Về sự tồn tại và suy tàn của Đàng Trong thể kỷ XVI - XVII

^ VE SU TON TAI VA SUY TAN • •

CUA OANG TRONG THE KY XVI - XVIII

NGUYEN MANH DUNG*

1. Tif mot bifdc ngoat lich svf

Cac ngudn chlnh sft (va tft\da sft) gifla

the ky XVI deu cho ring Nguyen Binh

Khiera (1491-1585) la tac gia cho rapt

thay ddi raa sau nay lich sft da cho tha'y

tam mftc anh hftdng cfta nd. Nguyen Binh

Khiem la con ngftdi cfta thdi dai, do thdi

dai sin sinh, rapt thdi dai tao loan, ndi

chie'n. Nhft rapt dinh de tat yeu, trong

canh hudng dd ta't dan den sft chuyen bien

cho dan tpc vdi nhflng van ddng npi tai

cpng hfldng yeu to' ngoai sinh raanh rae.

NhUng cdn lUu y la Nguyen Binh Khiem

dd gdp phdn tgo diing len mpt thdi dgi:

"gifl chfta thd Phat dftdc an oan", "Cao

Bang dau nhd cung cd the hftdng phftc lau

dUdc vai ddi" va "Hoanh Sdn nha't dai,

[kha dl] van dai dung than"*'^

Thflc te la, ca Nguyen Binh Khiem va

Nguyen Hoang chUa the hinh dung ra hit

phan dat b ben kia "Hoang Sdn" hay ndi

dung hdn la trong tam thftc cfta hp dftdng

nhft nd "dang sd hdn la dang d". "Thoat ky

thfty, day chi la rapt svf trdn tranh, mpt sft

chay trdn de bao toan tlnb mang cfta dng

Hai Hoang"*^'. Dftdng nhft hp ddng cam

trong viec nhin nhan vftng da't phftdng

Nam "chd da't hiem trd xa khdi", nhftng dd

la 'vung dat tfl do "mien da't hfla" rapt 'Tan

the gidi". Vay tri thflc ve xft sd dd da khien

Nguyin Hoang "lap tftc Nguyen Hoang

tau vdi chi" va Nguyen Binh Khiera gap

nhau? Vdi Nguyen Hoang dang trong tinh

the hiem ngheo "Trinh Kiem cd y am

hai"*^^ thi cd the hieu dUdc, nhUng xua't

phat tft dau Nguyin Binh Khiera da dUa

ra ldi "sara truyen" mang tinh phi-Nho

nhft vay.

Tat ca nhftng md hinh tren chi mang

tinh chat minh hpa, sft dan xen va tftdng

tac ludn diin ra, dd chi la sfl co dan cua

rapt xa hpi phong kie'n Viet Nara tft the ky

XII-XVIII, trong dd, "b thdi loan thi cac tfl

tfldng phi Nho cang phat trien va diu the

ky XVI khi Trang Trinh cdn tre, da cd du

thfl "Idi sara dfldc tung ra thanh bai hat,

ldi ddn... trong thien ha"'''\

Rat khdng may la chlnh sft ehep ve

bie'n dpng lich sft nay khong nhieu. Cung

nhfl khi dpc lai chlnh sft (va tfl sft) deu

khdng cd nhic tdi ldi phe hanh dpng

"bay\ mach mflu" nay cfta Nguyen Binh

Khiem. Ne'u dat nhu ngUdc Iai, viec nha

Le-Trinh tieu diet hp Nguyin va thiet lap

chlnh quyen Le hoac Trinh nhu sau nay

nhieu kha nang hanh dpng nay cfta

Nguyin Binh Khiera se nhan dUdc nhftng

Idi cdng kich, phe phan cua sil quan trieu

Le (Trinh).

• Ths. NguySn Manh Diing, Vlen Sft hoc