Yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

–––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THÁI

YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN

NGUYỄN QUANG THIỀU

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

–––––––––––––––––––

HOÀNG THỊ THÁI

YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN

NGUYỄN QUANG THIỀU

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ THANH NGÂN

THÁI NGUYÊN - 2019

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thái

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban

Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí - Truyền thông và Văn học,Trường

Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp

giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên

hướng dẫn - TS Nguyễn Thị Thanh Ngân đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo

trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luậnvăn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã

giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Thái

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................ii

MỤC LỤC........................................................................................................iii

MỞ ĐẦU........................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài........................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2

3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu.............................................................. 13

4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ....................................................... 13

5. Phạm vi nghiên cứu..................................................................................... 14

6. Cấu trúc của luận văn.................................................................................. 14

7. Đóng góp của luận văn................................................................................ 14

Chương 1: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU VỚI DÒNG

CHẢY CỦA YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM ĐƯƠNG

ĐẠI.................................................................................................................. 16

1.1. Khái niệm kì ảo và văn học có yếu tố kì ảo ............................................. 16

1.1.1. Khái niệm kì ảo ..................................................................................... 16

1.1.2. Yếu tố kỳ ảo trong văn học ................................................................... 19

1.2. Nguyễn Quang Thiều và khuynh hướng văn học đương đại có yếu tố kỳ ảo

ở Việt Nam...................................................................................................... 24

1.2.1. Khuynh hướng văn học đương đại có yếu tố kỳ ảo ở Việt Nam .......... 24

1.2.2. Nguyễn Quang Thiều và các truyện ngắn có yếu tố kỳ ảo ................... 26

Tiểu kết chương 1............................................................................................ 31

Chương 2: THẾ GIỚI HÌNH TƯỢNG KỲ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN

NGUYỄN QUANG THIỀU.......................................................................... 33

2.1. Thế giới nhân vật kì ảo............................................................................. 33

2.1.1. Thế giới hồn ma hiển hiện .................................................................... 34

iv

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.1.2. Thế giới thần thánh hiển linh ................................................................ 45

2.1.3. Thế giới người có khả năng đặc biệt..................................................... 50

2.2. Không gian kì ảo ...................................................................................... 59

2.2.1. Quãng sông nước bí hiểm ..................................................................... 59

2.2.2. Khu vườn ruộng hoang vu..................................................................................63

2.2.3. Vùng rừng núi thâm trầm...................................................................... 65

2.3. Thời gian kì ảo ......................................................................................... 67

2.3.1. Thời gian tâm tưởng.............................................................................. 68

2.3.2. Thời gian huyền thoại ........................................................................... 70

Tiểu kết chương 2............................................................................................ 72

Chương 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG CÁC YẾU TỐ KỲ ẢO TRONG

TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG THIỀU........................................... 73

3.1. NT xây dựng cốt truyện kỳ ảo.................................................................. 72

3.1.1. Tình huống kì ảo ................................................................................... 77

3.1.2. Kết cấu lồng ghép.................................................................................. 73

3.2. Ngôn ngữ và giọng điệu........................................................................... 81

3.2.1. Ngôn ngữ............................................................................................... 81

3.2.2. Giọng điệu............................................................................................. 84

3.3. Xây dựng môtip trần thuật ....................................................................... 89

3.3.1. Môtíp giấc mơ ....................................................................................... 90

3.3.2. Môtíp người chết báo oán ..................................................................... 93

3.3.3. Môtíp ở hiền gặp lành ........................................................................... 95

Tiểu kết chương 3............................................................................................ 97

KẾT LUẬN.................................................................................................... 98

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 101

PHỤ LỤC

1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Kỳ ảo là một thủ pháp hiệu quả và độc đáo của văn xuôi, đã được áp dụng

từ lâu đời để gây ấn tượng mạnh mẽ với độc giả. Thông qua yếu tố kỳ ảo, nhà

văn thể hiện cái nhìn về hiện thực, đồng thời bộc lộ những quan điểm mới mẻ

về thế sự, nhân sinh.

Lý luận về văn học kỳ ảo và yếu tố kỳ ảo trong văn học đã được xây dựng

từ thập niên 80 của thế kỷ trước và ngày càng được quan tâm rộng rãi, sâu sắc.

Ở Việt Nam, việc nghiên cứu yếu tố kỳ ảo trong tác phẩm của một nhà văn cụ

thể vừa đóng góp vào việc xây dựng hệ thống lý luận này, vừa góp phần khắc

họa rõ nét diện mạo văn học hiện đại Việt Nam đương đại.

Nguyễn Quang Thiều là cây bút đa tài và sung sức, xuất hiện thường

xuyên trên văn đàn, báo chí. Từ thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết, chân dung văn

học, ở “cuộc chơi” nào Nguyễn Quang Thiều cũng định vị được cho mình một

cá tính riêng, độc đáo. Với quan niệm “Hãy sống, hãy mơ ước và sáng tạo

không ngưng nghỉ trong im lặng nếu không có lý do để than thở. Khi nhà văn

sống đến từng nào thì họ sẽ viết đến từng đó”, ông đã đóng góp cho nền văn

học nước nhà nhiều tác phẩm có giá trị. Những giải thưởng cao quý trong sự

nghiệp văn chương của ông: hơn 20 giải thưởng văn học trong nước và quốc

tế, trong đó có giải của Hội Nhà văn Việt Nam cho tập thơ Sự mất ngủ của

lửa (1993); Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật với các tác phẩm:

“Sự mất ngủ của lửa” (1992), “Những người đàn bà gánh nước sông” (1995)

và “Mùa hoa cả bên sông” (1989) năm 2017... và tháng 9/2018 là giải thưởng

văn học quốc tế Hàn Quốc Changwon đã khẳng định vị trí của Nguyễn Quang

Thiều trong nền văn học Việt Nam đương đại nói riêng, văn học Việt Nam nói

chung.

Nguyễn Quang Thiều từng dành nhiều giải thưởng về thơ, song bên cạnh

đó ông cũng ghi dấu ấn đậm nét về tiểu luận, dịch thuật và góp phần quan trọng

2

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

quảng bá văn học Việt Nam ra thế giới, trong đó phải kể đến đóng góp trong

lĩnh vực truyện ngắn, đúng như nhận định của nhà biên tập cuốn Mùa hoa cải

bên sông: “Nguyễn Quang Thiều là một cây bút truyện ngắn tài hoa ...Văn

chương và con người anh như một thứ rượu để lâu, uống vào rất dễ say” (Dẫn

theo [18, tr 19]).

Trong phạm vi luận văn này, chúng tôi xin đi sâu nghiên cứu yếu tố kì ảo

trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều - một yếu tố có vai trò quan trọng, làm

nổi bật phong cách riêng của nhà văn. Từ đó giúp người đọc khám phá thêm lối

đi riêng về nghệ thuật viết truyện ngắn, đồng thời cảm nhận được chiều sâu nhân

văn và triết lý được ẩn chứa đằng sau mỗi câu chuyện kể của ông.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Về yếu tố kỳ ảo trong văn học

Cội nguồn của yếu tố kỳ ảo trong văn học có từ sáng tác dân gian, nhưng

việc nghiên cứu những sáng tác thuộc về văn học kỳ ảo và những sáng tác có

yếu tố kỳ ảo chỉ bắt đầu được quan tâm ở Việt Nam từ những năm 80 của thế

kỷ XX. Một trong những bài viết đầu tiên về văn học kỳ ảo được công bố ở

Việt Nam là bài viết “Huyễn tưởng văn học - một hình thái nhận thức thẩm

mỹ” của Nguyễn Văn Dân. Ông cho rằng: "Văn học huyễn tưởng là những

truyện hay tiểu thuyết viết về cái lạ lùng, cái li kì, gây hồi hộp và có sức hấp dẫn

cao...Ở huyễn tưởng thì cái hư bao giờ cũng xen lẫn cái thực. Hai cái đó ràng

buộc nhau, kết hợp với nhau và có khi chuyển hóa lẫn nhau" [7, tr 7]. Từ đây,

nhà nghiên cứu đã đi đến nhận định: huyễn tưởng là một hình thái nhận thức

thẩm mĩ dùng thủ pháp kết hợp hư thực để thể hiện tư tưởng tác giả. Tuy ông

dùng khái niệm “huyễn tưởng” (không dùng khái niệm “kì ảo”) nhưng đây là

bài viết sớm nghiên cứu về yếu tố kì ảo và văn học kì ảo ở nước ta.

Cùng tiếp cận cái kì ảo ở phương diện thủ pháp nghệ thuật như tác giả

Nguyễn Văn Dân, nhà nghiên cứu Nguyễn Trường Lịch có nhận xét như sau:

"Cái kì ảo là một trong những yếu tố góp phần làm phong phú thêm cách

3

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

tiếp cận hiện thực ... Đối với nhà văn, huyền thoại không tồn tại tự nó, họ

dùng chúng như những hình tượng hoang đường để khắc họa quan niệm của

con người về cái thế giời mà nhà văn mô tả chứ không phải để giải thích

những hiện tượng nào đó cũng như diễn biến của chúng” [28, tr 16]. Như vậy,

theo tác giả, kì ảo là một phương tiện nghệ thuật giúp nhà văn tiếp cận hiện

thực để bày tỏ quan điểm về thế giới. Đây là một nhận xét quan trọng cho tác

giả luận văn khi tìm hiểu về yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Quang

Thiều.

Trong bài nghiên cứu “Dư ba của truyện truyền kỳ, chí dị trong truyện

Việt Nam hiện đại”, tác giả Vũ Thanh đã chỉ ra rằng: “Các tác phẩm truyền kỳ

đời mới cũng mang một đặc trưng lớn của thể loại truyền kỳ cổ điển: phần lớn

cốt truyện đều xuất phát từ các truyền thuyết và chuyện kể dân gian, trong đó,

yếu tố thần kỳ là một đặc trưng quan trọng”[47, tr 17]. Hay khi xem xét:

"Những biến đổi của yếu tố kì và thực trong truyện ngắn truyền kì Việt Nam"

tác giả cũng đưa ra ý kiến: "Trong truyện truyền kì các tác giả sử dụng yếu tố

kì không phải chỉ với chức năng là vỏ bọc, che đậy dụng ý sâu xa của nhà văn

mà còn với tư cách là một bút pháp nghệ thuật mang tính đặc trưng của thể

loại. Các tác giả phản ánh hiện thực qua cái kì lạ" [47, tr 17]. Như vậy tác giả

Vũ Thanh cũng đồng quan điểm với Nguyễn Trường Lịch khi nhìn nhận yếu

tố kì ảo với tư cách là một phương thức nghệ thuật.

Trong chuyên luận "Cái kì ảo trong tác phẩm Balzac", PGS. TS Lê

Nguyên Cẩn cũng đã xem "Cái kì ảo là một phạm trù tư duy nghệ thuật, nó

được tạo ra nhờ trí tưởng tượng và được biểu hiện bằng các yếu tố siêu nhiên,

khác biệt, phi thường, độc đáo... Nó có mặt trong văn học dân gian, văn học

viết qua các thời đại. Nó tồn tại trên trục thực - ảo, và tồn tại độc lập, không

hòa tan vào các dạng thức của trí tưởng tượng" [6, tr 12]. Nhận định này đã

cho thấy tính chất độc đáo và tính chất tồn tại phổ biến của yếu tố kỳ ảo, một

gợi ý quý báu cho việc nghiên cứu yếu tố kì ảo và văn học kì ảo của nước ta.

4

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Trong bài viết Cái kì ảo và văn học huyễn ảo đăng trên Tạp chí nghiên

cứu Văn học số 8 năm 2006. Tác giả Lê Huy Bắc đã dùng khái niệm “huyễn

ảo” (còn gọi là “huyễn tưởng”) để chỉ chung những tác phẩm văn học chứa

đựng những yếu tố mà con người chúng ta không thể lí giải được bằng tư duy

logic thông thường. Trong những tác phẩm đó, tồn tại cả hai yếu tố “thực” và

“ảo” nhưng yếu tố “ảo” trở thành đối tượng chính của nội dung và nghệ thuật.

Từ đây ông nhấn mạnh: “thế giới của văn học huyễn ảo là thế giới của trí tưởng

tượng, nơi sự khác lạ, hoang đường, thần diệu luôn ngự trị. Có lúc nó giúp

người đọc bình tâm, tự tại; có lúc nó khiến họ hoang mang, khiếp đảm và có

lúc khiến họ hoài nghi, bối rối” [5, tr 37]. Đó là nhận định mới mẻ, sâu sắc về

văn học kỳ ảo, là gợi ý quan trọng cho việc tìm hiểu yếu tố kỳ ảo trong truyện

ngắn Nguyễn Quang Thiều.

Bàn “Về khái niệm cái kì ảo và văn học kì ảo trong nghiên cứu văn học”,

Lê Nguyên Long cũng nhận định: “Cái kì ảo không chỉ đơn thuần là cái siêu

nhiên, cái không thể xảy ra; cái siêu nhiên, cái không thể xảy ra ấy muốn trở

thành cái kì ảo thì phải có tác dụng tạo ra hiệu ứng hoang mang cho những

người nào đối diện với nó” [26, tr 7]. Theo ông “Ở truyện kì ảo, khép sách

lại, độc giả không thôi băn khoăn, hoang mang, chính bởi trong quá trình

đọc, độc giả luôn bị ràng buộc và liên hệ thường xuyên các sự kiện siêu nhiên

với tính hiện thực” [26, tr 9]. Và cũng như nhiều nhà nghiên cứu khác, ông

cho rằng “Ở những câu chuyện đó, thế giới ma quái hư ảo được tạo ra không

hoàn toàn nhằm mục đích cuối cùng là hiệu ứng hoang mang trước sự rạn

nứt của hiện thực mà chủ yếu chỉ là phương tiện để chuyển tải tư tưởng, bài

học nhân sinh, đạo lí của cuộc đời” [26, tr 9].

Nhà nghiên cứu Lã Nguyên đã có bài tổng thuật sâu sắc về văn học kỳ ảo

trên thế giới với những đặc trưng thi pháp quan trọng của loại hình tác phẩm

trong bài viết “Văn học kì ảo: nhìn từ hệ hình thế giới quan”. Tác giả đã đặt

các vấn đề như: Tuổi thọ của văn học kì ảo là tuổi thọ của văn học; Cơ sở

5

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

nghiên cứu loại hình văn học kì ảo là hệ hình thế giới quan; Kiểu tư duy hiện

thực và các dạng cấu trúc của văn học kì ảo [35]. Bài viết đã thể hiện cái nhìn

bao quát về văn học kì ảo trong tiến trình lịch sử phát triển của nó.

Trên cơ sở khảo cứu những tác phẩm tiêu biểu trên chặng đường phát triển

của cái kỳ ảo trong truyện và tiểu thuyết Việt Nam, Đặng Anh Đào đã đưa ra

nhận định: “Cái kỳ ảo ở truyện Việt Nam hướng về cái thần diệu, siêu nhiên

của truyện dân gian... Ở nhiều truyện, nó không thể chỉ được coi là bút pháp.

Bởi mỗi chi tiết kì ảo đã là một đơn vị ngữ nghĩa tạo ra phản ứng đặc trưng

của nhân vật lan tỏa tới người đọc cảm giác mơ hồ, bất định trước sự đột nhập

của một hiện tượng siêu nhiên” [10, tr 22-23]. Bài viết đã tập trung, chú trọng

đến vai trò của yếu tố kì ảo trong truyện và tiểu thuyết Việt Nam tiêu biểu.

Thông qua việc liên hệ, so sánh với “truyện không kì ảo”, Đặng Anh Đào đã

nêu ra những nhận xét, đánh giá sâu sắc về vấn đề này, góp phần giúp người

đọc hiểu rõ hơn về văn học kì ảo nước ta.

Ở bài viết “Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại sau năm

1975” - Phùng Hữu Hải đã tìm hiểu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam

sau 1975 ở hai bình diện “vi mô” và “vĩ mô”. Tác giả cho rằng “Ở tầm vĩ mô,

yếu tố kỳ ảo thể hiện một quan niệm mới của nhà văn về thế giới, là sự mở

rộng và chiếm lĩnh hiện thực hết sức sinh động. Ở tầm vi mô, yếu tố kỳ ảo

chính là các hình thức nghệ thuật cụ thể như: đối thoại tâm linh, giấc mơ, cổ

tích hóa… Yếu tố kỳ ảo là một hình thức đắc dụng giúp nhà văn đi sâu khám

phá thế giới tinh thần hết sức trừu tượng khó nắm bắt của con người, để từ

đó “thấu” con người ở phần nhân tính, mơ hồ và huyền diệu ấy” (Dẫn theo

[24, tr 10]. Từ đó, tác giả bài viết chỉ ra yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt

Nam giai đoạn này vừa mang nét chung của cái kì ảo phương Đông, vừa mang

nét riêng của bầu không khí thời đại.

Cũng khảo cứu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975, Phạm

Thị Thanh Nga trong bài viết “Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau