Vai trò xã hội của nho giáo ở Việt Nam từ thế kỷ thứ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX : Luận án tiến sĩ - Chuyên ngành: Triết học

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM THỊ LAN

VAI TRÒ XÃ HỘI CỦA NHO GIÁO Ở VIỆT NAM

TỪ THẾ KỶ THỨ XV ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Hà Nội – 2018

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

PHẠM THỊ LAN

VAI TRÒ XÃ HỘI CỦA NHO GIÁO Ở VIỆT NAM

TỪ THẾ KỶ THỨ XV ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

Chuyên ngành: Triết học

Mã số: 62 22 03 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS. Trần Nguyên Việt

Hà Nội - 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của

riêng tôi. Các kết quả trình bày trong luận án là trung

thực. Những kết luận nêu trong luận án chưa có công bố ở

bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào.

Tôi xin cam đoan luận án được tiến hành một cách

nghiêm túc và kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu

đi trước đã được tiếp thu một cách chân thực, cẩn trọng,

có nguồn trích dẫn cụ thể trong luận án.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

PHẠM THỊ LAN

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1

Chương: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN

ĐẾN ĐỀ TÀI..............................................................................................................5

1.1. Các công trình khoa học nghiên cứu về Nho giáo ...............................................5

1.2. Các công trình nghiên cứu một số vấn đề về vai trò xã hội của Nho giáo ..........8

1.3 Các công trình nghiên cứu về Nho giáo ở Việt Nam và vai trò xã hội của Nho

giáo ở Viêt Nam từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX...........................................10

1.4. Các công trình nghiên cứu đề cập đến giá trị, hạn chế về vai trò xã hội của

Nho giáo ở Việt Nam từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX...................................23

1.5. Khái quát những kết quả nghiên cứu từ các công trình nói trên và những

nhiệm vụ chủ yếu cần tiếp tục giải quyết trong luận án............................................25

Chương 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ NHO GIÁO VÀ VAI TRÕ XÃ HỘI CỦA NÓ. 29

2.1. Khái quát về Nho giáo........................................................................................29

2.2. Về vai trò xã hội của Nho giáo ..........................................................................42

Chương 3: MỘT SỐ NỘI DUNG CHỦ YẾU TRONG VAI TRÕ XÃ HỘI

CỦA NHO GIÁO Ở VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ

KỶ XIX.....................................................................................................................65

3.1. Vài nét khái quát về sự du nhập và tiếp biến tư tưởng của Nho giáo ở Việt Nam ...65

3.2. Vài nét khái quát về tình hình kinh tế, chính trị - xã hội, văn hóa và tư tưởng

của xã hội phong kiến Việt Nam từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX .................76

3.3. Vai trò xã hội của Nho giáo dưới thời Hậu Lê...................................................88

3.4. Vai trò của Nho giáo dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX.........................102

Chương 4: ĐẶC ĐIỂM, GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ TRONG VIỆC THỰC

HIỆN VAI TRÕ XÃ HỘI CỦA NHO GIÁO Ở VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV

ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX............................................................................123

4.1. Khái quát chung về đặc điểm vai trò xã hội của Nho giáo ở Việt Nam từ thế

kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX ..............................................................................123

4.2. Một số giá trị và hạn chế của Nho giáo trong việc thực hiện vai trò xã hội ở

nước ta giai đoạn từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX .......................................132

KẾT LUẬN............................................................................................................150

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC

GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.........................................................................155

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................156

1

MỞ ĐẦU

1. L o họn ề t i

Nho giáo là học thuyết chính trị - xã hội do Khổng Tử sáng lập ở Trung

Quốc thời Xuân Thu – Chiến Quốc và được du nhập vào Việt Nam cách đây

khoảng hơn hai ngàn năm. Từ một học thuyết đề cao yếu tố đạo đức hơn pháp

luật, thiết lập trật tự xã hội trên cơ sở giáo dục, giáo huấn con người để nó có

kiến thức về đạo của thánh hiền mà tuân thủ vô điều kiện vào tầng lớp thống trị,

Nho giáo đã được chính quyền đô hộ phương Bắc sử dụng làm công cụ thống trị

thuộc địa,mục đích cột chặt sự lệ thuộc của nhân dân ta vào nhà Hán. Tuy nhiên,

trải qua một quá trình tiếp biến lâu dài với các yếu tố bản địa và các học thuyết

khác đang hiện diện ở nước ta thời bấy giờ, Nho giáo dần được nhân dân ta tiếp

thu những giá trị thiết thực của nó và trên thực tế, nó đã gắn liền với sự hình

thành, phát triển và trở thành bệ đỡ hệ tư tưởng của chế độ phong kiến Việt

Nam. Mặt khác, trong quá trình tồn tại và tiếp biến đó, Nho giáo đã có sự biến

đổi và tham gia vào quá trình hình thành các giá trị truyền thống của Việt Nam.

Đặc biệt, từ khi Nho giáo được độc tôn từ thời Lê sơ, Nho giáo đã đóng

vai trò quan trọng trong việc thiết lập trật tự kỷ cương phép nước thông qua

đường lối trị nước của các triều đại phong kiến. Từ thời Lê sơ, đường lối trị

nước được hình thành và phát triển dựa trên sự kết hợp đức trị với pháp trị mà

về thực chất, là sự giáo hóa (vương đạo) kết hợp với sự bắt buộc chấp hành

luật pháp của nhà nước ban hành (bá đạo). Luật pháp ở đây không phải hoàn

toàn mang tính nghiêm khắc, nặng về hình phạt của Pháp gia, mà trên thực tế,

là luật pháp hóa các chuẩn mực đạo đức của Nho giáo. Chính vì vậy, có thể

nói, nhờ đường lối trị nước như vậy mà Nho giáo đã thể hiện vai trò to lớn

của nó trong đời sống tinh thần của xã hội.

Từ trước tới nay, phần nhiều các công trình nghiên cứu về Nho giáo

đều có chung cách gọi, thay vì gọi nó là học thuyết chính trị - xã hội bằng học

thuyết chính trị - đạo đức. Sự xác nhận như vậy là hoàn toàn hợp lý do nội

hàm khái niệm tăng lên khi phân biệt nó với các học thuyết chính trị - xã hội

khác như Pháp gia. Cũng là những học thuyết chính trị - xã hội, nhưng Nho

giáo đề cao đạo đức hơn pháp luật, coi đạo đức cá nhân và xã hội qua các mối

2

quan hệ người như nhân luân, ngũ luân, tam cương và các chuẩn mực đạo đức

bất di bất dịch gọi là ngũ thường: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín và sử dụng chúng

vào việc thực hiện mục đích chính trị, đó là thiết lập trật tự xã hội và hướng

tới xây dựng mô hình xã hội lý tưởng. Chính vì vậy, đa phần các công trình

nghiên cứu nói trên đều tập trung làm rõ trách nhiệm [đạo đức] của Nho giáo

theo tinh thần “quốc gia hưng vong, sĩ phu hữu trách”. Theo đó, trách nhiệm

xã hội, ở mức độ xác định, được đồng nghĩa với trách nhiệm đạo đức.

Trên thực tế không phải hoàn toàn như vậy. Mối liên hệ hữu cơ, lấy đạo

đức làm tiền đề căn bản cho chính trị về thực chất chỉ là những bộ phận cấu

thành của Nho giáo. Sở dĩ chúng tôi đưa ra nhận định như vậy là vì trong học

thuyết này còn những bộ phận khác cũng được các triều đại phong kiến

phương Đông, trong đó có Việt Nam chú trọng để ngoài lĩnh vực hệ tư tưởng,

còn có những lĩnh vực cụ thể mà Nho giáo đề cập tới mà các triều đại phong

kiến đó vận dụng một cách gián tiếp hay trực tiếp.

Tuy nhiên, trong việc thực hiện các vai trò xã hội ở giai đoạn thịnh vượng với

những điều kiện thuận lợi mà các triều đại phong kiến dành cho Nho giáo, bản

thân học thuyết này cũng như bất kỳ học thuyết chính - trị xã hội khác, đều không

tránh khỏi những hạn chế nhất định, thậm chí trở thành nguyên nhân dẫn đến sự

sụp đổ của một triều đại. Do đó, việc phân tích những giá trị và hạn chế của nó

trong lịch sử để trên cơ sở đó rút ra bài học thiết thực cho lĩnh vực quản lý xã hội

hiện đại cũng là một trong những vấn đề cấp bách.

Trên tinh thần đó, việc nghiên cứu vai trò xã hội của Nho giáo nói chung,

ở Việt Nam dưới chế độ phong kiến từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX,

theo chúng tôi, là việc làm ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp thiết. Vì vậy, chúng

tôi lựa chọn vấn đề về “Vai trò xã hội của Nho giáo ở Việt Nam từ thế kỷ XV

đến nửa đầu thế kỷ XIX” làm đối tượng nghiên cứu của luận án, với hy vọng góp

phần làm sáng tỏ thêm vai trò của Nho giáo trong giai đoạn đó.

2. Mụ í h v nhiệm vụ nghiên ứu ủa luận án

2.1 c đ ch nghiên cứu

Luận án làm rõ vai trò xã hội của Nho giáo ở Việt Nam từ thế kỷ thứ

XV đến nửa đầu thế kỷ XIX với tư cách là học thuyết triết học xã hội, trên cơ