Biện pháp thu nhận và sử dụng thông tin phản hồi về kết quả học tập của học sinh trong dạy học địa lý lớp 11 trung học phổ thông.

1

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

KHOA ĐỊA LÝ

  

NGUYỄN THỊ THANH SƢƠNG

BIỆN PHÁP THU NHẬN VÀ SỬ DỤNG THÔNG TIN

PHẢN HỒI VỀ KẾT QUẢ HỌC TẬP CỦA HỌC SINH TRONG

DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

SƢ PHẠM ĐỊA LÝ

Đà Nẵng, 5/2016

2

các

giảng viên trong khoa Địa lí, các bạn sinh viên lớp 12SDL

cùng thầy cô và học sinh ở các trƣờng THPT tại thành phố

Đà Nẵng đã tiến hành điều tra, khảo sát và thực nghiệm sƣ

phạm, em đã hoàn thành đề tài “Biện pháp thu nhận và sử

dụng thông tin phản hồi về kết quả học tập của học sinh

trong dạy học Địa lí 11 Trung học phổ thông”.

Qua đây, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến thầy

giáo – ThS Nguyễn Văn Thái đã tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ

em trong suốt quá trình tìm hiểu và hoàn thành đề tài này.

Những ý kiến và kinh nghiệm quý báu của các thầy cô trong

khoa Địa lí, các thầy cô giáo và học sinh ở các trƣờng trên

địa bàn thành phố Đà Nẵng. Mặc dù đã có nhiều cố gắng

song do mới làm quen với công tác nghiên cứu khoa học nên

đề tài của em cũng không tránh đƣợc những thiếu sót, rất

mong đƣợc sự góp ý, bổ sung của quý thầy cô cùng các bạn

sinh viên để đề tài đƣợc hoàn chỉnh hơn.

Xin chân thành cảm ơn!

Đà Nẵng, tháng 4 năm 2016

Sinh viên thực hiện

Nguyễn Thị Thanh Sƣơng

3

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Viết đầy đủ

CN Công nghiệp

ĐG Đánh giá

ĐTB Điểm trung bình

GV Giáo viên

HS Học sinh

KHCN Khoa học công nghệ

KHKT Khoa học kĩ thuật

KQHT Kết quả học tập

KT-XH Kinh tế - xã hội

KT Kiểm tra

NXB Nhà xuất bản

PATL Phƣơng án trả lời

QTDH Quá trình dạy học

SGK Sách giáo khoa

THCS Trung học cơ sở

THPT Trung học phổ thông

TTCN Trung tâm công nghiệp

TTPH Thông tin phản hồi

4

DANH MỤC BẢNG BIỂU VÀ HÌNH ẢNH

STT Bảng/Hình Tên bảng biểu, hình ảnh Trang

1 Bảng 2.1 Ví dụ về cấu trúc của công cụ thu nhận TTPH 28

2 Bảng 2.2 Nội dung thông tin phản hồi về kiến thức 30

3 Bảng 2.3 Nội dung thông tin phản hồi về kĩ năng 34

4 Bảng 2.4 Tiêu chí ĐG câu hỏi khi dạy mục “Vị trí địa lí và lãnh

thổ Trung Quốc”

38

5 Bảng 2.5 Phân tích đáp án và các phƣơng án nhiễu của câu hỏi

trắc nghiệm

40

6 Bảng 2.6 Ví dụ về phân tích đáp án và các phƣơng án nhiễu của

câu hỏi trắc nghiệm

40

7 Bảng 2.7 Tốc độ tăng GDP của Nhật Bản 41

8 Bảng 2.8 Ví dụ về các tiêu chí ĐG bài tập vẽ biểu đồ 41

9 Bảng 2.9 Sự khác nhau về điều kiện tự nhiên giữa Đông Nam Á

lục địa và Đông Nam Á biển đảo.

42

10 Bảng 2.10 Ví dụ về tiêu chí ĐG bài tập với bảng biểu 42

11 Bảng 2.11 Cơ cấu giá trị xuất, nhập khẩu của Trung Quốc 43

12 Bảng 2.12 Ví dụ về tiêu chí ĐG bài tập nhận xét bảng số liệu, biểu

đồ.

43

13 Bảng 2.13 Bảng tiêu chí ĐG bài tập khai thác, phân tích bản đồ 45

14 Bảng 2.14 Tìm hiểu về công nghiệp và nông nghiệp Trung Quốc 47

15 Bảng 2.15 Tiêu chí ĐG bài tập với bảng biểu 48

16 Bảng 2.16 TTPH thu nhận đƣợc qua dạy học phần “Các ngành kinh

tế Trung Quốc”

49

17 Bảng 2.17 Tìm hiểu về điều kiện tự nhiên giữa miền Đông và miền

Tây Trung Quốc

51

18 Bảng 2.18 Tiêu chí ĐG bài tập “Tìm hiểu về điều kiện tự nhiên

giữa miền Đông và miền Tây Trung Quốc”

51

19 Bảng 2.19 TTPH thu đƣợc qua bài tập “Tìm hiểu về điều kiện tự

nhiên giữa miền Đông và miền Tây Trung Quốc”

52

20 Bảng 2.20 Cơ cấu giá trị xuất, nhập khẩu của Trung Quốc 54

21 Bảng 2.21 Ví dụ về tiêu chí ĐG bài tập vẽ biểu đồ 54

22 Bảng 2.22 Ví dụ về thu nhận TTPH từ bài tập vẽ biểu đồ 54

23 Bảng 2.23 Phân loại ngƣời học và lời khuyên, yêu cầu tƣơng ứng 56

5

với các nhóm

24 Bảng 2.24 Biện pháp tác động tƣơng ứng với các nhóm ngƣời học 56

25 Bảng 2.25 Kế hoạch xây dựng hoạt động học tập 58

26 Bảng 2.26 Các nội dung cần ôn tập, củng cố, hoàn thiện ở nhà 61

27 Bảng 2.27 Câu hỏi, bài tập tƣơng ứng với trình độ nhận thức của

ngƣời học

61

28 Bảng 3.1 Thời gian giảng dạy và KT thực nghiệm 65

29 Bảng 3.2 KQHT môn Địa lí trong học kì I năm học 2015 – 2016

của lớp đối chứng và lớp thực nghiệm

66

30 Bảng 3.3 Phân phối điểm bài KT sau thực nghiệm 66

31 Hình 2.1 Bản đồ các nƣớc trên thế giới và bản đồ các nƣớc Đông

Nam Á.

44

32 Hình 2.2 Quy trình thu nhận TTPH về KQHT 45

33 Hình 2.3 Sơ đồ xử lí TTPH về KQHT của ngƣời học 47

34 Hình 2.4 Sơ đồ các biện pháp thu nhận TTPH trong dạy học Địa

lí lớp 11 THPT

50

35 Hình 3.1 Đồ thị phân phối tần suất bài KT sau thực nghiệm lớp

11/4 và lớp 11/2

67

36 Hình 3.2 Đồ thị phân phối tần suất bài KT sau thực nghiệm lớp

11/7 và lớp 11/3

67

6

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Hiện nay cùng với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và khoa học kỹ

thuật (KHKT) trên thế giới, nƣớc ta cũng đang có những thay đổi mạnh mẽ trong quá

trình phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH). Trong bối cảnh đó, Đảng và Nhà nƣớc ta đã

xác định giáo dục phải thực sự là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, của Nhà

nƣớc và của toàn dân. Giáo dục là nền tảng và là biện pháp hữu hiệu nhất để đào tạo ra

lớp lớp thế hệ trẻ có đầy đủ năng lực, trí tuệ và phẩm chất đảm nhiệm vai trò là chủ

nhân tƣơng lai của đất nƣớc.

Để nâng cao chất lƣợng nguồn nhân lực cho đất nƣớc, ngành giáo dục phải đổi

mới toàn diện mục tiêu, chƣơng trình, nội dung và đặc biệt là phƣơng pháp dạy học

(PPDH). Điều 5, Luật giáo dục (2005) nêu rõ: “Phƣơng pháp giáo dục phải phát huy

tính tích cực, tự giác, chủ động, tƣ duy sáng tạo của ngƣời học; bồi dƣỡng cho ngƣời

học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vƣơn lên”.

Chất lƣợng dạy học là sự đáp ứng phù hợp với mục tiêu dạy học. Để nâng cao

chất lƣợng dạy học thì ngƣời dạy phải tổ chức, điều khiển ngƣời học hoàn thành các

mục tiêu đề ra. Để điều khiển ngƣời học đạt đƣợc mục tiêu đề ra, ngƣời dạy phải tạo

và sử dụng có hiệu quả kênh thông tin phản hồi (TTPH) về kết quả học tập (KQHT)

của ngƣời học.

TTPH về KQHT là thông tin phản ánh mức độ hoàn thành mục tiêu của ngƣời

học trong quá trình dạy học (QTDH). Nó vừa ghi nhận sự thành công vừa chỉ ra những

hạn chế, thiếu sót mà cả ngƣời dạy lẫn ngƣời học cần phải khắc phục. TTPH đƣợc thu

nhận qua nhiều kênh khác nhau: quan sát, các sản phẩm hoạt động học tập của ngƣời

học, bài kiểm tra (KT),... Nhờ TTPH thu nhận đƣợc mà ngƣời dạy đánh giá (ĐG) đúng

trình độ nhận thức của ngƣời học, đề ra các biện pháp tác động phù hợp nhằm giúp

ngƣời học đạt đƣợc kết quả tối ƣu. Nhƣ vậy TTPH có vai trò rất quan trọng trong việc

điều khiển QTDH nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học.

Tuy nhiên hiện nay việc thu nhận cũng nhƣ sử dụng TTPH về KQHT của ngƣời

học vẫn chƣa đƣợc quan tâm đúng mức, mặc dù đa phần ngƣời dạy đều ý thức đƣợc

tầm quan trọng của TTPH trong việc nâng cao chất lƣợng dạy học. Do đó ngƣời dạy

7

chƣa kiểm soát đƣợc mức độ nhận thức để đề ra các biện pháp tác động phù hợp với

từng đối tƣợng ngƣời học. Đây là một vấn đề mang tính tất yếu, khách quan khi ngƣời

dạy chƣa đƣợc trang bị hệ thống cơ sở lí luận, công cụ thu nhận, các quy trình thu

nhận và sử dụng TTPH trong QTDH.

Từ thực tế trên việc nghiên cứu các biện pháp thu nhận và sử dụng TTPH về

KQHT của ngƣời học nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học là vấn đề cấp thiết. Xuất phát

từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Biện pháp thu nhận và sử

dụng thông tin phản hồi về kết quả học tập của học sinh trong dạy học Địa lí lớp

11 Trung học phổ thông”.

2. LỊCH SỬ CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

2.1. Trên thế giới

TTPH trong dạy học đã đƣợc các nhà khoa học trên thế giới nghiên cứu và sử

dụng để nâng cao hiệu quả dạy học. Có thể kể tên một số tác giả: Bloom (1976),

Tenebaum & Goldring (1989), Kumar (1991), Walberg (1999),.. đã nghiên cứu về

hiệu quả của TTPH trong dạy học.

Kate Day (2000) đã nghiên cứu về vấn đề sử dụng bảng hỏi để thu TTPH trong

việc bổ trợ kiến thức cho sinh viên.

Nhiệm Hoàn, Phƣơng Đại Bằng, Hàng Chí Vĩ (2000) đã nghiên cứu về việc sử

dụng TTPH trong dạy học văn học ở trƣờng phổ thông của Trung Quốc. Các tác giả đã

đề cập đến các vấn đề: tác dụng, yêu cầu của TTPH; thiết kế và các loại hình của kĩ

năng phản hồi.

Robert J.Marzano (2001) đã rút ra bốn khái quát có thể hƣớng dẫn giáo viên

(GV) trong việc sử dụng TTPH nhƣ sau:

(1) TTPH phải đúng về mặt bản chất.

(2) TTPH cần phải đƣa ra đúng thời điểm.

(3) TTPH phải cụ thể và theo một tiêu chí nhất định.

(4) HS cũng có thể đƣa ra TTPH có tác dụng.

Đặc biệt, ông đã đƣa ra các biện pháp thực hành TTPH nhƣ: TTPH có hƣớng

dẫn chi tiết; TTPH những loại kiến thức, kĩ năng cụ thể; TTPH giữa ngƣời học với

nhau.

8

Paul Black, Wiliam Dylan đã nghiên cứu xem xét TTPH trong mối quan hệ gắn

liền với “ĐG quá trình”. Họ kết luận rằng: sử dụng TTPH để ĐG quá trình có ảnh

hƣởng rất lớn về chất lƣợng học tập. Nếu sử dụng TTPH tốt thì hiệu quả học tập sẽ

tăng gấp đôi.

David Nicol (2006) đã nghiên cứu mô hình tự ĐG và tự điều chỉnh qua TTPH.

Qua mô hình này, sinh viên có thể tự thu nhận, ĐG và sử dụng TTPH để tự điều chỉnh

quá trình học tập của mình.

John Hattie và Helen Timperley (2007) đã đƣa ra mô hình dạy học bằng TTPH

để thu hẹp khoảng cách giữa hiểu biết hiện tại và mục tiêu mong đợi. Để đạt đƣợc điều

đó, theo ông sinh viên cần trả lời đƣợc 3 câu hỏi: Mục tiêu tôi cần đạt là gì? Bằng cách

nào tôi có thể đạt mục tiêu đó? Và những mục tiêu tiếp theo của tôi là gì?

TTPH trong dạy học đã đƣợc các nhà khoa học trên thế giới nghiên cứu trên

nhiều khía cạnh và đã đƣợc sử dụng ở nhiều cấp học, nhiều môn học khác nhau nhằm

nâng cao hiệu quả và chất lƣợng dạy học.

2.2. Ở Việt Nam

Ở Việt Nam, lí luận về TTPH đƣợc nghiên cứu trong các tài liệu về giáo dục

học, lí luận dạy học nhƣ:

Nguyễn Ngọc Quang (1994) cho rằng, để dạy tốt, học tốt thì phải đảm bảo sự

thống nhất điều khiển của ngƣời dạy; bị điều khiển và tự điều khiển của ngƣời học;

liên hệ ngƣợc thƣờng xuyên, bền vững giữa ngƣời dạy và ngƣời học.

Nguyễn Văn Hộ (2002) cho rằng, KQHT mà ngƣời học đạt đƣợc qua KT, ĐG

đƣợc so sánh với mục tiêu dạy học. Nhờ đó, ngƣời dạy có đƣợc những thông tin về

mức độ nhận thức của ngƣời học. Trên cơ sở đó, ngƣời dạy điều chỉnh cách thức

truyền đạt, điều chỉnh nội dung, điều chỉnh hình thức tổ chức dạy học. Mối liên hệ này

đƣợc coi là mối liên hệ ngƣợc bên ngoài. Cũng chính nhờ quá trình này, bản thân

ngƣời học cũng rút ra đƣợc những mặt mạnh, mặt yếu trong việc lĩnh hội nội dung, sử

dụng phƣơng pháp, tổ chức học tập để trên cơ sở đó tự điều chỉnh mình. Đây là mối

liên hệ ngƣợc bên trong của QTDH.

Lê Khánh Bằng, Đinh Văn Đệ, Phạm Hữu Lộc cũng có những nghiên cứu về

vận dụng lí thuyết điều khiển vào QTDH. Các tác giả đã chỉ ra rằng quá trình dạy đƣợc

9

điều khiển bởi những đƣờng liên hệ xuôi (từ ngƣời dạy đến ngƣời học thông qua hoạt

động dạy học) và đƣờng liên hệ ngƣợc (từ ngƣời học đến ngƣời dạy thông qua việc thu

nhận TTPH).

Đinh Quang Báo và Nguyễn Đức Thành (1996) cho rằng: phƣơng pháp hỏi đáp

– tìm tòi bộ phận trong dạy học Sinh học cho phép thu đƣợc TTPH về chất lƣợng lĩnh

hội của HS. Những thông tin này không chỉ phong phú mà còn chính xác, kịp thời giúp

GV điều chỉnh QTDH một cách linh hoạt.

Qua các nghiên cứu trên có thể kết luận rằng: QTDH là một hệ thống điều khiển

đƣợc. Một hệ thống muốn điều khiển đƣợc thì phải có TTPH. Nhờ hệ thống TTPH mà

ngƣời dạy đề ra đƣợc các biện pháp tác động phù hợp nhằm điều khiển quá trình nhận

thức của ngƣời học đạt kết quả tối ƣu. Đồng thời, nó cũng giúp ngƣời học tự điều

chỉnh hoạt động học tập của mình nhằm đạt đƣợc mục tiêu đề ra.

Tuy nhiên, trong dạy học Địa lí nói chung và Địa lí lớp 11 nói riêng vấn đề thu

nhận và sử dụng TTPH chƣa đƣợc nghiên cứu và áp dụng rộng rãi. Do đó vấn đề mà

tôi chọn nghiên cứu là cấp thiết và có giá trị thực tiễn cao.

3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

Nghiên cứu các biện pháp thu nhận và sử dụng TTPH về KQHT của học sinh

(HS) để tổ chức có hiệu quả và chất lƣợng hoạt động dạy học phần Địa lí lớp 11 Trung

học phổ thông (THPT).

4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

- Tổng quan cơ sở lí luận và thực tiễn về thu nhận và sử dụng TTPH về KQHT

của HS.

- Điều tra thực trạng thu nhận, sử dụng TTPH trong dạy học môn Địa lí lớp 11

THPT.

- Xác định bộ công cụ thu nhận TTPH trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT.

- Xác định các quy trình, đề xuất các biện pháp thu nhận và sử dụng TTPH về

KQHT của HS trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT.

- Thực nghiệm sƣ phạm nhằm đánh giá, khẳng định hiệu quả của quy trình, các

biện pháp thu nhận và sử dụng TTPH trong dạy học Địa lí lớp 11 THPT.