đã đứng mũi chịu sào trước phong ba bão táp suốt hàng chục năm

dài. Câu nói bất hủ của Nguyễn Trung Trực để lại cho đời khi đứng trước máy chém

của giặc: “Bao giờ hết cỏ đất này thì dân Nam mới hết người chống Tây” đã nói lên

khí thế của một thời đại đau thương nhưng rất đỗi anh hùng. Và cũng chính trong

phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp, dòng văn thơ yêu nước Nam Bộ đã có

được thành tựu đáng kể “chẳng những phản ánh được phong trào đấu tranh anh dũng

chống Pháp của dân tộc mà còn là những công trình nghệ thuật có giá trị” [15, tr.11].

Là một trong những “lưỡi gươm và ngọn bút yêu nước” của thời đại ấy,

Nguyễn Thông - một tri thức yêu nước tài năng, nhà chính trị - xã hội tiến bộ, một

người nghiên cứu lịch sử có tài, một tác giả có những đóng góp cho văn học Việt Nam

hiện ra lấp lánh như một tấm gương sáng với những tư tưởng và nhân cách cao đẹp.

Bất lực trong hoạt động cứu nước, Nguyễn Thông quay về với văn chương và coi đây

là phần cống hiến có giá trị nhất đời mình… “kiếp phù sinh rốt lại còn có gì đâu, chỉ

duy có văn chương là sáng sủa rực rỡ, tháng năm vẫn không tiêu mòn” (Lời tựa Ngọa

du sào văn tập). Giữa những âm sắc khác nhau trong dòng văn chương yêu nước

chống Pháp nửa sau thế kỉ XIX, tiếng thơ của Nguyễn Thông đã cất lên như tiếng lòng

tha thiết của một người cầm bút – một nhà thơ chân chính rơi vào nghịch cảnh nhưng

vẫn giữ vẹn tấm lòng son sắt với quê hương.

Với vai trò là người trong cuộc vừa là nhân chứng lịch sử, ta có thể thấy hầu

hết các tác phẩm chữ Hán của Nguyễn Thông mang đậm cảm thức lịch sử với

những suy tư, dằn vặt của một nhà nghiên cứu lịch sử, một nhà văn, nhà thơ trước vận

mệnh dân tộc. Vì thế ta dễ bắt gặp sự đồng cảm, sự sẻ chia vì những trăn trở của tác

giả cũng chính là trăn trở của những người con dân nước Việt luôn chất chứa trong

tâm mình tình yêu tổ quốc và nỗi ưu lo trước sự tồn vong, thịnh suy của đất nước. Tìm

hiểu tác phẩm của Nguyễn Thông, ta không chỉ hiểu hơn về tư tưởng, tình cảm, nhân

cách của một khuôn mặt tiêu biểu cho một thời kì lịch sử, đồng thời cũng là để tìm

hiểu lịch sử thông qua một nhân vật mà cuộc đời chính trị có liên quan đáng kể tới

nhiều sự kiện lịch sử đương thời.

Từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Cảm thức lịch sử trong Ngọa du

sào thi tập của Nguyễn Thông” để nghiên cứu. Việc soi chiếu cảm thức lịch sử vào

nghiên cứu một tập thơ chữ Hán của Nguyễn Thông vừa giúp chúng tôi một lần nữa

nhìn lại cuộc đời, sự nghiệp thơ văn của một tác giả có nhiều đóng góp cho dòng văn

học yêu nước Nam Bộ cuối thế kỉ XIX vừa giúp phát hiện thêm những nét độc đáo,

góp phần không nhỏ phát hiện thêm cái hay, cái đẹp, cái tinh tế của ngòi bút đầy tài

2

năng này. Kết quả nghiên cứu của đề tài còn góp thêm một hướng khám phá tác phẩm,

trong thời gian tới đây cũng là một hướng tiếp cận tác phẩm văn học ở trường phổ

thông cần được chú trọng.

2. Lịch sử vấn đề

Trên thực tế, số lượng các công trình nghiên cứu hay bài viết về cuộc đời và sự

nghiệp thơ văn của Nguyễn Thông khá nhiều. Đi sâu vào việc nghiên cứu thơ văn ông,

chúng tôi nhận thấy đã có các hướng nghiên cứu như sau:

2.1. Những công trình tuyển chọn, dịch và giới thiệu tác phẩm Nguyễn Thông

Đầu tiên, có thể kể tới công trình Thơ văn Nguyễn Thông do Lê Thước, Phạm

Khắc Khoan trích dịch, Ca Văn Thỉnh, Bảo Định Giang giới thiệu, xuất bản 1962 đã

giúp người đọc có được một cái nhìn khái quát nhất về thời đại, thân thế, sự nghiệp

văn chương, học thuật, giáo dục và tư tưởng của Nguyễn Thông; những đánh giá,

nhận xét về thơ văn yêu nước của ông và những nét biểu hiện của tinh thần yêu nước

qua thơ văn Nguyễn Thông cũng như chỉ ra cả những điểm còn hạn chế ở tư tưởng của

Nguyễn Thông. Đây là công trình đầu tiên, tập trung nhất giới thiệu tới bạn đọc cả

phần chữ Hán, phần phiên âm và dịch nghĩa dịch thơ của 72 bài thơ, 17 bài văn trích

trong Ngọa du sào thi văn tập và Kỳ Xuyên văn sao cùng một số bài trong các tác

phẩm khác của Nguyễn Thông.

Thứ hai, quyển Tác phẩm Nguyễn Thông do Cao Tự Thanh, Đoàn Lê Giang trích

dịch và giới thiệu đã ra mắt bạn đọc nhân kỉ niệm lần thứ 100 ngày mất của Nguyễn

Thông (1984) do Sở Văn hóa thông tin Long An xuất bản. Tác phẩm Nguyễn Thông là

sự kế thừa của các tác giả đi trước và là một bước tiến dài trong tìm hiểu và dịch các

văn bản thơ chữ Hán của Nguyễn Thông: 78 bài trong tập Ngọa du sào thi tập, 14 bài

trong Ngọa du sào văn tập, 3 bài trong Kỳ Xuyên thi sao, thơ Nôm và 1 số tác phẩm

trong Độn Am văn tập... Điều này cũng cho thấy một nỗ lực không ngừng để có thể tập

hợp, dịch các tác phẩm của Nguyễn Thông trong điều kiện các văn bản do thời gian và

chiến tranh đã thất tán.

Thứ ba, cuốn sách Nguyễn Thông – con người và tác phẩm của Ca Văn Thỉnh,

Bảo Định Giang đã biên soạn do Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản cũng trong dịp kỉ

niệm lần thứ 100 ngày mất của Nguyễn Thông. Công trình là sản phẩm của quá trình

sưu tầm, nghiên cứu và biên soạn miệt mài của các nhà biên soạn về tác giả - nhà thơ

yêu nước Nguyễn Thông. Ngoài việc biên soạn thơ văn Nguyễn Thông, công trình còn

cung cấp một số văn bản điều trần, sớ, biểu và những nhận xét khi duyệt Khâm định

Việt sử thông giám cương mục của Nguyễn Thông. Cuốn sách cũng đã phác họa một

bức chân dung cuộc đời, sự nghiệp của Nguyễn Thông nhằm giúp bạn đọc hiểu thêm

về quá trình lao động, cống hiến, dấn thân và những đóng góp của ông cho sự nghiệp

xây dựng và phát triển của Nam Bộ.

Nhìn chung các công trình đều rất công phu khi biên soạn, dịch và giới thiệu về

sự nghiệp thơ văn của Nguyễn Thông. Chính nhờ những văn bản tác phẩm thơ văn