Vấn đề vi phạm đạo đức nghề báo trên báo mạng điện tử việt nam (khảo sát những sai phạm được dư luận quan tâm qua các trang báo mạng điện tử: thanh niên, tuổi trẻ, dân trí, vnexpress, vietnamnet từ năm 2016-2021)

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

------------------

TRẦN THỊ ÁNH

VẤN ĐỀ VI PHẠM ĐẠO ĐỨC NGHỀ BÁO TRÊN

BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VIỆT NAM

(Khảo sát những sai phạm được dư luận quan tâm qua các

trang báo mạng điện tử: Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Dân Trí,

Vnexpress, Vietnamnet từ năm 2016-2021)

KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

NGÀNH CỬ NHÂN BÁO CHÍ

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2022

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

KHOA NGỮ VĂN

------------------

VẤN ĐỀ VI PHẠM ĐẠO ĐỨC NGHỀ BÁO TRÊN

BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VIỆT NAM

(Khảo sát những sai phạm được dư luận quan tâm qua các

trang báo mạng điện tử: Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Dân Trí,

Vnexpress, Vietnamnet từ năm 2016-2021)

KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

NGÀNH CỬ NHÂN BÁO CHÍ

Người hướng dẫn:

Ths. Đặng Hồng Cam Vũ

Người thực hiện:

Trần Thị Ánh

(Khoá 2018 – 2022)

Đà Nẵng, tháng 5 năm 2022

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan khóa luận tốt nghiệp với đề tài: “Vấn đề vi phạm đạo đức

nhà báo trên báo mạng điện tử hiện nay” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi,

dưới sự hướng dẫn khoa học của Ths.Đặng Hồng Cam Vũ.

Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ trong việc thực hiện khóa luận tốt nghiệp

này đã được cảm ơn và các số liệu, kết quả khảo sát, kết quả phỏng vấn sâu, thông tin

được sử dụng trong khóa luận này là trung thực và khách quan.

Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình.

Đà Nẵng, ngày 22 tháng 05 năm 2022

Sinh viên thực hiện

Trần Thị Ánh

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin trân trọng cảm ơn BGH Đại học Sư Phạm Đà Nẵng cùng Th.S Hồ Trần

Ngọc Oanh – Trưởng khoa Khoa Ngữ Văn, Th.S Phạm Thị Hương – Tổ trưởng Ngành

Báo chí, Th.S Nguyễn Vinh San – Trưởng phòng Công tác sinh viên đã tạo điều kiện

cho tôi được đăng ký và hoàn thành đề tài khóa luận tốt nghiệp cuối khóa.

Để hoàn thành khóa luận này, tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến giảng viên hướng

dẫn Ths.Đặng Hồng Cam Vũ, người đã luôn tận tình chỉ bảo, chia sẻ những kiến thức,

kinh nghiệm để giúp tôi định hướng được đường đi và thực hiện khóa luận một cách

tốt nhất. Trong quá trình thực hiện, dù tôi có nhiều thiếu sót nhưng cô vẫn luôn kiên

nhẫn, động viên, khuyến khích giúp tôi có thêm động lực để đi đến cùng con đường

nghiên cứu này.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý thầy, cô, các bạn sinh viên

trường Đại học Sư phạm – Đại học Đà Nẵng cùng các nhà báo, phóng viên đã dành

thời gian đồng ý hỗ trợ, trả lời bảng câu hỏi phỏng vấn sâu để tôi có tư liệu xây dựng

nội dung đề tài.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến gia đình, bạn bè đã động

viên, quan tâm giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luận.

Khóa luận này được hoàn thành một cách nghiêm túc và cẩn trọng, song không

thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất hy vọng nhận được những ý kiến đóng góp của

quý thầy cô, bạn bè, những phóng viên, nhà báo hoặc những người quan tâm đến vấn

đề này để khóa luận được hoàn thiện và phát triển ở cấp độ cao hơn.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Sinh viên thực hiện

Trần Thị Ánh

MỤC LỤC

iii

DANH MỤC HÌNH ẢNH..................................................................................................vii

DANH MỤC BẢNG BIỂU...............................................................................................viii

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ....................................................................................................... 1

1. Tính cấp thiết của đề tài............................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu ....................................................................................................... 2

2.1. Trên thế giới .......................................................................................................................... 2

2.2. Ở Việt Nam ............................................................................................................................ 4

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................... 7

3.1. Mục tiêu nghiên cứu......................................................................................................... 7

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................................... 7

4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ...................................................................................... 8

4.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................................................ 8

4.2. Phạm vi nghiên cứu............................................................................................................... 8

5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................ 8

5.1. Phương pháp điều tra dữ liệu sơ cấp................................................................................... 8

4.2. Phương pháp điều tra dữ liệu thứ cấp ................................................................................ 9

6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn của đề tài.......................................................................... 10

6.1. Ý nghĩa lí luận ..................................................................................................................... 10

6.2. Ý nghĩa thực tiễn................................................................................................................. 10

7. Cấu trúc của khóa luận ................................................................................................. 10

CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ ................................... 12

VÀ ĐẠO ĐỨC NGHỀ BÁO ............................................................................................. 12

1.1. Báo mạng điện tử ................................................................................................................ 12

1.1.1. Khái niệm báo mạng điện tử...................................................................12

1.1.2. Sự ra đời và phát triển của báo mạng điện tử ở Việt Nam....................13

1.1.3. Những đặc trưng ưu việt của báo mạng điện tử....................................16

1.1.3.1. Khả năng đa phương tiện ....................................................................16

1.1.3.2. Tính tức thời và phi định kỳ.................................................................17

1.1.3.3. Tính tương tác ......................................................................................18

1.2. Đạo đức nghề báo........................................................................................................... 19

iv

1.2.1. Khái niệm “đạo đức” và “đạo đức nghề báo”....................................19

1.2.2. Những yêu cầu về đạo đức nghề báo ở Việt Nam..............................22

1.2.2.1. Những nguyên tắc đạo đức nghề báo Việt Nam.................................22

1.2.2.2. Những nguyên tắc đạo đức nghề báo trên thế giới ............................25

1.2.3. Đạo đức nghề báo trong kỉ nguyên số ................................................33

1.3. Mối liên hệ giữa sự phát triển của báo mạng điện tử và vấn đề vi phạm đạo đức nghề

báo ............................................................................................................................................... 37

Tiểu kết chương 1 .............................................................................................................. 39

CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG VI PHẠM ĐẠO ĐỨC NGHỀ BÁO TRÊN BÁO

MẠNG ĐIỆN TỬ VIỆT NAM.......................................................................................... 41

2.1. Những biểu hiện vi phạm đạo đức nghề báo trên báo mạng điện tử hiện nay .............. 41

2.1.1. Đưa tin sai sự thật ............................................................................................................ 43

3.2.1.1. Nội dung sai sự thật .........................................................................45

3.2.1.2. Giật tít câu view, định hướng sai lệch.............................................54

2.1.2. Tiêu cực hóa thông tin ............................................................................56

2.1.2.1. Đăng tải quá nhiều và khai thác sâu các vụ án mạng, mặt trái của xã

hội.......................................................................................................................56

2.1.2.2. Tính riêng tư và danh dự của nhân vật...............................................61

2.1.2.3. Lợi dụng đề tài nhạy cảm để thu hút độc giả......................................66

2.1.3. “Nhà báo salon” trên xa lộ mạng...........................................................69

2.1.4. Đưa tin sai không đính chính.................................................................74

Tiểu kết chương 2 .............................................................................................................. 77

CHƯƠNG 3: MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ HẠN CHẾ TÌNH TRẠNG ......................... 78

VI PHẠM ĐẠO ĐỨC NGHỀ BÁO TRÊN BÁO MẠNG ĐIỆN TỬ VIỆT NAM....... 78

3.1. Nguyên nhân của những vi phạm................................................................................. 78

3.1.1. Nguyên nhân chủ quan...........................................................................79

3.1.1.1. Thiếu bản lĩnh chính trị.......................................................................79

3.1.1.2. Thiếu kiến thức nghiệp vụ về báo chí .................................................80

3.1.1.3. Lạm dụng mạng xã hội ........................................................................82

3.1.2. Nguyên nhân khách quan.......................................................................83

v

3.1.2.1 Sự cạnh tranh thông tin trong môi trường truyền thông hiện đại......83

3.1.2.2. Xu hướng thương mại hóa báo chí .....................................................84

3.2. Khuyến nghị hạn chế tình trạng vi phạm ..............................................86

3.2.1. Nhóm các nhà quản lý, cơ quan báo chí................................................88

3.2.1.1. Xu hướng làm báo chậm......................................................................88

3.2.1.2. Nâng cao trình độ đội ngũ lãnh đạo, quản lý báo chí ........................89

3.2.1.3. Đề xuất các hình thức khen thưởng, kỷ luật ......................................92

3.2.1.4. Đề xuất sửa đổi, bổ sung Luật Báo chí ...............................................94

3.2.1.5. Tạo môi trường thuận lợi cho đạo đức nghề báo phát triển..............96

3.2.2. Nhóm nhà báo – Phóng viên ..................................................................97

3.2.2.1. Nâng cao chất lượng đào tạo báo chí..................................................97

3.2.2.2. Yêu cầu và trách nhiệm của nhà báo – phóng viên báo mạng điện tử

..........................................................................................................................100

3.2.3. Công chúng............................................................................................103

Tiểu kết chương 3 ............................................................................................................ 105

KẾT LUẬN....................................................................................................................... 106

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................... 108

PHỤ LỤC......................................................................................................................... PL1

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ

1 ĐBQH Đại biểu quốc hội

2 MXH Mạng xã hội

vii

DANH MỤC HÌNH ẢNH

STT HÌNH ẢNH VÀ CHÚ THÍCH TRANG

1 Hình 1: Hình ảnh báo Dân Trí đưa tin sai sự thật về “Nam sinh

22 tuổi tử vong khi mắc covid -19”

51

2 Hình 2: Hình ảnh Báo Tuổi Trẻ Online thông tin sai sự thật vì

đưa tin Chủ tịch nước đồng ý ban hành Luật biểu tình.

53

3 Hình 3: Hình ảnh bài báo không chính xác đã đăng trên báo Tuổi

Trẻ Online về họa sĩ khuyết tật Lê Minh Châu được khắc tên trên

đại lộ danh vọng.

72

4 Hình 4: Hình ảnh giả mạo về dàn siêu xe gắn biển xanh giả 73

viii

DANH MỤC BẢNG BIỂU

STT BẢNG BIỂU VÀ CHÚ THÍCH TRANG

1 Biểu đồ 1: Biểu thị đánh giá của công chúng về thông tin trên

báo mạng điện tử

42

2 Biểu đồ 2: Biểu thị xu hướng theo dõi tin tức của công chúng

trên các nền tảng

78

3 Biểu đồ 3: Biểu thị tỉ lệ các nguyên nhân của sai phạm 80

4 Biểu đồ 4: Biểu thị nguyên nhân ảnh hưởng đến uy tín của

các tờ báo

88

5 Biểu đồ 5: Biểu thị thái độ, nhận thức của công chúng trước

những thông tin vi phạm

89

6 Biểu đồ 6: Biểu thị nguyện vọng của công chúng đối với việc

tiếp cận thông tin trên báo mạng điện tử

106

1

PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ

1. Tính cấp thiết của đề tài

Trong tất cả các hoạt động nghề nghiệp, việc xây dựng những quy định, quy

tắc chuẩn mực đạo đức luôn là điều kiện tiên quyết và báo chí cũng không phải ngoại

lệ. Đối với báo chí, việc xây dựng và tuân theo những chuẩn mực đạo đức càng quan

trọng.

Từ khi xuất hiện đến nay, báo chí đã trở thành một hoạt động không thể thiếu

của đời sống tinh thần. Với chức năng và vai trò to lớn của mình, báo chí đã phục vụ

cho sự tồn tại và phát triển của xã hội. Báo chí có tầm ảnh hưởng quan trọng trong

việc định hướng dư luận và nâng cao dân trí cho đa số cộng đồng. Vì vậy, để phát

triển lành mạnh, tạo dựng uy tín trong xã hội và công chúng, mọi nền báo chí luôn

coi trọng và đề cao đạo đức nghề nghiệp của người làm báo.

Trong hơn một thập kỉ trở lại đây, cùng với sự phát triển của công nghệ thông

tin và truyền thông, loại hình báo mạng điện tử đã góp phần không nhỏ trong việc

thay đổi nhận thức của cộng đồng. Tuy nhiên, cùng với những đóng góp, báo mạng

điện tử, trong sự cạnh tranh thông tin khốc liệt với các trang mạng xã hội khác như:

Facebook, Twitter, Instagram, Tiktok..., cũng bộc lộ những vấn đề sai phạm liên quan

đến pháp luật và đạo đức nghề nghiệp, gây mất niềm tin trong cộng đồng như: lợi

dụng hoạt động đưa tin để nhũng nhiễu doanh nghiệp, vi phạm bản quyền tác

giả,…đặc biệt là thông tin sai sự thật. Ngoài việc phát huy những thế mạnh của báo

mạng điện tử để phục vụ cho nhu cầu thông tin, nâng cao tri thức cho độc giả, không

ít nhà báo đã tận dụng những đặc trưng ưu việt của báo mạng điện tử để khai thác

thông tin giật gân, thiếu thẩm mĩ, thiếu khách quan,…Đối với những nhà báo này,

điều mà họ quan tâm không phải là thông tin đó có tuân thủ đạo đức, đúng sự thật,

trung thực hay không mà là nó có đủ kích thích, giật gân nhằm thu hút sự chú ý của

độc giả. Những thông tin soi mói, phản cảm; những câu chuyện hậu trường, đời tư;

cho đến các vụ án xuất hiện tràn lan trên các trang báo mạng điện tử khiến cho công

chúng xem đâu cũng thấy bi kịch, nhìn đâu cũng thấy tiêu cực. Trong trường hợp ấy,

2

cơ quan báo chí có thể thu lợi vài trăm triệu đồng, thậm chí hàng tỷ đồng, nhưng xã

hội sẽ rất khó để khắc phục được hậu quả, vì sản phẩm báo chí tác động vào tư tưởng,

tình cảm, ảnh hưởng đến đời sống tinh thần của dân cư. Và vấn đề đặt ra đó là, những

người làm tin và duyệt đăng thông tin thiếu trách trách nhiệm, thiếu đạo đức như vậy

phải chăng đã quên mất mục đích của báo chí chính là thông tin, tuyên truyền? Sẽ có

ích gì cho xã hội khi đăng tải những thông tin chỉ nhằm mục đích câu view (lượng

người xem), rẻ tiền? Sẽ thế nào khi công chúng cảm thấy chán nản và quay lưng với

báo chí? Đây là vấn đề cấp bách trong tình hình hiện nay và là vấn đề rất được mọi

người quan tâm.

Từ những vấn đề cơ bản nêu trên, khóa luận tập trung nghiên cứu thực trạng

vi phạm đạo đức nhà báo trên báo mạng điện tử Việt Nam hiện nay. Qua những phân

tích, đánh giá về thực trạng thông qua việc khảo sát những sai phạm được dư luận

quan tâm từ các trang báo mạng điện tử: Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Dân Trí, Vnexpress,

Vietnamnet từ năm 2016-2021, khóa luận sẽ có những nhận định, đề xuất một số

khuyến nghị nhằm hạn chế những vấn đề còn tồn tại; giải quyết những băn khoăn,

trăn trở về đạo đức nghề nghiệp trong hoạt động báo chí.

2. Lịch sử nghiên cứu

2.1. Trên thế giới

Vấn đề đạo đức nghề báo luôn được quan tâm không chỉ ở Việt Nam mà trên

toàn thế giới. Báo chí xuất hiện trên thế giới từ đầu thế kỷ 17, hình thành và phát triển

vài trăm năm. Năm 1577, tờ Gazettes – “khởi đầu của báo in hiện đại”, lan sang các

thành phố lớn ở Châu Âu và Châu Âu dưới hình thức viết tay. Đến khi sự xuất hiện

của máy in, đã phần nào tạo động lực giúp các nước khác ở Châu Âu ra đời tờ báo

của nước mình, trở thành cơ quan ngôn luận, là nơi cung cấp đến công chúng những

tin tức xoay quanh đời sống, chính trị, văn hóa,… Giữa cuối thế kỉ 19 (1844) ngành

báo in khởi sắc hơn nhờ sự ra đời của máy điện báo, cho phép các phóng viên đưa

đến công chúng những tin tức mang tính thời sự hơn. Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20,

những tờ báo bắt đầu có định kỳ ngắn hơn, nhật báo trở nên phổ biến hơn, khoảng

3

thời gian này báo in gần như đã xuất hiện trên toàn thế giới, trở thành phương tiện

thông tin cơ bản và hữu ích nhất. Đây được xem như sự khởi đầu cho thời hoàng kim

của báo in. Tuy nhiên, cùng sự ra đời và tiến bộ vượt bậc của công nghệ thông tin, sự

thay đổi trong cách thức, tư duy tiếp nhận của độc giả đã khiến cho thời hoàng kim

này đi vào dĩ vãng. Từ năm 2012, từ Mỹ tới Châu Âu, hàng loạt các tờ báo trong đó

có những tờ nhật báo lừng danh cũng đành phải nói lời từ biệt với các ấn phẩm báo

chí làm nên thương hiệu của họ.

Sự phát triển mạnh mẽ của internet, sự lên ngôi của mạng xã hội đã làm xuất hiện

nhiều vấn đề trong hoạt động báo chí, đặc biệt là các biểu hiện vi phạm đạo đức trong

quá trình tác nghiệp của một bộ phận nhà báo: thời đại của tin giả hoành hành, khi

lòng tin của độc giả vào báo chí có chiều hướng lung lay, suy giảm. Từ đây, nhiều

cuốn sách và công trình nghiên cứu ra đời với những hệ thống bài bản, cung cấp cho

xã hội những góc nhìn sát sao về vấn đề này. Tiêu biểu phải kể đến những tác phẩm

sau:

+ The New Ethics of Journalism: Principles for the 21st Century (Những quy tắc đạo

đức mới của nghề báo: Nguyên tắc cho thế kỷ 21) của tác giả Kelly McBride và Tom

Rosenstiel. Sách tập trung vào vai trò của báo chí trong xã hội hiện nay, đó là những

người hành nghề báo chí phải phấn đấu vì sự mong muốn và đạt được các tiêu chuẩn

đạo đức, giữa sự thay đổi về mặt cấu trúc hệ thống trong phương tiện truyền thông,

những người tiêu dùng tin tức ngày càng thay đổi và hoài nghi, cũng như sự giám sát

sắc bén từ nhiều nhà phê bình.

+ The New Ethics of Journalism: A Guide for the 21st Century (Những quy tắc đạo

đức mới của nghề báo: Một sự chỉ đường cho thế kỷ 21) của hai tác giả Kelly McBride

và Tom Rosenstiel. Cuốn sách với các chương đề cập về các vấn đề quyền và trách

nhiệm của nhà báo trong văn hóa đưa tin; các mối quan hệ, bối cảnh liên quan: độc

giả, công dân, chủ sở hữu, ..; những áp lực xoay quanh các vấn đề về xung đột lợi

ích, sự chính xác, đưa tin liên quan đến các đối tượng công chúng dễ bị tổn thương.

+ Online Journalism Ethics: Traditions and Transitions (Đạo đức báo chí trực

tuyến: truyền thống và quá trình chuyển đổi) của tác giả Cecilia Friend và Jane Singer.