Xưng hô trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

PHẠM THỊ HẠNH

XƢNG HÔ TRONG TIỂU THUYẾT

TUỔI THƠ DỮ DỘI CỦA PHÙNG QUÁN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2013

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

PHẠM THỊ HẠNH

XƢNG HÔ TRONG TIỂU THUYẾT

TUỔI THƠ DỮ DỘI CỦA PHÙNG QUÁN

Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã số: 60.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Văn Tình

THÁI NGUYÊN - 2013

i

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn tới Thầy Phạm Văn Tình,

ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình viết luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô Khoa Ngữ văn, Khoa Sau Đại học

của Trƣờng Đại học Sƣ Phạm, các Thầy Viện Ngôn ngữ học, Viện Từ điển

học và Bách khoa thƣ Việt Nam, đã tận tình giảng dạy giúp tôi hoàn thành

khóa học.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè, ngƣời thân, tập

thể lớp Ngôn ngữ K19 đã tạo điều kiện và động viên, để tôi học tập có kết quả

và hoàn thành luận văn này.

Tác giả luận văn

Phạm Thị Hạnh

ii

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cảm ơn......................................................................................................i

Lời cam đoan.................................................................................................ii

Mục lục.........................................................................................................iii

Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt ...............................................................iv

Danh mục các bảng .......................................................................................v

MỞ ĐẦU ...........................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài........................................................................................ 1

2. Lịch sử nghiên cứu .................................................................................... 2

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 6

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................ 7

6. Đóng góp của luận văn.............................................................................. 8

7. Bố cục của luận văn................................................................................... 8

CHƢƠNG 1 - CƠ SỞ LÍ THUYẾT. ĐÔI NÉT VỀ PHÙNG QUÁN VÀ

TÁC PHẨM TUỔI THƠ DỮ DỘI..............................................................9

1.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM CÓ LIÊN QUAN ĐẾN XƢNG HÔ ................ 9

1.1.1. Lí thuyết hội thoại ............................................................................... 9

1.2.2. Lí thuyết giao tiếp.............................................................................. 15

1.2.3. Lí thuyết về chiếu vật và chỉ xuất ..................................................... 19

1.2. MỘT SỐ KHÁI NIỆM TRONG VĂN HỌC CÓ LIÊN QUAN

ĐẾN XƢNG HÔ................................................................................. 25

1.2.1. Hội thoại trong tác phẩm văn học ..................................................... 25

1.2.2. Ngôn từ nghệ thuật............................................................................ 25

1.2.3. .......................................................................... 27

1.2.4. Tính hiện thực trong tác phẩm văn học............................................. 29

1.2.5. Hình tƣợng nhân vật.......................................................................... 29

iii

1.3 ĐÔI NÉT VỀ PHÙNG QUÁN VÀ TÁC PHẨM TUỔI THƠ DỮ DỘI...... 32

1.3.1. Về Phùng Quán và sự nghiệp văn học của ông................................. 32

1.3.2. Về tác phẩm Tuổi thơ dữ dội............................................................. 34

1.4 TIỂU KẾT ............................................................................................ 35

CHƯƠNG 2 - CÁC TỪ NGỮ XƯNG HÔ VÀ CÁCH XƯNG HÔ TRONG

TUỔI THƠ DỮ DỘI .................................................................................36

..................................................... 36

2.1.1. Cuộc thoại.......................................................................................... 36

2.1.2. Các từ ngữ xƣng hô trong cuộc thoại................................................ 37

......... 38

2.2.1. Đặc điểm của các từ ngữ xƣng hô xét về hình thức .......................... 38

......................... 40

2.3. TIỂU KẾT ............................................................................................ 66

CHƯƠNG 3 - CÁCH XƯNG HÔ VÀ VIỆC KHẮC HỌA HÌNH TƯỢNG

NGHỆ THUẬT TRONG TUỔI THƠ DỮ DỘI.......................................67

3.1. CÁCH XƢNG HÔ VÀ VIỆC KHẮC HỌA HOÀN CẢNH ĐIỂN

HÌNH TRONG TÁC PHẨM.............................................................. 68

3.1.1 Một vùng quê xứ Huế với những mối quan hệ làng xóm thân tình ... 68

3.1.2 Một vùng chiến khu với những mối quan hệ đồng chí, đồng đội. ..... 72

3.1.3 Một mặt trận khốc liệt với hai chiến tuyến đối địch giữa Việt

Minh và thực dân Pháp..................................................................................... 82

3.2. CÁCH XƢNG HÔ VỚI VIỆC KHẮC HỌA TÍNH CÁCH CÁC

NHÂN VẬT TRONG TÁC PHẨM................................................... 82

3.2.1 Nhân vật chính diện............................................................................ 82

3.2.2 Nhân vật phản diện............................................................................. 87

3.3. CÁCH XƢNG HÔ VỚI VIỆC PHẢN ÁNH “CÁI TÔI NGHỆ

THUẬT” CỦA TÁC GIẢ PHÙNG QUÁN....................................... 93

iv

3.3.1.Chất Huế............................................................................................. 93

3.3.2 Nhà văn một lòng theo kháng chiến................................................... 97

3.3.3 Nhập vai tinh tế. ............................................................................... 100

3.4. TIỂU KẾT ........................................................................................... 68

KẾT LUẬN ...................................................................................................107

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................109

PHỤ LỤC............................................................................................................

iv

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Hình thức hội thoại trong các cuộc thoại......................................... 36

Bảng 2.2.Các từ ngữ xƣng hô đƣợc sử dụng trong cuộc thoại phẩm….…......39

Bảng 2.3. .......................................... 38

Bảng 2.4. ..................................................... 38

Bảng 2.5. ............................................. 40

...................................................... 40

Bảng 2.7. hời........................................................... 44

Bảng 2.8. Các từ ngữ chỉ quan hệ xã hội ngoài gia đình dùng để xƣng hô ..... 52

Bảng 2.9. ừ ngữ xƣng hô chỉ nghề nghiệp và vị trí xã hội ...................... 53

...................................................... 55

.. 59

, tính chất (hoặc có yếu tố chỉ trạng

thái, tính chất) dùng để xƣng hô....................................................................... 62

xƣng hô vay mƣợn ...................................................... 64

............................................................... 64

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Giao tiếp là một hoạt động quan trọng nhất đảm bảo cho sự gắn kết của

xã hội loài ngƣời, dựa trên phƣơng tiện chủ yếu là ngôn ngữ. Một trong

những nhân tố để hoạt động này có hiệu quả là việc xác lập các vai trong giao

tiếp trong hội thoại. Ngƣời nói sử dụng từ ngữ xƣng hô linh hoạt trong những

hoàn cảnh giao tiếp cụ thể, để xác lập và thể hiện các vai giao tiếp nhằm duy

trì các mối quan hệ, thể hiện cách cƣ xử thích hợp với chiến lƣợc giao tiếp đặt

ra trong những tình huống khác nhau.

Dƣới tác động của những nhân tố văn hóa, cộng đồng ngƣời Việt đã hình

thành nên và sử dụng một hệ thống từ ngữ xƣng hô vô cùng phong phú, đa

dạng, linh hoạt. Điều này đã tạo nên sự khác biệt trong giao tiếp ngƣời Việt so

với nhiều cộng đồng ngôn ngữ khác. Hệ thống các từ ngữ xƣng hô này từ

cuộc sống đi vào văn học qua sự cảm thụ của các nhà văn.

Việc xem xét cách xƣng hô trong phạm vi tác phẩm văn học sẽ góp phần

làm sáng tỏ về văn hóa xƣng hô của ngƣời Việt, đồng thời cũng giúp độc giả

phần nào hiểu sâu sắc về phong cách nhà văn thông qua cách kể về lời ăn tiếng

nói của các nhân vật. Qua cách sử dụng từ ngữ xƣng hô của nhà văn, ta sẽ thấy

rõ các cung bậc tình cảm, thái độ ứng xử của nhân vật trong cuộc sống.

1.2. Tuổi thơ dữ dội của Phùng Quán là một tác phẩm nổi tiếng, đƣợc khởi

thảo từ năm 1968 và hoàn thành năm 1986, đã nhận đƣợc Giải thƣởng A của

Hội Nhà văn Việt Nam. Truyện viết về cuộc sống, sự chiến đấu, hi sinh của

những thiếu niên 13 – 14 tuổi trong Đội Thiếu niên trinh sát của Trung đoàn

Trần Cao Vân trong giai đoạn lịch sử vô cùng khốc liệt. Đó là lúc thực dân

Pháp quay trở lại xâm lƣợc đất nƣớc ta, những năm tháng trong giai đoạn

1945 - 1954. Tại vùng đất Huế, với tinh thần “Quyết tử cho Tổ quốc quyết

sinh”, các em nhỏ - những Ga- vơ- rốt trên chiến trận - đã tự nguyện hi sinh

xƣơng máu để bảo vệ chiến khu Hòa Mỹ, góp một phần cho thắng lợi của

2

kháng chiến. Truyện đã mang lại sự xúc động lớn lao cho nhiều thế hệ bạn

đọc và khẳng định tài năng văn chƣơng và nhân cách của ngƣời nghệ sĩ Phùng

Quán. Đúng nhƣ lời nhận xét về truyện: “Tác phẩm giàu chất thơ, tái hiện

hiện thực hào hùng của cuộc kháng chiến, ca ngợi ngƣời chiến sĩ cách mạng

thông qua cảm quan mĩ học kết hợp cái cao cả và cái bi tráng nên giàu sức

truyền cảm...” [30, tr.1.434]. Đóng góp cho thành công của tác phẩm phải kể

đến sự am hiểu và tài năng sử dụng tiếng Việt, trong đó có việc sử dụng các

từ ngữ xƣng hô của tác giả.

Tác phẩm Tuổi thơ dữ dội viết về một thời kì lịch sử cách đây nửa thế kỉ,

về những con ngƣời và những sự kiện ở vùng đất Huế, bản thân tác giả cũng

là ngƣời sinh ra ở Thừa Thiên Huế.Vì vậy, chắc chắn những đặc điểm của

một thời kì trong sự phát triển của tiếng Việt cũng nhƣ chất giọng của một

vùng đất phải ít nhiều đƣợc ghi lại qua ngôn từ nghệ thuật, trong đó có cách

xƣng hô trong tác phẩm.

Vì những lí do trên,“ Xƣng hô trong tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội của Phùng

Quán”, đã đƣợc chọn làm đề tài nghiên cứu trong luận văn này.

2. Lịch sử nghiên cứu

2.1. Những nghiên cứu về xƣng hô nói chung và từ ngữ xƣng hô trong tác

phẩm văn học

Trong các tài liệu về Ngữ pháp và Ngữ dụng học, xƣng hô luôn đƣợc khảo

sát khá kĩ lƣỡng do vị trí và công dụng đặc biệt của nó.

Trong công trình Studies in Vietnamese Grammar (năm 1951), M.B.

Emenéau đã có những nhận xét thú vị về từ ngữ xƣng hô trong tiếng Việt, đặc

biệt là nhóm từ xƣng hô lâm thời có nguồn gốc danh từ. Ông gọi các danh từ

đƣợc dùng để xƣng hô này là các “đại danh từ cƣơng vị”: “Đa số các đại từ đó

đều trùng làm một với những danh từ chỉ ngƣời bà con cùng huyết thống”

[33, tr 51]. Ông thống kê đƣợc mƣời ba đại danh từ nhân xƣng cƣơng vị trùng

với các danh từ chỉ quan hệ thân thuộc: cụ, ông bà, cha, con, cậu...

3

Ở Việt Nam, từ những thập niên cuối thế kỷ XX trở lại đây, các công trình

nghiên cứu về xƣng hô của tiếng Việt và các ngôn ngữ gần gũi hoặc có quan

hệ với nó xuất hiện ngày càng nhiều và chất lƣợng ngày càng dày dặn. Các

nhà ngôn ngữ học nghiên cứu khá kĩ về lĩnh vực này nhƣ Đỗ Hữu Châu,

Nguyễn Văn Chiến, Nguyễn Nhƣ Ý, Hoàng Thị Châu, Nguyễn Văn Khang,

Mai Xuân Huy, Bùi Minh Yến, Phạm Ngọc Thƣởng, Nguyễn Phú Phong, Lê

Thanh Kim… Nhiều tác giả đã chú trọng tiếp cận cách xƣng hô theo hƣớng

mới: hoạt động của xƣng hô dƣới góc nhìn Ngữ dụng học. Theo Nguyễn Văn

Chiến: “Vấn đề sẽ rõ ràng và lý thú hơn khi chúng ta xem xét những từ xƣng

hô dƣới ánh sáng của lý thuyết dụng học và dân tộc học giao tiếp” [10, tr 15].

Tác giả Nguyễn Văn Chiến đã đầu tƣ khá nhiều sự chú ý vào mảng đề tài

này trên cơ sở tƣ liệu tiếng mẹ đẻ (của tác giả) và ngoại ngữ. Trong cuốn Từ

xưng hô trong tiếng Việt (1993), tác giả sử dụng phƣơng pháp tiếp cận hệ

thống để tìm hiểu về các từ ngữ xƣng hô trong tiếng Việt – tiếng mẹ đẻ. Theo

ông, tất cả các từ ngữ xƣng hô trong tiếng Việt đƣợc nghiên cứu nhƣ một

chỉnh thể nguyên vẹn. Đó là một hệ thống cấu trúc bao gồm các yếu tố chỉ

ngƣời trong sinh hoạt giao tiếp – đối thoại, nội dung và giá trị của từng yếu tố

đƣợc xác định nhờ vào sự đối lập giữa yếu tố ấy với tất cả những yếu tố còn

lại trong hệ thống thông qua những quan hệ phạm trù (cái đƣợc Nguyễn Phú

Phong gọi là "phạm trù nhân xƣng"). Nguyễn Văn Chiến còn tiến hành khảo

sát các phạm trù “nhân xƣng” tiếng Việt trên cơ sở đối chiếu với các ngôn

ngữ cùng loại hình với nó (nhƣ tiếng Khơ me, Lào...) và ngôn ngữ khác loại

hình (nhƣ tiếng Nga, Anh, Tiệp...), từ đó có đƣợc những nhận xét lí thú về sự

tƣơng đồng và khác biệt trong cách “nhân xƣng” của các ngôn ngữ này.

Tác giả Bùi Minh Yến với hàng loạt bài viết trên tạp chí Ngôn ngữ (các

năm: 1990, 1993, 1994…) về cách xƣng hô trong gia đình ngƣời Việt, nhƣ:

“Xƣng hô giữa vợ và chồng trong gia đình ngƣời Việt”, “Xƣng hô giữa anh

chị và em trong gia đình ngƣời Việt”, “Xƣng hô giữa ông bà và cháu trong gia

4

đình ngƣời Việt” và luận án Từ xưng hô trong gia đình đến xưng hô ngoài xã

hội của người Việt (2001). Tác giả Lê Thanh Kim với luận án tiến sĩ Từ xưng

hô và cách xưng hô trong các phương ngữ tiếng Việt từ góc nhìn của lý thuyết

xã hội ngôn ngữ học (2002) cùng với nhiều bài nghiên cứu về cách xƣng hô,

cũng đã miêu tả phần nào bức tranh nhiều màu sắc về từ ngữ xƣng hô của

ngƣời Việt, xét từ góc nhìn phƣơng ngữ. Đó là cách tiếp cận các xƣng hô theo

hƣớng cấu trúc, hoặc từ góc nhìn của Ngôn ngữ học xã hội, nhằm đi sâu

nghiên cứu các phạm vi sử dụng của các từ ngữ xƣng hô trong các hoạt động

giao tiếp ngôn ngữ.

Hội thoại trong sáng tác của Nam Cao trước Cách mạng Tháng Tám của

Phạm Văn Khanh (Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, 2006) là một luận văn

Thạc sĩ về sử dụng từ ngữ xƣng hô trong tác phẩm văn học. Tác giả nhấn

mạnh vào đặc điểm sử dụng từ ngữ trong quan hệ với nhân vật trong các tác

phẩm của Nam Cao và chỉ ra những đặc trƣng trong cách xƣng hô của các lớp

nhân vật khác nhau. Tác giả đi đến kết luận: Qua cách xƣng hô, các nhân vật

trong các tác phẩm đang xét thể hiện vị thế của mình, đồng thời thể hiện mối

quan hệ, diễn biến tâm lí với các nét tình thái thân sơ khinh trọng khác nhau;

Từ ngữ xƣng hô trong sáng tác của Nam Cao rất giàu sắc thái biểu cảm.

Trong luận văn thạc sĩ Cách xưng hô trong Bão biển của Chu Văn, tác giả

Dƣơng Minh Phƣợng (Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên, năm 2011) đã đặt vấn

đề tìm hiểu về xƣng hô trong một tác phẩm văn học nổi tiếng - Bão biển. Ở

luận văn này, tác giả đã nhấn mạnh tới mối liên hệ giữa xƣng hô với việc xây

dựng hình tƣợng nghệ thuật và chỉ ra những liên quan thú vị giữa đặc điểm

của mảnh đất con ngƣời với cách xƣng hô tƣơng ứng của những ngƣời cụ thể

trong những hoàn cảnh khác nhau.

2.2. Những nghiên cứu về Phùng Quán và sáng tác của nhà văn, về tiểu

thuyết Tuổi thơ dữ dội và ngôn ngữ trong tác phẩm

Phùng Quán đƣợc đánh giá là ngƣời có nhiều sáng tạo trong văn học, nhờ

năng khiếu bẩm sinh và lòng kiên trì học tập của ông. Cuộc đời sóng gió có

5

những bƣớc thăng trầm không làm ngƣời nghệ sĩ mất đi tính cách và tính sáng

tạo tuyệt vời ấy. Đó chính là lí do để hàng loạt tác phẩm có giá trị của Phùng

Quán đƣợc ra đời. Tuy có vài sáng tác không đƣợc công khai, bị chỉ trích ở

một thời kì nhất định, nhƣng những tác phẩm của nhà văn vẫn đƣợc độc giả

đón nhận và trân trọng. Cho đến nay, sự nghiệp sáng tác của Phùng Quán vẫn

thu hút đƣợc nhiều độc giả.

Mặc dù chƣa có nhiều công trình nghiên cứu về những tác phẩm của Phùng

Quán với quy mô rộng nhƣng những đánh giá của những nhà văn, nhà thơ,

nhà phê bình dành cho cuộc đời cũng nhƣ những tác phẩm của ông đều cho ta

thấy đƣợc sự ngƣỡng mộ về tài năng về nhân cách của ngƣời nghệ sĩ này.

Luận văn thạc sĩ Thế giới nghệ thuật thơ Phùng Quán của Bài Văn Bình

(Trƣờng Đại học Quy Nhơn, 2011) đã cho ngƣời đọc thấy đƣợc bản chất, nội

dung và nghệ thuật thơ Phùng Quán. Ở luận văn này, tác giả để cập đến quan

điểm, nghệ thuật của Phùng Quán. Với thơ, Phùng Quán cho rằng “Thơ là

một tố chất mĩ học”, đồng thời “Thơ là vũ khí tấn công của những trận đánh

một còn một mất”. Đối với nhà thơ, Phùng Quán ca ngợi đạo đức chân chính,

nhà thơ phải là ngƣời chân thật. Ông khẳng định “Không đƣợc đổi giọng. Viết

ngay và viết thẳng, ngay thẳng thủy chung. Từ dòng đầu tới dòng cuối”. Hơn

nữa, theo ông, nhà thơ còn phải “có khả năng kì diệu, bất kì cống rãnh nào

cũng mò thấy ngọc trai”.

Tác giả Bùi Văn Bình cũng trình bày hành trình nghệ thuật thơ Phùng Quán

và những khuynh hƣớng mà thơ ông phản ánh.

Qua thiên hồi kí Phùng Quán viết Trăng Hoàng Cung (NXB Thuận Hóa),

Hà Khánh Linh đã phần nào cho ngƣời đọc thấy đƣợc cảm hứng khơi nguồn

của tập thơ viết về xứ Huế này.

Tác phẩm Vượt Côn Đảo và Tuổi thơ dữ dội đã đƣợc dựng thành phim và

đƣợc công chúng đón nhận.