BÀI GIẢNG CÂY THỨC ĂN GIA SÚC docx

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HUẾ

DỰ ÁN HỢP TÁC VIỆT NAM – HÀ LAN

BÀI GIẢNG

CÂY THỨC ĂN GIA SÚC

Người biên soạn: PGS.TS Lê Văn An

Huế, 08/2009

0

TS. LÊ VĂN AN

BÀI GIẢNG

CÂY THỨC ĂN GIA SÚC

(Dùng cho lớp Dự án NUFFIC)

NĂM 2008

1

Bài 1: CÁC KHÁI NIỆM VỀ CÂY THỨC ĂN GIA SÚC

I. Những khái niệm về cây thức ăn gia súc

Cây thức ăn gia súc, còn gọi là cây thức ăn xanh là nguồn thức ăn quan trọng nhất

cho nghề chăn nuôi gia súc có sừng, đặc biệt là chăn nuôi trâu bò. Cỏ không những là

nguồn thức ăn cung cấp cho gia súc với chất lượng tốt, rẻ tiền, phù hợp với điều kiện môi

trường sinh thái khác nhau ở nhiều vùng khác nhau, mà cỏ còn có tác dụng khác như bảo

vệ đất, chống xói mòn, làm phân xanh, đồng cỏ còn là nơi cung cấp một số vật liệu thiết

yếu cho con người trong sinh hoạt như tranh lợp nhà, cỏ trồng ở các công viên, sân bóng

đá, một số còn sử dụng để làm thuốc.

Shantz (1954) dự đoán rằng diện tích trồng cỏ trên thế giới khoảng 46 triệu km2

,

chiếm 24% diện tích thực vật trên trái đất. Hầu hết nằm trong khoảng 550 Bắc đến 400

Nam, vùng nhiệt đới trong khoảng 280

Bắc đến 300

Nam (Thomas 1978).

Đồng cỏ nhiệt đới chiếm khoảng 4,5 triệu hec ta là đất dùng để chăn thả (L’t

Mannetje 1978). Với những điều kiện tự nhiên và biện pháp trong sử dụng mà thành phần

thảm thực vật và các cây lớn ở trên đồng cỏ nhiệt đới đang mất dần làm cho tính sa mạc

hóa ngày càng tăng.

Hiện nay chưa có một định nghĩa thỏa đáng cho danh từ đồng cỏ. Tùy theo mỗi

vùng khác nhau với những điều kiện tự nhiên khác nhau mà xác định danh từ đồng cỏ. Ở

một số nước cho rằng đồng cỏ là vùng đất rộng lớn, không dùng cho việc trồng trọt mà

chỉ dùng cho việc sinh trưởng, phát triển của những cây cỏ để làm thức ăn cho gia súc. Ở

một số nước khác đồng cỏ là những vùng đất không có cây to, không dùng để trồng trọt

mà dùng cho việc chăn nuôi gia súc,… Như vậy tùy theo tình hình phát triển trong chăn

nuôi gia súc cũng như tiềm năng về diện tích đất đai mà khái niệm đồng cỏ là một vùng

đất rộng lớn ở đó có những quần thể thực vật sinh sống dùng để làm thức ăn cho gia súc.

Với những vùng diện tích rộng lớn ở vùng núi và ở đồng bằng dùng cho chăn thả

gia súc một cách tự nhiên thì gọi là bãi chăn, những vùng đồng cỏ có sự quan tâm của con

người về mặt chăm sóc, sử dụng gọi là đồng cỏ.

Ở Việt Nam theo Giáo sư Trịnh Văn Thịnh (1974) đề nghị danh từ đồng cỏ để chỉ

những diện tích đồng cỏ có sự tác động của con người vào việc phát triển cây cỏ để làm

thức ăn cho gia súc (vĩnh viễn hay tạm thời); còn những vùng đồng cỏ tự nhiên thì được

gọi là bãi chăn. Đồng cỏ tạm thời là những vùng đông cỏ có thời hạn sử dụng ngắn,

thường từ 2 đến 3 năm sau đó chuyển qua trồng cây khác. Đồng cỏ vĩnh viễn là đồng cỏ

có thời hạn sử dụng dài. Mục đích chính của việc sản xuất ở vùng này là dùng cho việc

cung cấp thức ăn cho gia súc.

II. Phân loại đồng cỏ

2

Căn cứ theo nguồn gốc

Đồng cỏ tự nhiên là nhũng vùng đồng cỏ mà thành phần thảm thực vật ở đó chủ

yếu là cây cỏ được sinh trưởng một cách tự nhiên. Hầu hết diện tích đồng cỏ này được sử

dụng vào mục đích chăn thả gia súc. Thông thường năng suất và giá trị dinh dưỡng của

đồng cỏ thấp do đồng cỏ bị chăn thả không hợp lý và thành phần thảm thực vật không cân

đối, chủ yếu là cỏ hòa thảo và những cây có thể tồn tại được trong những điều kiện khắc

nghiệt của tự nhiên.

Đồng cỏ nhân tạo có thể cung cấp lượng cỏ với số lượng nhiều và chất lượng cao

hơn, nhất là những vùng đồng bằng cỏ nhân tạo được trồng hỗn hợp giữa cỏ hòa thảo và

bộ đậu. Do có sự chăm sóc và quản lý trong chăn thả và thu hoạch, vì vậy đồng cỏ nhân

tạo thường ổn định hơn về năng suất. Vùng nhiệt đới do có sự khác biệt giữa hai mùa nên

thường làm cho sự sinh trưởng của cây cỏ cũng thay đổi. Hiện nay, điều hạn chế nhất cho

việc phát triển các đồng cỏ nhân tạo đó là chi phí ban đầu lớn, nhất là chi phí cho chế độ

tưới tiêu và cải tạo thảm thực vật.

Theo vùng địa lý

Đồng cỏ được chia làm 2 vùng rõ rệt:

- Vùng nhiệt đới nằm trong khoảng 230

27’ Bắc – Nam. Đặc điểm chủ yếu của

vùng đồng cỏ này là phong phú về thành phần thảm thực vật, trong đó chủ yếu là loài cỏ

thuộc họ hòa thảo. Đất đồng cỏ nhiệt đới thường nghèo dinh dưỡng, đất chua. Với đặc

điểm này đã hạn chế sự sinh trưởng và phát triển của vi khuẩn Rhizobium, một loại cộng

sinh ở rễ cây họ đậu. Vùng nhiệt đới còn nhận một lượng năng lượng từ ánh sáng mặt trời

làm cho quá trình bay hơi nước nhanh, đồng cỏ thường thiếu nước trong mùa khô cho cả

cây cỏ và gia súc. Sự biến đổi về điều kiện tự nhiên khác biệt nhau giữa các mùa đã làm

cho năng suất cây cỏ thường không ổn định trong năm.

- Vùng ôn đới nằm trong 230

27’ đến 660

33’ Bắc – Nam. Đồng cỏ ở vùng này có

năng suất cao và giá trị dinh dưỡng tốt hơn, cây cỏ mềm hơn và gia súc thích ăn hơn so

với ở nhiệt đới. Tuy nhiên đồng cỏ ôn đới cũng gặp nhiều khó khăn đặc biệt là trong

những tháng mùa đông, vào thời gian này hầu hết gia súc được nhốt tại chuồng và cho ăn

thức ăn dự trữ.

Vùng nhiệt đới chiếm 1/4 diện tích đất đai và 2/5 diện tích bề mặt của quả đất.

Vùng nhiệt đới nhận 1/2 lượng mưa và chiếm 1/3 dân số thế giới (Crowder & Chheda,

1982). Khoảng 1/2 diện tích đồng cỏ chăn thả nằm ở vùng nhiệt đới bao gồm nhiều loại

địa hình và điều kiện khí hậu khác nhau. Khoảng 1/3 số lượng đàn gia súc nằm ở vùng

sinh thái nhiệt đới. Khoảng 1/3 sản lượng thịt bò và 1/6 sản lượng sữa trên thế giới được

sản xuất ở vùng này.

Theo năm sử dụng

3

Đồng cỏ thường có hai loại hình đồng cỏ; loại hình đồng cỏ sử dụng lâu dài và loại

hình sử dụng có thời hạn. Những vùng đồng cỏ thời gian sử dụng ngắn thường là những

vùng diện tích đất canh tác không dùng cho việc sản xuất cỏ mà được sử dụng cho mục

đích canh tác khác. Trong thời gian đầu để cải tạo đất người ta thường trồng một số loại

cây thức ăn cho gia súc vừa có tác dụng cải tạo đất vừa dùng để chăn nuôi gia súc, hoặc

một số vùng có thể vừa xen kẽ việc trồng cây ăn quả, cây công nghiệp hay cây lương thực

vừa xen kẽ chăn thả gia súc.

Đồng cỏ sử dụng lâu dài là đồng cỏ được quy hoạch cho việc chăn thả gia súc hay

cho mục đích sản xuất cây thức ăn cho gia súc trong thời gian dài. Tùy theo mức độ thâm

canh trong chăn nuôi mà những vùng đồng cỏ này được thâm canh đầu tư hay dựa vào

điều kiện tự nhiên.

Theo độ dốc

Đồng cỏ có thể chia ra làm nhiều loại. Đồng cỏ bằng phẳng thông thường tập trung

ở những vùng mà độ dốc không vượt quá 80

. Thông thường loại hình đồng cỏ này tập

trung ở vùng đồng bằng, ven sông suối. Loại hình đồng cỏ dốc theo kiểu đồi bát úp (độ

dốc trong khoảng 8 – 150

). Loại hình đồng cỏ này tập trung chủ yếu ở vùng trung du và

rất phổ biến hiện nay trong các đồng cỏ chăn thả ở Việt Nam và nhiều nước nhiệt đới

khác. Thông thường vùng đất này rất khó khăn trong việc thủy lợi và cung cấp nước cho

cây trồng. Việc trồng trọt không tiến hành được và hầu hết diện tích dùng để cho cỏ mọc

phục vụ cho chăn nuôi. Loại hình đồng cỏ khác tập trung ở núi cao có độ dốc cao hơn 150

,

việc chăn nuôi gia súc ở loại hình đồng cỏ này chỉ có thể áp dụng cho chăn nuôi dê, bò

địa phương.

III. Tình hình và lịch sử phát triển đồng cỏ và cây thức ăn gia súc

1. Sơ lược lịch sử khoa học và lĩnh vực nghiên cứu đồng cỏ

Trên thế giới môn khoa học này đã phát triển từ lâu đời. Năm 1613 R. Weston đưa

cây họ đậu vào để cải tiến đồng cỏ, nhưng mãi đến năm 1938 Lawes và Gilbert mới phát

hiện ra tác dụng của việc cải tiến này là nhờ đậu đã tăng N cho đất. Năm 1887 M. Ward

chứng minh nốt sần ở rễ chỉ tạo ra khi có vi khuẩn và một năm sau 1888 Beijerinck phân

lập được vi khuẩn này và đặt tên là Rhizobium.

Tuy từ 1816 Sinclair đã tính năng suất cây thức ăn trên luống nhưng nói chung thì

tài liệu thế kỷ 19 ít cho ý kiến về vấn đề này (Davies, 1959). Fream (1888) và Carruthers

(1890) đã đi sâu và nghiên cứu tính năng suất đồng cỏ.

Sau công trình nghiên cứu của Staphedon (1933) việc nghiên cứu đồng cỏ có bước

tiến rất quan trọng. Davies và cộng sự (1933) đã đưa ra phương pháp phân loại cỏ theo %

trọng lượng, % diện tích và % cây hay khóm cây. Levy và Madden (1933) đề xuất

phương pháp dùng khung vuông ngay tại ruộng để tính thành phần thực vật.