Vấn đề xã hội trong Truyện Kiều từ những góc nhìn khác nhau

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

ĐOÀN THỊ TUYẾT NHUNG

VẤN ĐỀ XÃ HỘI TRONG TRUYỆN KIỀU

TỪ NHỮNG GÓC NHÌN KHÁC NHAU

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

ĐOÀN THỊ TUYẾT NHUNG

VẤN ĐỀ XÃ HỘI TRONG TRUYỆN KIỀU

TỪ NHỮNG GÓC NHÌN KHÁC NHAU

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã ngành: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS Trần Nho Thìn

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 12 năm 2020

Tác giả luận văn

Đoàn Thị Tuyết Nhung

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt thời gian theo học ở Trường Đại học Khoa học - Đại học Thái

Nguyên và dặc biệt trong khoảng thời gian thực hiện luận văn tốt nghiệp, tôi đã

nhận được sự giúp đỡ về mặt vật chất, tinh thần, kiến thức và những kinh nghiệm

quý báu từ gia đình, thầy cô và bạn bè. Qua đây, tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết

ơn chân thành đến:

GS.TS Trần Nho Thìn, người thầy đã tận tâm chỉ bảo, hướng dẫn và giúp đỡ

tôi trong suốt quá trình làm luận văn.

Quí thầy cô Trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên giảng dạy các

chuyên đề cho lớp cao học Văn học Việt Nam K12A1,2 đã hết lòng truyền đạt kiến

thức và những kinh nghiệm quý báu khi chúng tôi theo học.

Đặc biệt, tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè và đồng

nghiệp đã luôn ủng hộ, động viên, tạo điều kiện, quan tâm giúp đỡ để tôi có thể

hoàn thành luận văn tốt nghiệp này.

Thái Nguyên, tháng 12 năm 2020

Tác giả luận văn

Đoàn Thị Tuyết Nhung

iii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài.....................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................2

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ............................................................................10

4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................10

5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................11

6. Đóng góp mới của đề tài .......................................................................................12

7. Bố cục....................................................................................................................12

PHẦN NỘI DUNG ...................................................................................................13

Chương 1 TIẾP CẬN VẤN ĐỀ XÃ HỘI TRONG TRUYỆN KIỀU TỪ GÓC NHÌN

XÃ HỘI HỌC ...........................................................................................................13

1.1. Khái quát về cách tiếp cận vấn đề xã hội Truyện Kiều theo hướng xã hội học......13

1.2. Đặc điểm một số công trình tiêu biểu cho khuynh hướng tiếp cận vấn đề xã hội

trong Truyện Kiều từ góc nhìn xã hội học.................................................................13

1.3. Một số nhận xét..................................................................................................43

Chương 2 TIẾP CẬN VẤN ĐỀ XÃ HỘI TRONG TRUYỆN KIỀU ......................48

TỪ GÓC NHÌN THI PHÁP HỌC ............................................................................48

2.1. Tổng quan về cách tiếp cận văn học theo khuynh hướng thi pháp học .............48

2.2. Tiếp cận xã hội Truyện Kiều từ góc nhìn thi pháp học ......................................50

2.2.1. Quan niệm nghệ thuật về không gian dưới góc nhìn thi pháp học .................51

2.2.2. Quan niệm nghệ thuật về con người ...............................................................57

2.2.3. Hệ thống biểu tượng dưới góc nhìn thi pháp học ...........................................61

2.3. Một số nhận xét..................................................................................................66

Chương 3 TIẾP CẬN VẤN ĐỀ XÃ HỘI TRONGTRUYỆN KIỀU.........................70

TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA HỌC............................................................................70

3.1. Tổng quan về cách tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa học...........................70

3.2. Cách tiếp cận nội dung xã hội theo quan điểm Phật giáo ..................................72

3.3. Cách đọc theo quan điểm nhân học văn hóa......................................................85

3.4. Một số nhận xét................................................................................................101

KẾT LUẬN.............................................................................................................104

TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................108

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Truyện Kiều của Nguyễn Du được coi là một trong những tác phẩm kinh

điển của văn học Việt Nam. Hơn 200 năm qua, lịch sử tiếp nhận của giới Kiều học

đối với tác phẩm này cũng vô cùng phong phú. Một vấn đề trung tâm của lịch sử

tiếp nhận đó là phân tích, lý giải nội dung xã hội của tác phẩm.

Trong lịch sử nghiên cứu Truyện Kiều, có những cách đọc, giải thích, phân

tích khác nhau đối với nội dung xã hội, hình ảnh xã hội trong tác phẩm. Qua tìm

hiểu chúng tôi nhận thấy trong một thời gian khá dài từ sau Cách mạng tháng Tám

1945, cách tiếp cận xã hội học Macxit chiếm vị trị thống trị trong nghiên cứu và

giảng dạy Truyện Kiều. Như là để đối thoại lại cách tiếp cận xã hội này, đã xuất

hiện những cách tiếp cận khác mà nổi bật là cách tiếp cận vấn đề nội dung xã hội

trong Truyện Kiều, nổi bật là ba hướng tiếp cận: tiếp cận từ góc nhìn xã hội học,

tiếp cận từ góc nhìn thi pháp học và tiếp cận từ góc nhìn văn hóa học. Nếu cách tiếp

cận từ góc nhìn xã hội học coi trọng mặt nội dung của tác phẩm, chủ yếu phân tích

nhân vật theo quan điểm giai cấp dựa trên lập trường chính trị của giai cấp thống trị,

cách tiếp cận nội dung xã hội theo quan điểm thi pháp học lại có xu hướng chú

trọng đến đặc điểm của thế giới nghệ thuật với tính chất tự trị của nó. Cách tiếp cận

theo góc nhìn văn hóa học lại xem xét và lý giải các vấn đề xã hội ấy dưới lăng kính

của hệ hình văn hóa Việt Nam. Đã đến lúc cần phải nhìn lại những ưu nhược điểm

của các cách tiếp cận nói trên. Hiện, chưa có một luận văn nào dành riêng cho việc

khảo sát, nghiên cứu cách đọc, cách tiếp cận nội dung xã hội của Truyện Kiều một

cách hệ thống. Đây là lý do chúng tôi quyết định chọn đề tài này làm nội dung

nghiên cứu của luận văn.

Hơn nữa, là một giáo viên giảng dạy ở bậc Trung học phổ thông, tác giả luận

văn cũng mong muốn nắm vững nội dung xã hội trong Truyện Kiều để làm phong

phú thêm, đầy đủ thêm bài giảng, từ đó cung cấp cho học sinh những hướng tiếp

cận mới và góc nhìn sâu sắc hơn về tác phẩm này. Chúng tôi nhận thấy vấn đề xã

hội có tầm quan trọng đặc biệt và chi phối đến việc tiếp nhận các khía cạnh nội

2

dung, nghệ thuật khác của tác phẩm này. Vấn đề xã hội trong Truyện Kiều không

chỉ là kiến thức phông nền mà còn là chìa khóa giúp chúng ta giải mã nhiều giá trị

khác của tác phẩm này.

Căn cứ vào các lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài Vấn đề xã hội trong

Truyện Kiều từ những góc nhìn khác nhau để làm luận văn tốt nghiệp cao học

chuyên ngành Văn học Việt Nam của mình với mong muốn có được những đóng

góp nho nhỏ vào kho tư liệu đồ sộ nghiên cứu về Truyện Kiều và đại thi hào

Nguyễn Du cũng như có thêm những tri thức mới mẻ để ứng dụng trong công việc

giảng dạy Ngữ văn trong nhà trường.

2. Lịch sử vấn đề

Tiếp cận nội dung xã hội trong Truyện Kiều từ góc nhìn xã hội học:

Hoài Thanh, trong Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của

Nguyễn Du, (xuất bản lần đầu năm 1949) sau đó in lại trong Nguyễn Du về tác giả

tác phẩm) [30] có lẽ lần đầu tiên đã phân tích các vấn đề xã hội trong Truyện Kiều

dưới góc nhìn xã hội học. Ông lý giải vì sao giữa lúc kháng chiến bề bộn lại viết về

Truyện Kiều: chính lúc này đây, chúng ta có thể mời Nguyễn Du vào Mặt trận Liên

Việt. Vì Truyện Kiều của Nguyễn Du đặt nhiều vấn đề xã hội phù hợp với cuộc

kháng chiến đang tiến hành. Thúy Kiều là nạn nhân của chế độ phong kiến (nên tác

phẩm có tính chất tố cáo) còn Từ Hải chống chế độ phong kiến dang dở, điều mà

cuộc cách mạng phản đế phản phong sẽ tiếp tục. Theo Hoài Thanh: Những nhà chứa

đĩ ghê tởm. Những ông quan kì quái, những bà quan tai ác, những con buôn ngu

ngốc và hèn nhát, đó là những nét chính trong xã hội trong Truyện Kiều. Thật là một

cái xã hội mục nát đến tận xương. Cái điều mà Kiều gọi bằng vận mệnh, bằng số

phận chính là cái xã hội bất lương ấy. Từ đây về sau, các công trình nghiên cứu của

giới nghiên cứu mác xít đều sử dụng khái niệm xã hội phong kiến, chế độ phong

kiến để mô tả Truyện Kiều. Chế độ phong kiến dưới cái nhìn của các nhà nghiên

cứu hiện đại là một chế độ vô nhân đạo, đáng bị phê phán và đánh đổ. Quan lại, nhà

chứa và đồng tiền là những thế lực tác oai tác quái dưới mái vòm của chế độ xã hội

đó, được xã hội đó dung túng và làm ngơ. Theo quan điểm này thì số phận con

3

người không phải là do trời, cũng không phải do tâm của mỗi cá nhân quyết định

mà do chính xã hội phong kiến gây ra. Muốn chấm dứt số phận đau khổ của con

người thì chỉ cần đánh đổ chế độ phong kiến là xong. Hoài Thanh viết tiếp: “Đối

với một kẻ sát nhân thì đạp đỏ nó đi. Đối với một trật tự xã hội sát nhân thì đạp đỏ

nó đi. Cái chân lí thật là đơn giản…Vậy thái độ Nguyễn Du như thế nào qua lối

nhìn xã hội phong kiến của Nguyễn Du? Ấy là thái độ không minh bạch, không dứt

khoát, rất lủng củng vì đầy những mâu thuẫn Nguyễn Du đã dựng lên cái hình ảnh

xã hội mục nát đến tận xương. Nguyễn Du thông cảm với nỗi khổ vô cùng của con

người bị chà đạp trong cái xã hội mục nát ấy. Nguyễn Du mơ ước được sống mạnh

mẽ, sống phóng túng, được đập phá như thé rồi đi đến đâu… Nguyễn Du quy tội

cho số mệnh, cho trời. Cách đánh giá như vậy đã trở thành khuôn mẫu cho các công

trình viết về Truyện Kiều về sau, trong một thời gian dài. Viết như thế là mặc nhận

rằng Nguyễn Du cũng có thao tác phân tích xã hội hiện đại như chúng ta ngày nay,

cũng hiểu bản chất xã hội phong kiến như chúng ta nhưng lại không có được giải

pháp đánh đổ xã hội đó như người cách mạng.

Đào Duy Anh với bài Truyện Thúy Kiều, tác phẩm cổ điển của Văn học Việt

Nam, in trong Tập san Đại học Sư phạm 1955 [1] bàn đến giá trị hiện thực và giá trị

phản phong của Truyện Kiều.

Trong bài viết Nội dung xã hội Truyện Kiều [31] Trần Đức Thảo đã bàn đến

ba vấn đề chính: Tài, Mệnh và Tình; tác hại của đồng tiền trong chế độ phong kiến

suy đồi; Kiều tìm đường giải phóng trong phong trào nông dân khởi nghĩa. Tác giả

đã rút ra nhận định tổng quát về nội dung xã hội trong Truyện Kiều như sau: “Với

tất cả những giới hạn của thời đại và giai cấp tính của tác giả, là Truyện Kiều áng

văn kiệt tác diễn tả sâu sắc nhất, trong truyền thống văn học dân tộc, hiện thực xã

hội dưới chế độ phong kiến suy đồi, từ những mâu thuẫn nội bộ trong giai cấp thống

trị đến cuộc đấu tranh anh dũng của quần chúng nhân dân. Về phần lý luận, Truyện

Kiều biện hộ chế độ thống trị, nhưng trong cảm hứng thi văn, Nguyễn Du lại chuyển

sang phản ánh thực tế xã hội đương thời với những nét thối nát và những lực lượng

tiến bộ của nó, đề cao những giá trị nhân đạo chân chính: tự do, công lý, chính

nghĩa…”.

4

Minh Tranh trong bài viết: Tìm hiểu Truyện Kiều của Nguyễn Du [35] đã bàn

đến các nội dung của Truyện Kiều như: xã hội Nguyễn Du và xã hội trong Truyện

Kiều; tư tưởng của tác giả trong tác phẩm và giá trị Truyện Kiều của Nguyễn Du.

Để làm rõ nội dung xã hội trong tác phẩm này, nhà nghiên cứu đã đặt tác phẩm vào

bối cảnh lịch sử đương thời và liên hệ với những nội dung được phản ánh trong đó

để tìm ra mối dây liên hệ. Từ đó đưa ra những lý giải về nội dung xã hội ấy từ mâu

thuẫn các giai cấp.

Trong cuốn Truyện Kiều và thời đại Nguyễn Du (1959) [36], Trương Tửu

cũng đã dành chương 2 để làm rõ tính chất phong kiến của Truyện Kiều và phần nào

lý giải nó dưới lăng kính thời đại và tư tưởng của nhà văn. Ông cho rằng “Truyện

Kiều phản ánh khá trung thành lập trường chính trị của các tầng lớp xã hội có mặt

trong giai đoạn. Những quan niệm khác nhau về sáng tác văn học, về tác dụng của

văn phẩm, về nhân sinh quan của Nguyễn Du, về giá trị luân lý của các nhân vật

Truyện Kiều, xét đến cùng chỉ là những lập trường và thái độ chính trị khác nhau của

những tầng lớp xã hội có những quyền lợi và nguyện vọng không giống nhau.” Ông

đã sử dụng duy vật biện chứng như một “phương pháp khoa học cao nhất, hiệu

nghiệm nhất trong tư tưởng hiện đại” để phân tích và lý giải các nội dung xã hội trong

tác phẩm này.

Lê Đình Kỵ, qua Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Du, [20]

đã đề cập đến các khía cạnh của vấn đề xã hội như: bức tranh đời sống; các mâu

thuẫn trong xã hội; các thành phần xã hội; đạo đức xã hội; thế lực đồng tiền; thân

phận con người…Ông không chỉ đưa ra những phân tích lý giải về nội dung xã hội

mà còn có nhiều phát hiện tinh tế về nội dung mỹ học của Truyện Kiều.

Trong giai đoạn từ 1945 đến quãng 1986 (bắt đầu thời kỳ đổi mới) còn có

khá nhiều nhà nghiên cứu khác cũng để cập đến nội dung này nhưng do giới hạn

của luận văn nên chúng tôi chỉ điểm qua một số công trình tiêu biểu, một số tác giả

điển hình cho khuynh hướng tiếp nhận nội dung xã hội Truyện Kiều dưới góc nhìn

xã hội học. Trong giai đoạn này, nghiên cứu và phê bình Truyện Kiều ở miền Bắc

chủ yếu vận động theo phê bình xã hội học với những vấn đề về đấu tranh giai cấp,

5

chống phong kiến; ở miền Nam, lý thuyết tiếp nhận được vận dụng ở nhiều mảng lý

thuyết khác nhau.

Tiếp cận nội dung xã hội trong Truyện Kiều từ góc nhìn thi pháp học:

Với công trình Văn chương Truyện Kiều [19], Nguyễn Bách Khoa cũng được

coi là nhà phê bình có cách tiếp cận nội dung xã hội trong tác phẩm này theo hướng

thi pháp học. Nếu Trần Đình Sử sau này gọi lý thuyết nghiên cứu của mình là thi

pháp học thì Nguyễn Bách Khoa gọi là tìm kiếm “chất thơ” của tác phẩm. Ví dụ,

theo ông, thống trị không gian Truyện Kiều là chiều tà và đêm trăng, thứ không gian

buồn bã phù hợp với tâm lý thất bại “thua cuộc” của tất cả các nhân vật Truyện

Kiều. Tác giả đã “luận bàn về chất thơ, vật liệu và cái đẹp hình thức của áng thơ lục

bát ấy: chứng luận tuy ít, nghiên cứu tuy sơ lược, nhưng cũng đủ để “lột trần” ra

trước mắt các bạn đọc “chân giá trị” của Truyện Kiều mà người ta thường ca tụng,

chiêm bái “không dám mổ xẻ”, tin là “bất hủ”. Phần thứ ba này có thể như là một

thiên biểu chương (illustration) của những nguyên tắc phê bình nêu ra ở Phần thứ

hai vậy”. Như vậy, có thể thấy, tuy bàn về nội dung xã hội trong Truyện Kiều dưới

góc nhìn thi pháp học nhưng đâu đó trong công trình của ông, các quan điểm phê

bình vẫn bị chi phối bởi những tư tưởng xã hội theo quan điểm mác xít mà ông là

một người tiên phong ở Việt Nam thời đó.

Với công trình Thi pháp Truyện Kiều [28], Trần Đình Sử được coi là tác giả

đầu tiên nghiên cứu về nội dung xã hội trong Truyện Kiều thông qua việc phân tích

“không gian nghệ thuật” của tác phẩm: “Không gian nghệ thuật là mô hình nghệ

thuật về thế giới mà con người đang sống, đang cảm thấy vị trí, số phận của mình ở

trong đó…Không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại của sự sống con người, gắn

liền với ý niệm về giá trị và sự cảm nhận về giới hạn giá trị của con người. Không

gian có thể xem là một “không quyển” tinh thần bao bọc cảm thức con người, là

một hiện tượng tâm linh, nội cảm chứ không phải hiện tượng địa lí và vật lí”. [28; tr

143]. Không gọi xã hội đó là xã hội phong kiến như các nhà phê bình xã hội học

Macxit, Trần Đình Sử đã miêu tả về không gian lưu lạc, không gian giam hãm và

thân phận con người trong không gian lưu lạc, giam hãm ấy ấy từ đó soi rọi những

cách ứng xử của các tuyến nhân vật trong Truyện Kiều một cách hợp lý. Những

6

nghiên cứu của ông từ góc nhìn thi pháp học về một khía cạnh trong Truyện Kiều đã

gợi mở thêm cho các nhà nghiên cứu và độc giả những góc nhìn mới về vấn đề nội

dung xã hội trong thi phẩm này.

Về tiếp cận nội dung xã hội trong Truyện Kiều từ góc nhìn thi pháp cần phải

kể đến một tác giả tiêu biểu nữa là Đỗ Đức Hiểu. Trong cuốn Thi pháp hiện đại

[13], ông đưa ra hai bài phê bình về nội dung này đó là: Truyện Kiều của Nguyễn

Du và Từ Hải hay ước mơ biển cả. Ở bài viết Truyện Kiều của Nguyễn Du, Đỗ Đức

Hiểu đã khảo sát nhân vật (Thúy Kiều) trong các môi trường sống và những mối

quan hệ của Kiều với các nhân vật khác trong tác phẩm. Ông cho rằng trong việc

“kiếm tìm” của Kiều, con đường là sự nối liền giữa hai biến cố, là gạch nối giữa hai

không gian, một không gian đầy tai ương (trong nhà) và một không gian mơ ước

(tình yêu, tự do, tượng trưng là biển hay là Từ Hải). Nhưng nhìn chung, không gian

trong Truyện Kiều là không gian đầy kinh hãi (những đoạn đường khuya vắng,

những con đường cụt, những ngôi nhà hoang vắng, những cảnh trời mù sương, xa

ngái). Lý giải nội dung xã hội dưới góc nhìn thi pháp học, Đỗ Đức Hiểu còn chỉ ra

rằng về mặt thi pháp, Truyện Kiều cũng là truyện thơ: Các yếu tố nghệ thuật khi

miêu tả các con đường kia đều ẩn chứa những nội dung mang tính xã hội: “Ba con

đường có những điệp trùng, những phạm trù tương đương, những vang vọng từ

đường này đến con đường khác, từ đoạn thơ này đến đoạn thơ khác, những tiếng

vọng khổ đau và da biết từ cuốc sống vào trái tim người, tức là vào nhịp thơ, âm

điệ thơ, hình tượng thơ, tức là cấu trúc thơ. Nhà thơ là tiếng vang đầy sáng tạo của

cuộc sống.” [13; tr 88]. Trong bài viết Từ Hải hay ước mơ biển cả, Đỗ Đức Hiểu

phân tích nhân vật Từ Hải dưới góc nhìn thi pháp học (phong cách Nguyễn Du

trong việc xây dựng nhân vật Từ Hải) để làm rõ thêm nội dung xã hội của tác phẩm

này. Theo nhà nghiên cứu, “Từ Hải là con người của không gian mở”, “Xây dựng

nhân vật Từ Hải, Nguyễn Du sáng tạo những phương thức nghệ thuật riêng, để biểu

đạt khát vọng của thời đại”. [13; tr 94]. Không có khái niệm xã hội phong kiến với

những nhân vật đại diện cho các giai cấp được ông đề cập.

Tác giả Trần Nho Thìn trong cuốn Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn

văn hóa [33] đưa ra một số nhận xét về lưu ý khi áp dụng cách tiếp cận này: Đây là