Truyện ngắn Tạ Duy Anh nhìn từ thi pháp thể loại

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN THỊ LIỆU

NHÌN TỪ THI PHÁP THỂ LOẠI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Đăng Điệp

Thái Nguyên - Năm 2014

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu,

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả của luận văn là trung thực và chƣa

từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, ngày 10 tháng 04 năm 2014

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Liệu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CẢM ƠN !

Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Nguyễn

Đăng Điệp – ngƣời thày đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu và

hoàn thành luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn các thày cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau đại

học trƣờng Đại học sƣ phạm Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ, tạo điều kiện

cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trƣờng.

Tác giả luận văn cũng xin chân thành gửi lời cảm ơn đến ngƣời thân,

gia đình và bạn bè, đồng nghiệp đã luôn giúp đỡ, động viên tôi trong suốt

quá trình thực hiện luận văn.

Thái Nguyên, ngày 10 tháng 04 năm 2014

Tác giả

Nguyễn Thị Liệu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN i http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan

Lời cảm ơn

MỤC LỤC .............................................................................................................i

MỞ ĐẦU ..............................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài ...........................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu............................................................................2

3. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................7

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................7

5. Phƣơng pháp nghiên cứu..............................................................................8

6. Đóng góp và cấu trúc của luận văn ..............................................................8

NỘI DUNG...........................................................................................................9

Chƣơng 1. TRUYỆN NGẮN TẠ DUY ANH TRONG BỐI CẢNH

TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI.....................................................9

1.1. Vài nét về truyện ngắn Việt Nam đƣơng đại..........................................9

1.1.1. Khái lƣợc về truyện ngắn và thi pháp thể loại truyện ngắn....................9

1.1.2.Bối cảnh truyện ngắn Việt Nam đƣơng đại ..........................................12

1.1.3. Một số thành tựu của truyện ngắn Việt Nam đƣơng đại ......................14

1.2. Hành trình truyện ngắn Tạ Duy Anh ....................................................17

1.2.1. Tạ Duy Anh – cuộc đời, sự nghiệp văn chƣơng...................................17

1.2.2. Tạ Duy Anh với thể loại truyện ngắn ...................................................20

1.3. Vị trí của truyện ngắn Tạ Duy Anh trong truyện ngắn Việt Nam

đƣơng đại ........................................................................................................22

Chƣơng 2. TỪ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƢỜI ĐẾN THẾ

GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TẠ DUY ANH .......................26

2.1. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời của Tạ Duy Anh .........................26

2.1.1. Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con ngƣời trong văn học.............26

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN ii http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2.1.2. Sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về con ngƣời trong văn học sau

năm 1975 ........................................................................................................27

2.1.3. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời của Tạ Duy Anh .........................29

2.2. Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Tạ Duy Anh................................31

2.2.1. Nhân vật giữa “hai lằn ranh Thiện – Ác” .............................................31

2.2.2. Nhân vật mang bi kịch của sự tha hóa..................................................35

2.2.3. Nhân vật là nạn nhân của thù hận.........................................................39

2.2.4. Nhân vật cô đơn, lạc loài ......................................................................43

2.2.5. Nhân vật đối diện với những ẩn số về thời thế và nhân thế .................46

2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Tạ Duy Anh ...........48

2.3.1. Miêu tả chân dung, ngoại hình..............................................................48

2.3.2. Xây dựng nhân vật qua hành động .......................................................53

2.3.3. Xây dựng nhân vật qua đời sống nội tâm.............................................56

Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TẠ

DUY ANH..........................................................................................................58

3.1. Điểm nhìn trần thuật .............................................................................58

3.1.1. Điểm nhìn bên ngoài.............................................................................59

3.1.2. Điểm nhìn bên trong .............................................................................62

3.1.3. Sự dịch chuyển và đan cài điểm nhìn trần thuật...................................64

3.2. Kết cấu trần thuật..................................................................................66

3.2.1. Kết cấu phân mảnh – lắp ghép..............................................................67

3.2.2. Kết cấu truyện lồng truyện....................................................................69

3.2.3. Kết cấu mở............................................................................................71

3.3. Ngôn ngữ trần thuật ..............................................................................72

3.3.1. Ngôn ngữ đời thƣờng............................................................................73

3.3.2. Ngôn ngữ đối thoại và độc thoại nội tâm .............................................75

3.4. Giọng điệu trần thuật ............................................................................81

3.4.1. Giọng điệu triết lí, suy ngẫm ................................................................82

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN iii http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3.4.2. Giọng điệu châm biếm, giễu nhại .........................................................84

3.4.3. Giọng điệu lạnh lùng, khách quan ........................................................87

3.4.4. Giọng trữ tình, giàu cảm xúc ................................................................89

KẾT LUẬN ........................................................................................................91

TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................93

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Nghiên cứu tác phẩm văn học dƣới góc độ thi pháp đã trở nên khá

quen thuộc trong hoạt động nghiên cứu, phê bình văn học những năm gần đây.

Trên sách báo văn nghệ, ngƣời ta nhắc nhiều đến khái niệm thi pháp tác phẩm,

thi pháp tác giả, thi pháp thể loại, thi pháp thời kì…. Lí thuyết thi pháp đã đƣợc

sử dụng soi chiếu nhiều hiện tƣợng văn học đƣơng đại, góp phần làm sáng tỏ

nhiều vấn đề. Việc nghiên cứu tác phẩm văn học dƣới góc nhìn thi pháp nói

chung và thi pháp thể loại nói riêng sẽ cung cấp cho ngƣời đọc chiếc “chìa

khóa” để khám phá tác phẩm. Và trên thực tế, nó đã đem lại cho nghiên cứu

phê bình văn học những chiêm nghiệm sâu sắc, thú vị.

1.2. Sau năm 1975, cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc kết thúc

thắng lợi, nƣớc nhà thống nhất, dân tộc Việt Nam bƣớc vào một chặng đƣờng

mới. Cùng với sự sang trang của lịch sử dân tộc, nền văn học cũng đang có

những bƣớc chuyển mình đáng ghi nhận. Trƣớc sự biến đổi của thời đại, yêu

cầu đổi mới toàn diện nền văn học nƣớc nhà đƣợc đặt ra một cách cấp thiết.

Trong xu hƣớng vận động đó, văn xuôi Việt Nam, đặc biệt là truyện ngắn đã

và đang có những nỗ lực tìm tòi, thể nghiệm trên cả hai bình diện nội dung và

hình thức nghệ thuật. Sự đổi mới quan niệm về nhà văn, quan niệm về nghệ

thuật, quan niệm về hiện thực, con ngƣời, các thủ pháp nghệ thuật… đã bƣớc

đầu tạo ra một diện mạo mới cho văn học. Sau gần một nửa thế kỉ đổi mới,

chúng ta đã có một lực lƣợng sáng tác khá hùng hậu, một số lƣợng tác phẩm

đồ sộ và một không khí sôi động trong dƣ luận. Lịch sử văn học dân tộc đã

chứng kiến sự xuất hiện của hàng loạt cây bút trẻ đầy năng lực và nhiệt huyết

nhƣ: Bảo Ninh, Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Võ Thị Hảo, Nguyễn

Ngọc Tƣ, Nguyễn Thị Thu Huệ, Hồ Anh Thái… và không thể không nhắc tới

Tạ Duy Anh, một cây bút đƣợc xem là hiện tƣợng nổi bật với nhiều thể

nghiệm văn chƣơng táo bạo.

2

1.3. Trong sự nghiệp văn chƣơng của mình, Tạ Duy Anh luôn trăn trở

tìm cách đổi mới tƣ duy, quan niệm nghệ thuật, làm mới tác phẩm từ nội dung

tới hình thức. Ông đã mạnh dạn thử bút trên nhiều thể loại: tiểu thuyết, truyện

ngắn, tản văn… Nhƣng ông khẳng định trên văn đàn trƣớc hết ở thể loại truyện

ngắn. Tác phẩm của ông thực sự đã đặt ra đƣợc những vấn đề nghiêm túc về

cuộc sống, chứa đựng những giá trị nội dung và nghệ thuật mới mẻ. Nó không

chỉ ẩn chứa những triết lí về cuộc sống mà còn thể hiện những chiêm nghiệm

về số phận con ngƣời, nỗi đau khổ và lòng hi sinh, tình yêu và sự khát khao

hạnh phúc. Từ quan niệm về hiện thực, về nhân sinh, cho đến cách tổ chức cốt

truyện, kết cấu, ngôn ngữ, nhân vật,… truyện ngắn Tạ Duy Anh đều có những

cách tân đáng ghi nhận. Sự nghiệp viết truyện ngắn của ông thực sự là “mảnh

đất màu mỡ” để cho chúng ta tìm hiểu và nghiên cứu.

Tuy nhiên cho đến nay vẫn chƣa có công trình nào nghiên cứu một cách

toàn diện về truyện ngắn Tạ Duy Anh dƣới góc nhìn thi pháp thể loại. Chính vì

vậy, chúng tôi lựa chọn đề tài Truyện ngắn Tạ Duy Anh nhìn từ thi pháp thể

loại nhằm nghiên cứu những đặc điểm thi pháp thể loại truyện ngắn trong các

sáng tác của Tạ Duy Anh. Qua đó thấy đƣợc những đóng góp của nhà văn trong

quá trình hiện đại hóa văn học dân tộc. Giải quyết đề tài này, chúng tôi mong

muốn góp thêm một tài liệu tham khảo để làm phong phú thêm các công trình

nghiên cứu về truyện ngắn Tạ Duy Anh.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

2.1. Nghiên cứu đánh giá chung về sáng tác của Tạ Duy Anh

Tạ Duy Anh là một trong số những nhà văn đi tiên phong trong việc nỗ

lực để tìm tòi, đổi mới cách viết. Chính vì vậy, ông luôn giành đƣợc sự quan

tâm của dƣ luận cũng nhƣ giới nghiên cứu phê bình. Cho đến nay, các ý kiến

đánh giá về tác phẩm của Tạ Duy Anh khá đa dạng, phong phú, bao gồm nhiều

ý kiến khen chê khác nhau. Những bài viết về ông xuất hiện nhiều trên báo chí,

các trang web và trong các luận văn thạc sĩ và khóa luận tốt nghiệp đại học.

3

Khi đánh giá về Tạ Duy Anh, các nhà nghiên cứu đã quan tâm tìm hiểu

trên cả phƣơng diện nội dung cũng nhƣ nghệ thuật. Trong công trình Thế giới

nghệ thuật Tạ Duy Anh, ba tác giả Nguyễn Thị Hồng Giang, Vũ Lê Lan

Hƣơng, Võ Thị Thanh Hà đã có những nhận xét hết sức khái quát về giá trị nội

dung tác phẩm Tạ Duy Anh. Các tác giả này đánh giá: “Tạ Duy Anh đã mang

đến cho độc giả những day dứt, trăn trở không nguôi trước ý nghĩa làm người.

Xuyên qua một thế giới đầy những ám ảnh tăm tối, tàn ác vẫn lấp lánh niềm tin

và sự thương xót con người” [24, tr.243]. Trên báo Pháp luật số 140/2004 cũng

có bài viết khẳng định : “Tạ Duy Anh là tác giả tâm huyết, trăn trở với số phận

con người, nhất là khi họ rơi vào tình trạng khủng hoảng nhân cách. Trong

lăng kính đa chiều, Tạ Duy Anh đã nhìn hiện thực một cách lí trí, lạnh lùng

nhưng cũng đầy thương xót con người”. Báo Thể thao và Văn hóa số 47/2004

lại đƣa ra nhận xét: “Có thể coi ông là nhà văn của đạo đức, văn chương ông

có lúc hiện lên bằng một gương mặt thế sự, đớn đau, riết róng chuyện thánh

thiện, tàn ác, liêm sỉ và vô lương nhưng không phải như những khái niệm

truyền bản, chết khô mà thông qua sự cảm nhận đau đớn về số phận”. Tƣơng

tự, tác giả Thụy Khuê trong bài Tạ Duy Anh – người đi tìm nhân vật khi nghiên

cứu về tiểu thuyết Tạ Duy Anh cũng nhận ra: “Mối quan tâm lớn nhất của Tạ

Duy Anh là cái vong bản đánh mất mình của con người, dưới sự giằng giật,

xiêu dạt của lịch sử. Trên con đường truy tìm lại chính mình cũng như khả dĩ

gương mặt thực của quá khứ, con người vấp phải và bị phong tỏa bởi thói gian

trá, đớn hèn, vật dục, tàn ác, kể cả trong mỗi cá nhân” [39]… Nhƣ vậy, các bài

viết nêu trên dù nhấn mạnh đến những khía cạnh khác nhau về nội dung tác

phẩm Tạ Duy Anh nhƣng hầu hết đều nhận thấy tác phẩm của ông đặc biệt

quan tâm đến vấn đề nhân sinh, nhân bản và số phận con ngƣời. Cho dù viết

nhiều về những vấn đề gai góc nhƣng chủ ý của Tạ Duy Anh vẫn là lay thức cái

thiện, hƣớng con ngƣời đến những giá trị tốt đẹp.

4

Không chỉ đánh giá về nội dung, các nhà nghiên cứu cũng đã chỉ ra sự đổi

mới về nghệ thuật trong tác phẩm của Tạ Duy Anh. Trong bài viết Tạ Duy Anh

– Đi tìm nhân vật, tác giả Dƣơng Thuấn đã khẳng định những cách tân của Tạ

Duy Anh trong việc tiếp cận hiện thực. “Tác giả đã thoát khỏi hoàn toàn lối

viết truyền thống, quen thuộc là hiện thực che phủ bởi nhiều lớp mùng màn,

miêu tả dầm dề, hành động chậm chạp, ngôn ngữ sạch bóng, trơn tru. Anh

chọn phương pháp tiếp cận hiện thực đa diện, đa chiều và gần nhất” [61].

Tác giả Việt Hoài trong bài Tạ Duy Anh giữa lằn ranh thiện ác thì ghi

nhận Tạ Duy Anh đã bắt kịp với lối viết của các nhà văn trên thế giới “sự lao

động nghiêm túc của nhà văn thể hiện nỗ lực tìm tòi, đổi mới cách viết của

mình. Nhà văn đã dùng những kĩ thuật viết hiện đại của thế giới, những phá

cách về mặt cấu trúc đa thanh, phức điệu, điểm nhìn mới từ một bào thai trong

bụng mẹ và lăng kính nhận thức đa chiều, Việt hóa các mô típ trong văn học

thế giới, cách viết ẩn dụ, ngôn ngữ hiện thực, huyền ảo”. Cũng trong bài viết

này, tác giả đã nhận xét về thế giới nhân vật của Tạ Duy Anh. Việt Hoài cho

rằng: “Nhân vật của Tạ Duy Anh không có sự trung gian, nhờ nhờ, xam xám về

ngoại hình. Người xấu thì cực xấu như lão Khổ, lão Phụng… người đẹp thì như

hoa như ngọc như Quý Anh, bà Ba, như những sản phụ chờ sinh. Nhưng bản

chất con người thì luôn ở ranh giới thiện – ác. Nhân vật nào cũng luôn bị đặt

trong trạng thái lựa chọn – đấu tranh với xã hội, với môi trường, với kẻ thù, với

người thân, với chính bản thân mình”. [35]

Nhƣ vậy có thể thấy, xuyên suốt các bài viết các tác giả đều thống nhất khi

xác nhận những nỗ lực của Tạ Duy Anh trong việc đổi mới văn học trên cả hai

phƣơng diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Các nhận xét, đánh giá đó đã

phần nào cho thấy vị trí của Tạ Duy Anh trong giai đoạn văn học thời kì đổi mới.

2.2. Đánh giá về truyện ngắn Tạ Duy Anh

Tạ Duy Anh là cây bút xuất sắc không chỉ trong lĩnh vực tiểu thuyết mà

thành công đầu tay của ông là truyện ngắn. Truyện ngắn của ông thƣờng đi vào