Bảo vệ hình ảnh cá nhân trên các trang mạng xã hội theo pháp luật dân sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

TRẦN NGỌC TUẤN

BẢO VỆ HÌNH ẢNH CÁ NHÂN

TRÊN CÁC TRANG MẠNG XÃ HỘI

THEO PHÁP LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT DÂN SỰ VÀ TỐ TỤNG DÂN SỰ

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

BẢO VỆ HÌNH ẢNH CÁ NHÂN

TRÊN CÁC TRANG MẠNG XÃ HỘI

THEO PHÁP LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM

Chuyên ngành: Luật Dân sự và Tố tụng dân sự

Mã số: 60380103

Người hướng dẫn khoa học: Ts. NGUYỄN HỒ BÍCH HẰNG

Học viên: TRẦN NGỌC TUẤN

Lớp: Cao học Luật dân sự và Tố tụng dân sự, khóa 23.

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2019

LỜI CAM Đ OAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng

dẫn khoa học của Ts. Nguyễn Hồ Bích Hằng. Những thông tin, tài liệu trong Luận

văn được thu thập một cách khách quan, trung thực, số liệu minh chứng có nguồn

gốc rõ ràng. Không sao chép của bất kỳ công trình khoa học nào khác.

Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 02 tháng 06 năm 2019

Người viết

Trần Ngọc Tuấn

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

BLDS Bộ luật Dân sự

BLTTDS Bộ luật Tố tụng Dân sự

BTP Bộ Tư pháp

BTTH Bồi thường thiệt hại

COPPA Đạo Luật Bảo vệ quyền riêng tư trực tuyến của trẻ em tại

Hoa Kỳ

GDPR Bộ luật bảo vệ dữ liệu chung các nước thuộc Liên minh

Châu Âu

HĐTP Hội đồng thẩm phán

NetzDG Luật cải tiến chấp pháp tại các trang mạng xã hội của

Cộng hòa Liên bang Đức.

NXB Nhà xuất bản

TANDTC Tòa án nhân dân tối cao

TT Thông tư

VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao

MỤC LỤC

LỜI NÓI ĐẦU................................................................................................. 1

CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ HÌNH ẢNH CÁ

NHÂN TRÊN CÁC TRANG MẠNG XÃ HỘI............................................ 8

1.1. Khái niệm và đặc điểm của trang mạng xã hội..........................................8

1.1.1. Khái niệm trang mạng xã hội..................................................................8

1.1.2. Đặc điểm trang mạng xã hội.................................................................11

1.2. Khái niệm, đặc điểm hình ảnh cá nhân trên các trang mạng xã hội ......14

1.2.1. Khái niệm và đặc điểm quyền nhân thân của cá nhân ..........................14

1.2.2. Khái quát chung về quyền nhân thân gắn liền với hình ảnh của cá nhân

........................................................................................................................19

1.2.3. Mối liên hệ giữa quyền hình ảnh và các quyền liên quan .....................23

1.3. Bảo vệ hình ảnh cá nhân trên các trang mạng xã hội..............................27

1.3.1. Tự bảo vệ hình ảnh cá nhân..................................................................28

1.3.2. Bảo vệ quyền dân sự thông qua cơ quan có thẩm quyền.......................29

1.3.3. Phương thức bảo vệ thông qua chủ sở hữu trang mạng xã hội.............31

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................. 34

CHƯƠNG 2. CÁC HÀNH VI XÂM PHẠM HÌNH ẢNH CÁ NHÂN

TRÊN CÁC TRANG MẠNG XÃ HỘI VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN ..

........................................................................................................................ 35

2.1. Hành vi xâm phạm hình ảnh cá nhân trên mạng xã hội khi không có sự

đồng ý của chủ thể hình ảnh và kiến nghị hoàn thiện ....................................36

2.1.1. Hành vi sử dụng hình ảnh không được sự đồng ý của chủ thể có hình ảnh

........................................................................................................................36

2.1.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về sự đồng ý của chủ thể có hình ảnh .40

2.2. Hành vi sử dụng hình ảnh cá nhân nhân nhằm mục đích thương mại và

kiến nghị hoàn thiện..........................................................................................42

2.2.1. Hành vi sử dụng hình ảnh cá nhân nhằm mục đích thương mại ...........42

2.2.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật về sử dụng hình ảnh cá nhân nhằm mục

đích thương mại..............................................................................................47

2.3. Hành vi sử dụng hình ảnh cá nhân không nhằm mục đích thương mại ..47

2.3.1. Hành vi sử dụng hình ảnh cá nhân xâm liên quan đến danh dự, nhân

phẩm, uy tín và kiến nghị hoàn thiện ..............................................................47

2.3.2. Hành vi phát tán hình ảnh cá nhân nhằm mục đích xâm hại đến đời

sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình của chủ thể hình ảnh và kiến

nghị hoàn thiện ...............................................................................................56

2.4. Đối với phương thức bảo vệ thông qua chủ sở hữu trang mạng xã hội .60

2.4.1. Nghiên cứu kinh nghiệm một số nước ...................................................60

2.4.2. Kiến nghị hoàn thiện phương thức bảo vệ thông qua chủ sở hữu trang

mạng xã hội ....................................................................................................69

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................. 72

KẾT LUẬN ................................................................................................... 73

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

LỜI NÓI ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Với phương thức tương tác và kết nối giữa con người với nhau, mạng xã hội

ngày càng đi sâu vào mọi ngóc ngách của cuộc sống. Theo Báo cáo tổng quan thị

trường di động Việt Nam đầu năm 2017 do công ty Appota công bố thì Việt Nam

đứng thứ 16 trong 20 quốc gia có số người sử dụng Internet cao nhất thế giới với 49

triệu người, số lượng thuê bao di động đạt 131,9 triệu; 38 triệu người dùng mạng xã

hội, trong đó có 94% sử dụng mobile để vào mạng xã hội hàng ngày1

.

Bên cạnh những tính năng vượt trội đáp ứng các nhu cầu của cuộc sống hiện

đại như: trò chuyện, email, xem phim, ảnh, điện thoại Internet, nhật ký cá nhân, trao

đổi, tìm kiếm thông tin…nhưng mạng xã hội cũng tồn tại không ít những yếu tố tiêu

cực, ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường xã hội, lợi ích cộng đồng, cá nhân, thậm

chí cả an ninh quốc gia chẳng hạn với các thông điệp gây chia rẽ, xuyên tạc, tin tức

giả. Đó là những khó khăn, thách thức to lớn mà nhà nước đang phải đối mặt trong

quá trình xây dựng và phát triển hệ thống Internet.

Theo quy định tại khoản 22 Điều 3 Nghị định số 72/2013/NĐ-CP ngày

16/7/2013 của Chính phủ về quản lý, cung cấp, sử dụng dịch vụ Internet và thông tin

trên mạng (sau đây gọi là Nghị định số 72/2013/NĐ-CP) thì: “Mạng xã hội (social

network) là hệ thống thông tin cung cấp cho cộng đồng người sử dụng mạng các dịch

vụ lưu trữ, cung cấp, sử dụng, tìm kiếm, chia sẻ và trao đổi thông tin với nhau, bao

gồm dịch vụ tạo trang thông tin điện tử cá nhân, diễn đàn (forum), trò chuyện (chat)

trực tuyến, chia sẻ âm thanh, hình ảnh và các hình thức dịch vụ tương tự khác”.

Mạng xã hội ở Việt Nam có thể phân thành hai loại, thứ nhất là mạng xã hội

mà hệ thống máy chủ được đặt ở ngoài biên giới quốc gia, chủ yếu là các trang

mạng xã hội mà do các doanh nghiệp nước ngoài cung cấp. Thứ hai là mạng xã hội

mà hệ thống máy chủ đặt trong nước do doanh nghiệp trong nước cung cấp.

Những hành vi xâm phạm quyền nhân thân đối với người dùng là người Việt

Nam trên các trang mạng xã hội chủ yếu tồn tại trên các trang mạng xã hội do

doanh nghiệp nước ngoài cung cấp là vấn đề cấp bách mà hệ thống văn bản quy

1 AAM (2017), Báo cáo tổng quan thị trường di động Việt Nam, (xem tại https://news.appota.com/appota￾mobile-market-report/) (Truy cập ngày 25/4/2018).

2

phạm pháp luật điều chỉnh hoạt động Internet nói chung và mạng xã hội nói riêng

vẫn còn nhiều bất cập, chưa giải quyết triệt để, không theo kịp sự phát triển như vũ

bão và phức tạp của những hoạt động của người dùng trên mạng xã hội hiện nay.

Đó là lý do tác giả chọn đề tài: “Bảo vệ hình ảnh cá nhân trên các trang

mạng xã hội theo pháp luật dân sự Việt Nam” để nghiên cứu và đưa ra những

đóng góp, kiến nghị và làm rõ thực trạng phương pháp bảo vệ quyền nhân thân trên

các trang mạng xã hội trong xu thế phát triển hội nhập ở Việt Nam hiện nay. Tuy

nhiên, trong luận văn này, tác giả chỉ đi sâu giải quyết quy định về quyền nhân thân

cụ thể là quyền về hình ảnh của cá nhân cũng như những hệ quả về danh dự, nhân

phẩm, uy tín và đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình do hành vi xâm

phạm quyền của cá nhân đối với hình ảnh gây ra. Đây là nhóm quyền nhân thân bị

ảnh hưởng trực tiếp trên các trang mạng xã hội hiện nay.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Bảo vệ quyền nhân thân là vấn đề được rất nhiều nhà nghiên cứu luật học

quan tâm và thảo luận ở nhiều khía cạnh khác nhau.

Nhóm các luận án, luận văn:

Trần Thị Thu Hằng (2014), Quyền cá nhân đối với hình ảnh theo pháp luật Việt

Nam, Luận văn thạc sĩ luật học, Khoa luật Đại học quốc gia Hà Nội. Công trình nghiên

cứu này, tác giả tập trung nghiên cứu quyền cá nhân đối với hình ảnh, đưa ra các khái

niệm về nhân thân, quyền nhân thân, hình ảnh và mối liên hệ giữa quyền hình ảnh với

các quyền về danh dự, nhân phẩm, uy tín, bí mật đời tư và các biện pháp bảo vệ quyền

nhân thân đối với hình ảnh của cá nhân. Tuy nhiên, luận văn chủ yếu dừng lại ở việc đề

cập đến quyền hình ảnh của cá nhân và các biện pháp bảo vệ nhưng chưa đề cập đến

hành vi xâm phạm quyền nhân thân trên các trang mạng xã hội.

Phùng Bích Ngọc (2011), Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về quyền nhân

thân của cá nhân đối với hình ảnh trong pháp luật dân sự Việt Nam, Luận văn thạc

sỹ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội. Công trình nghiên cứu này, tác giả tập

trung nghiên cứu quyền cá nhân đối với hình ảnh, đưa ra các khái niệm về quyền

nhân thân, đặc điểm pháp lý của quyền nhân thân đối với hình ảnh và so sánh quyền

nhân thân đối với hình ảnh với một số quyền nhân thân khác. Tuy nhiên, tác giả chỉ

đề cập đến thực trạng bảo vệ và kiến nghị quyền nhân thân đối với hình ảnh trong

một số trường hợp cụ thể như quyền đăng hình ảnh của báo chí, người của công

3

chúng, người nghi can, người bị truy cứu trách nhiệm hình sự, chưa đề cập đến việc

bảo vệ hình ảnh cá nhân trên các trang mạng xã hội hiện nay.

Nguyễn Thị Ánh Châu (2006), Bảo vệ quyền nhân thân của cá nhân bằng

biện pháp dân sự, Khóa luận cử nhân luật, Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh.

Tác giả đã khái quát toàn bộ các quyền nhân thân (cơ sở hình ảnh, phân loại và nội

dung các quyền nhân thân của cá nhân) và các biện pháp dân sự bảo vệ quyền nhân

thân. Tác giả có đề cập hành vi xâm phạm quyền nhân thân trên mạng Internet như

phát tán hình ảnh cá nhân nhằm xúc phạm danh dự, nhân phẩm, uy tín của người

khác. Tuy nhiên, tác giả chỉ dừng lại việc đưa ra vài trường hợp minh họa, chưa đưa

ra các biện pháp hoặc đề xuất giải quyết cụ thể cũng như những vấn đề xâm phạm

quyền nhân thân trên mạng xã hội hiện nay.

Nhóm sách giáo trình, sách chuyên khảo, tạp chí:

Nguyễn Văn Cừ - Trần Thị Huệ (Đồng chủ biên) (2017), Bình luận Khoa học

Bộ luật Dân sự năm 2015 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, NXB

Công an nhân dân. Trong sách bình luận này, nhóm tác giả phân tích và bình luận

từng Điều luật tương ứng trong BLDS 2015 về nhóm quyền nhân thân. Tác giả có đề

cập đến việc phát triển của các mạng xã hội, các báo điện tử thì quyền của cá nhân

đối với hình ảnh đang bị xâm phạm nghiêm trọng và vấn đề bảo vệ hình ảnh của cá

nhân trong bối cảnh hiện nay phải được quan tâm và chú trọng. Tuy nhiên, tác giả

chưa đi sâu phân tích cụ thể thực trạng này mà chỉ dừng lại ở mức đề cập hành vi vi

phạm quyền của cá nhân đối với hình ảnh này ngày càng diễn ra phổ biến.

Đỗ Văn Đại (chủ biên) (2016), Bình luận khoa học – Những điểm mới của Bộ

luật Dân sự năm 2015, NXB Hồng Đức – Hội Luật gia Việt Nam. Trong sách

chuyên khảo này, các tác giả đã khái quát và làm nổi bật những quy định mới của

BLDS 2015 so với BLDS 2005, trong đó nổi bật là tác giả đã phân tích những quy

định chung về quyền nhân thân, đặc biệt là quyền đối với hình ảnh, tác giả đã đề

cập đến bối cảnh quyền của cá nhân đối với hình ảnh hiện đang bị vi phạm tràn lan

do sự phát triển của các trang mạng xã hội, các phương tiện truyền thông đại chúng.

Tuy nhiên, tác giả chưa phân tích việc bảo vệ hình ảnh cá nhân trên các trang mạng

xã hội hiện nay.

Đỗ Văn Đại (2016), Luật Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Việt Nam, Bản

án và bình luận bản án, NXB Hồng Đức – Hội Luật gia Việt Nam. Trong sách

4

chuyên khảo này, tác giả phân tích căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường: hành vi

trái pháp luật, thiệt hại, quan hệ nhân quả, yếu tố lỗi và trách nhiệm bồi thường thiệt

hại trong từng trường hợp cụ thể cùng với đó là bình luận các bản án liên quan. Tuy

nhiên, tác giả chưa đi sâu vấn đề vi phạm hình ảnh cá nhân trên các trạng xã hội

hiện nay.

Hoàng Minh Hội (2016), Đảm bảo quyền tiếp cận thông tin của công dân -

thực trạng và một số kiến nghị, Nghiên cứu lập pháp, số 05, T3/2016. Bài viết phân

tích một số lý luận, thực tiễn và kiến nghị một số giải pháp tiếp tục bảo đảm quyền

tiếp cận thông tin của công dân ở Việt Nam hiện nay. Mặc dù bài viết này không đề

cập trực tiếp việc giải quyết các vấn đề xâm phạm hình ảnh cá nhân trên các trang

mạng xã hội hiện nay nhưng tác giả đã phân tích sự cần thiết hoàn thiện Luật tiếp

cận thông tin để trình Quốc hội thông qua luật, làm cơ sở pháp lý cho các vấn đề

tiếp cận thông tin trên các phương tiện truyền thông hiện nay.

Ngô Huy Cương (2015), Tính hệ thống của các quy định về quyền nhân thân

trong Dự thảo Bộ luật Dân sự (sửa đổi), Nghiên cứu lập pháp, số 19, T10/2015. Tác

giả tập trung bàn về cấu trúc của quyền nhân thân và so sánh việc xác định quyền

nhân thân và phạm vi điều chỉnh của luật dân sự đối với quyền nhân thân tại các

giáo trình của các các cơ sở đào tạo luật ở Việt Nam. Ngoài ra, điểm nổi bật của bài

viết này chính là tác giả đặt ra câu hỏi: quyền nhân thân có bản chất của quyền con

người hay không khi nghiên cứu quyền nhân thân. Nhưng tác giả chỉ mới so sánh

cấu trúc lập pháp, chưa đi sâu giải quyết từng vấn đề cụ thể về việc xâm phạm

quyền nhân thân hiện nay.

Trần Thái Dương – Trần Thị Thanh Mai (2015), Quyền nhân thân, quyền tài

sản nhìn từ mối liên hệ giữa Bộ luật Dân sự với các luật chuyên ngành, Hiến pháp

và Luật nhân quyền quốc tế, Nghiên cứu lập pháp, số 14, T7/2015. Nhóm tác giả

phân tích và đánh giá trong cấu trúc lập pháp của quyền nhân thân trong Bộ luật dân

sự, cũng như sự tương quan với các ngành luật khác. Điểm nổi bật là nhóm tác giả

đưa ra một quan điểm mới về nội dung quyền nhân thân. Tuy nhiên, đề tài này chưa

nghiên cứu đến quyền nhân thân đối với hình ảnh, đặc biệt là trên các trang mạng xã

hội hiện nay.

Phùng Trung Tập (2014), Bồi thường thiệt hại do xâm phạm quyền nhân

thân, Tạp chí Luật học, số 2/2014. Bài viết phân tích các quy định về bồi thường