Triển vọng của chủ nghĩa xã hội trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI

Ch−¬ng tr×nh kx 08

******

B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu

§Ò tµi khoa häc x∙ héi vµ nh©n v¨n cÊp Nhµ n−íc

TriÓn väng cña chñ nghÜa x· héi

trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû xxi

M∙ sè: KX 08.09

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: GS. TS NguyÔn Ngäc Long

5734

23/03/2006

Hµ Néi, 2 - 2006

Ban Chñ nhiÖm

1. GS.TS NguyÔn Ngäc Long Chñ nhiÖm ®Ò tµi

2. TS Ph¹m H÷u TiÕn Phã Chñ nhiÖm ®Ò tµi

3. TS TrÇn SÜ Ph¸n Th− ký khoa häc

Nh÷ng ng−êi tham gia chÝnh

1. GS.TS TrÇn H÷u TiÕn Häc viÖn CTQG Hå ChÝ Minh

2. PGS. TS NguyÔn ChÝ Mú Ban Tuyªn gi¸o Thµnh ñy Hµ Néi

3. PGS. TS Tr−¬ng Giang Long T¹p chÝ Céng s¶n

4. PGS. TS TrÇn Xu©n SÇm Häc viÖn CTQG Hå ChÝ Minh

5. PGS. TS L−u §¹t ThuyÕt Häc viÖn CTQG Hå ChÝ Minh

6. PGS. TS NguyÔn Xu©n S¬n Ban Tæ chøc Trung −¬ng §¶ng

7. PGS. TS NguyÔn ThÕ KiÖt Häc viÖn CTQG Hå ChÝ Minh

8. GS.TS TrÞnh Quèc TuÊn Häc viÖn CTQG Hå ChÝ Minh

Céng t¸c viªn chÝnh

1. PGS NguyÔn Huy Quý ViÖn Nghiªn cøu Trung Quèc

2. TS NguyÔn ViÕt Th¶o ViÖn Quan hÖ quèc tÕ

3. TS NguyÔn M¹nh Hïng Ban §èi ngo¹i Trung −¬ng §¶ng

Môc lôc

Më ®Çu 1

PhÇn mét: Chñ nghÜa x∙ héi – lý luËn vµ hiÖn thùc 7

Ch−¬ng 1: Quan ®iÓm m¸c-xÝt vÒ chñ nghÜa x· héi - c¬ së

ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn triÓn väng cña chñ

nghÜa x· héi

7

Ch−¬ng 2: Chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc trong thÕ kû XX Bµi

häc lÞch sö

29

PhÇn hai : Chñ nghÜa x∙ héi hiÖn thùc - hiÖn t¹i vµ

t−¬ng lai

42

Ch−¬ng 3 : C«ng cuéc c¶i c¸ch víi viÖc x©y dùng "CNXH

®Æc s¾c Trung Quèc" - Thµnh tùu vµ triÓn väng

trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI

42

Ch−¬ng 4 : §æi míi trªn con ®−êng qu¸ ®é lªn CNXH ë

ViÖt Nam - Thµnh tùu vµ nh÷ng bµi häc kinh

nghiÖm

58

Ch−¬ng 5 : TriÓn väng cña chñ nghÜa x· héi ë Céng hßa Cu ba,

Céng hßa d©n chñ nh©n d©n Lµo, Céng hßa d©n chñ

nh©n d©n TriÒu Tiªn trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû

XXI

79

PhÇn ba: Nh÷ng nh©n tè chñ yÕu ¶nh h−ëng ®Õn t−¬ng

lai chñ nghÜa x∙ héi

104

Ch−¬ng 6: C¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ hiÖn ®¹i víi

t−¬ng lai cña chñ nghÜa x· héi

104

Ch−¬ng 7: Nh÷ng biÕn ®æi míi cña chñ nghÜa t− b¶n víi

t− c¸ch lµ tiÒn ®Ò cña chñ nghÜa x· héi

115

Ch−¬ng 8: Phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n trong c¸c

n−íc t− b¶n ph¸t triÓn

133

Ch−¬ng 9: Thùc tr¹ng vµ nh÷ng xu h−íng biÕn ®æi cña c¸c

nh©n tè XHCN ë Nga vµ mét sè n−íc XHCN

thuéc Liªn X« vµ §«ng ¢u tr−íc ®©y

152

Ch−¬ng 10: C¸c phong trµo ®éc lËp d©n téc, d©n chñ

vµ tiÕn bé x· héi hiÖn nay – Xu h−íng vËn

®éng vµ ¶nh h−ëng cña chóng ®èi víi chñ

nghÜa x· héi

177

Ch−¬ng 11: Trµo l−u x· héi - d©n chñ hiÖn nay vµ ¶nh

h−ëng cña nã ®èi víi chñ nghÜa x· héi hiÖn

thùc

193

PhÇn bèn: TriÓn väng cña chñ nghÜa x∙ héi trong

hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI víi c«ng

cuéc ®æi míi ë viÖt nam

214

Ch−¬ng 12: Thêi ®¹i ngµy nay vµ triÓn väng cña CNXH

trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI

214

Ch−¬ng 13: TiÕp tôc ®æi míi theo môc tiªu ®éc lËp d©n téc

vµ Chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam

239

KÕt luËn 260

Tµi liÖu tham kh¶o 265

Nh÷ng ch÷ viÕt t¾t

CMKHKT: C¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt

CHLB: Céng hoµ liªn bang

CHND: Céng hoµ nh©n d©n

CHDCND: Céng hoµ d©n chñ nh©n d©n

CHT¦: ChÊp hµnh Trung −¬ng

CNXH: Chñ nghÜa x· héi

CNCS: Chñ nghÜa céng s¶n

CN§Q: Chñ nghÜa ®Õ quèc

CNXHKH: Chñ nghÜa x· héi khoa häc

CNTB§QNN: Chñ nghÜa t− b¶n ®éc quyÒn nhµ n−íc

§CS: §¶ng Céng s¶n

KHCN: Khoa häc c«ng nghÖ

LLSX: Lùc l−îng s¶n xuÊt

NDT: Nh©n d©n tÖ

NDCM: Nh©n d©n c¸ch m¹ng

PTCSQT: Phong trµo céng s¶n quèc tÕ

PTCSCNQT: Phong trµo céng s¶n c«ng nh©n quèc tÕ

QHSX XHCN: Quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa

TBPT: T− b¶n ph¸t triÓn

TBXH: TiÕn bé x· héi

XH-DC: X· héi - d©n chñ

Tãm t¾t kÕt qu¶ nghiªn cøu

®Ò tµi khoa häc cÊp nhµ n−íc

Tªn ®Ò tµi: TriÓn väng cña chñ nghÜa x· héi trong hai thËp niªn

®Çu thÕ kû XXI

M· sè: KX.08.09

1. Ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc tiÕp cËn CNXH cña ®Ò tµi kh«ng chØ lµ

tiÒn ®Ò cho viÖc nghiªn cøu mµ cßn cã ý nghÜa lý luËn gãp phÇn vµo viÖc

nhËn thøc l¹i CNXH hiÖn nay.

2. ViÖc luËn gi¶i tÝnh tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh "c¶i tæ", "c¶i c¸ch", "®æi

míi" CNXH tõ ®ßi hái kh¸ch quan cña quy luËt "phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh"

®−a l¹i nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n nh©n tè chñ quan trong nguyªn nh©n khñng

ho¶ng cña CNXH nãi chung, "kÞch biÕn Liªn X« - §«ng ¢u" nãi riªng.

3. Trªn c¬ së tæng kÕt lÞch sö vµ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng, v¹ch ra xu h−íng

vËn ®éng biÕn ®æi cña CNXH hiÖn thùc lµ ®æi míi ®Ó tiÕp tôc tån t¹i vµ

ph¸t triÓn trong h×nh th¸i biÓu hiÖn míi cña CNXH ®−îc gäi lµ "CNXH

hiÖn thùc míi".

4. Ph©n tÝch sù ph¸t triÓn cña CNTB, nhËn ®Þnh r»ng ®©y lµ giai ®o¹n

ph¸t triÓn míi, còng lµ giai ®o¹n cao nhÊt cña CNTB - ®−îc gäi lµ "giai

®o¹n CNTB toµn cÇu hãa". §ång thêi chøng minh r»ng: víi viÖc t¹o ra ngµy

cµng nhiÒu tiÒn ®Ò cho CNXH, sù ph¸t triÓn nµy lµm cho sù qu¸ ®é lªn

CNXH nh− mét xu thÕ kh¸ch quan ®−îc t¨ng c−êng ngay trong lßng CNTB.

5. Nh− vËy tÝnh chÊt qu¸ ®é lªn CNXH cña thêi ®¹i ngµy nay vÉn

kh«ng mÊt ®i, nh−ng nhËn thøc vÒ thêi ®¹i qu¸ ®é tõ CNTB lªn CNXH - gäi

t¾t lµ "thêi ®¹i qu¸ ®é" - ph¶i ®−îc thay ®æi mét c¸ch c¨n b¶n. Sù më ®Çu

"thêi ®¹i qu¸ ®é" kh«ng ph¶i ®· chÊm døt thêi ®¹i t− b¶n mµ cã sù tån t¹i

song trïng theo "h×nh th¸i gèi ®Çu" cña "thêi ®¹i qu¸ ®é" víi giai ®o¹n cuèi

cña thêi ®¹i t− b¶n vµ víi giai ®o¹n cÇu cña thêi ®¹i XHCN.

Tõ ®ã, cµng thÊy râ tÝnh chÊt gay go phøc t¹p cña cuéc ®Êu tranh gi÷a

CNXH vµ CNTB trong giai ®o¹n hiÖn nay - giai ®o¹n ®Çu cña "thêi ®¹i qu¸

®é" ®ång thêi víi giai ®o¹n cuèi cña thêi ®¹i t− b¶n.

6. Tõ nh÷ng c¨n cø lý luËn vµ thùc tÕ, ®Ò tµi nªu lªn nh÷ng kh¶ n¨ng

ph¸t triÓn kh¸c nhau cña CNXH trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI vµ dù

®o¸n r»ng, ë cuèi thËp niªn thø hai, CNXH hiÖn thùc cã mét b−íc ph¸t

triÓn míi, t¹o thµnh tiÒn ®Ò quan träng ®Ó ®i tíi b−íc chuyÓn c¨n b¶n sang

giai ®o¹n míi cña thêi ®¹i qu¸ ®é tõ CNTB lªn CNXH ë nöa cuèi cña thÕ

kû nµy.

7. Mét kÕt luËn quan träng ®−îc ®Ò tµi rót ra tõ viÖc xem xÐt nh÷ng bµi

häc kinh nghiÖm cña CNXH hiÖn thùc vµ tõ dù b¸o triÓn väng cña nã lµ:

c«ng t¸c x©y dùng vµ chØnh ®èn §¶ng nh»m n©ng cao søc chiÕn ®Êu vµ

n¨ng lùc l·nh ®¹o cña §¶ng lµ kh©u then chèt ®Ó ®¶m b¶o thµnh c«ng cña

c«ng cuéc ®æi míi nãi chung, ®Ó t¹o "b−íc bøt ph¸ míi" cña tiÕn tr×nh ®æi

míi ë n−íc ta hiÖn nay nãi riªng./.

më ®Çu

1. Môc tiªu vµ tÝnh cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi

1.1. §Ò tµi nµy lµ mét trong 10 ®Ò tµi thuéc ch−¬ng tr×nh khoa häc cÊp

Nhµ n−íc KX.08: "Nh÷ng ®Æc ®iÓm chñ yÕu, nh÷ng xu thÕ lín cña thÕ giíi

trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI". Nã cã nhiÖm vô thùc hiÖn môc tiªu do

ch−¬ng tr×nh ®Æt ra lµ; "Trªn c¬ së ph©n tÝch t×nh h×nh thÕ giíi, tæng kÕt thùc

tiÕn cña chñ nghÜa x· héi víi tÊt c¶ nh÷ng th¨ng trÇm vµ bµi häc lÞch sö cña nã

trong thÕ kû XX vµ thùc tr¹ng phong trµo x· héi chñ nghÜa hiÖn nay, dù b¸o

triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI".

1.2. Dù b¸o triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi, tøc lµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn

cña nã trong t−¬ng lai, lµ mét tiÒn ®Ò quan träng ®Ó n©ng cao tÝnh tù gi¸c

trong thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi nãi chung, trong qu¸ tr×nh ®æi míi

ë n−íc ta hiÖn nay nãi riªng.

VÊn ®Ò cµng trë nªn cÊp thiÕt khi hiÖn nay chñ nghÜa x· héi ®ang trong

thêi kú tho¸i trµo, cßn chñ nghÜa t− b¶n l¹i ®ang tiÕp tôc ph¸t triÓn trong bèi

c¶nh toµn cÇu hãa. Sù sôp ®æ cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« vµ §«ng

¢u ®· ®Æt c¶ phong trµo x· héi chñ nghÜa tr−íc mét th¸ch thøc nghiÖt ng·: chñ

nghÜa x· héi cßn cã mét t−¬ng lai, hay lµ mét ¶o t−ëng ®· ph¸ s¶n; cßn chñ

nghÜa t− b¶n lµ h×nh th¸i cuèi cïng cña sù ph¸t triÓn x· héi, vËy lµ "lÞch sö ®·

kÕt thóc", nh− nh÷ng lý luËn gia chèng céng lín tiÕng rªu rao?

Víi niÒm tin r»ng: theo quy luËt tiÕn hãa cña lÞch sö, loµi ng−êi nhÊt ®Þnh

sÏ ®i tíi chñ nghÜa x· héi, chóng ta kiªn tr× con ®−êng ph¸t triÓn ®Êt n−íc theo

môc tiªu kÕt hîp ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi. Song niÒm tin ®ã chØ cã

thÓ ®−îc gi÷ v÷ng trªn c¬ së lý trÝ khoa häc, b»ng viÖc lµm s¸ng tá hµng lo¹t

vÊn ®Ò, thËm chÝ ph¶i trë l¹i víi vÊn ®Ò: chñ nghÜa x· héi lµ g×? Nã ®· ®−îc

x©y dùng trªn thùc tÕ (cßn viÖc x©y dùng xong ch−a hay míi ®−îc ®Õn ®©u l¹i

lµ chuyÖn kh¸c), ®−îc gäi lµ "chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc", hay vÉn chØ lµ lý

thuyÕt? Sau tæn thÊt hÕt søc nÆng nÒ, chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc (c¸c n−íc

kiªn tr× chÕ ®é chÝnh trÞ x· héi chñ nghÜa) ®ang tr¶i qua sù biÕn ®æi mét c¸ch

1

c¨n b¶n ®Ó tiÕp tôc tån t¹i, ph¸t triÓn vµ trë thµnh mét "chñ nghÜa x· héi hiÖn

thùc míi". VËy kh¶ n¨ng ®Ó thùc hiÖn sù biÕn ®æi c¨n b¶n ®ã ra sao?

Nh− vËy, nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra khi dù b¸o triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi

còng lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong qu¸ tr×nh ®æi míi. Vµ do ®ã, gi¶i quyÕt

nh÷ng vÊn ®Ò ®ã trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi còng lµ gãp phÇn vµo viÖc

ph¸t triÓn lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi vµ nhËn thøc con ®−êng qu¸ ®é lªn chñ

nghÜa x· héi ë n−íc ta hiÖn nay.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi

ë thÕ kû XX, nhÊt lµ tõ khi hÖ thèng x· héi chñ nghÜa thÕ giíi ®−îc h×nh

thµnh, nh÷ng vÊn ®Ò cña chñ nghÜa x· héi vµ triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi

®· tõng thu hót sù nghiªn cøu cña nh÷ng nhµ lý luËn m¸cxÝt vµ c¸c §¶ng

Céng s¶n ë c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa còng nh− ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, nhÊt

lµ ë ch©u ¢u. Trong viÖc nghiªn cøu lý luËn g¾n víi thùc tiÔn x©y dùng chñ

nghÜa x· héi, ®¸ng chó ý h¬n c¶ lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn mét sè quan

®iÓm lý luËn cã ¶nh h−ëng lín nh−: Lý luËn tù qu¶n x· héi chñ nghÜa cña

Nam T−; Lý luËn vÒ "chñ nghÜa x· héi ph¸t triÓn" ë Liªn X«; Lý luËn vÒ c¶i

c¸ch thÓ chÕ kinh tÕ vµ thÓ chÕ chÝnh trÞ ë c¸c n−íc §«ng ¢u; cuéc th¶o

luËn vÒ vÊn ®Ò h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi vµ vÊn ®Ò m©u thuÉn trong x· héi

x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« vµ nhiÒu n−íc x· héi chñ nghÜa kh¸c. Trong

viÖc nghiªn cøu lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi g¾n víi t×m tßi con ®−êng ®i

lªn chñ nghÜa x· héi ë nh÷ng n−íc t− b¶n ph¸t triÓn næi lªn trµo l−u "chñ

nghÜa céng s¶n ch©u ¢u".

Hai héi nghÞ c¸c §¶ng Céng s¶n ë M¸txc¬va (1957 vµ 1960) vµ cuéc

tranh luËn X« - Trung sau ®ã cho thÊy viÖc gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn hÕt

søc cÊp thiÕt cña chñ nghÜa x· héi vÉn ®ang cßn ë phÝa tr−íc.

Sau "kÞch biÕn Liªn X« vµ §«ng ¢u", vËn mÖnh vµ t−¬ng lai cña chñ

nghÜa x· héi trë thµnh chñ ®Ò næi bËt thu hót sù quan t©m ®Æc biÖt cña c¸c lý

luËn gia còng nh− chÝnh trÞ gia, tõ ng−êi céng s¶n ®Õn ng−êi chèng céng.

2

ViÖc nghiªn cøu xoay quanh chñ ®Ò nµy trªn lËp tr−êng céng s¶n ®−îc

thÓ hiÖn kh«ng chØ ë khèi l−îng, cã thÓ nãi lµ khæng lå c¸c c«ng tr×nh c¸ nh©n

mµ cßn ®−îc thÓ hiÖn qua c¸c v¨n kiÖn chÝnh thøc (NghÞ quyÕt, Tuyªn bè,

C−¬ng lÜnh míi...) cña nhiÒu §¶ng Céng s¶n vµ c«ng nh©n.

Nh÷ng cuéc héi nghÞ, héi th¶o quèc tÕ víi chñ ®Ò vÒ chñ nghÜa M¸c vµ

chñ nghÜa x· héi liªn tiÕp ®−îc tæ chøc ë nhiÒu n¬i trªn hÇu kh¾p c¸c ch©u lôc,

nhÊt lµ ch©u ¸, ch©u ¢u vµ ch©u Mü nh−: Héi nghÞ "Chñ nghÜa M¸c bªn thÒm

thÕ kû XXI" t¹i Elgerbua (§øc), th¸ng 3-1999; Cuéc gÆp gì quèc tÕ cña h¬n

1000 ®¹i biÓu ®Õn tõ h¬n 60 n−íc, tõ 30-11 ®Õn 2-12-2000 t¹i Pari; Héi th¶o

quèc tÕ "Chñ nghÜa x· héi: hiÖn thùc vµ ph¸t triÓn" tõ 11 ®Õn 14-11-2001 t¹i

B¾c Kinh; Héi nghÞ c¸c nhµ khoa häc x· héi chñ nghÜa do c¸c nh©n sÜ c¸nh

t¶ nh÷ng khëi x−íng tõ 13 ®Õn 15-4-2001 t¹i Niuoãc, víi h¬n 2.000 nhµ

khoa häc tham dù; Cuéc gÆp gì t¹i Mªhic« th¸ng 3-2003, cã ®¹i biÓu cña

trªn 60 §¶ng Céng s¶n vµ c«ng nh©n trªn thÕ giíi tham dù... §¸ng chó ý lµ

cuéc gÆp gì quèc tÕ t¹i Aten ®−îc §¶ng Céng s¶n Hy L¹p duy tr× ®Òu ®Æn

hµng n¨m, ®−îc sù ñng hé vµ tham gia cña nhiÒu §¶ng Céng s¶n vµ c«ng

nh©n trªn thÕ giíi.

Thùc tiÔn c«ng cuéc "c¶i c¸ch, më cöa" cña Trung Quèc vµ "®æi míi"

cña ViÖt Nam lµ ®éng lùc to lín vµ m¹nh mÏ nhÊt ®èi víi viÖc nghiªn cøu lý

luËn vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë mçi n−íc.

Gãp phÇn quan träng vµo qu¸ tr×nh nghiªn cøu nµy lµ c¸c cuéc héi th¶o quèc

tÕ ViÖt Nam - Trung Quèc t¹i Hµ Néi vµ B¾c Kinh dµnh cho c¸c chñ ®Ò vÒ

"c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï cña chñ nghÜa x· héi"; vÒ "chñ nghÜa x· héi vµ

kinh tÕ thÞ tr−êng"; vÒ "x©y dùng ®¶ng cÇm quyÒn"... qua kinh nghiÖm x©y

dùng "chñ nghÜa x· héi ®Æc s¾c Trung Quèc" cña §¶ng Céng s¶n Trung Quèc

vµ kinh nghiÖm c«ng cuéc qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi "bá qua chÕ ®é t− b¶n

chñ nghÜa" cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam.

ë n−íc ta, trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®−êng lèi ®æi míi, viÖc nghiªn cøu

chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ nh÷ng vÊn ®Ò cña chñ nghÜa x· héi ®−îc ®Èy m¹nh

3

theo tinh thÇn "®æi míi t− duy lý luËn" ®Ó "nhËn thøc l¹i" vÒ chñ nghÜa x· héi,

víi kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh ®−îc c«ng bè, nhiÒu cuéc héi th¶o quèc gia, quèc tÕ

®−îc tæ chøc. §Æc biÖt lµ tõ sau §¹i héi VII, viÖc nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c￾Lªnin ngµy cµng ®i s©u vµo nh÷ng vÊn ®Ò cña chñ nghÜa x· héi n¶y sinh tõ

thùc tiÔn ®æi míi, nh»m tõng b−íc lµm s¸ng tá con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x·

héi ë n−íc ta. §¸ng chó ý lµ c¸c ch−¬ng tr×nh khoa häc cÊp Nhµ n−íc: KX.01:

"Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x·

héi ë ViÖt Nam", giai ®o¹n 1991 - 1995; KHXH.01: "VÒ chñ nghÜa x· héi vµ

con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam", giai ®o¹n 1996 - 2000...

Héi ®ång lý luËn Trung −¬ng ®· cã nh÷ng cuéc héi th¶o dµnh cho nh÷ng

chñ ®Ò cô thÓ h¬n vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn cña chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng

qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta.

VÊn ®Ò triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi còng ®· Ýt nhiÒu ®−îc ®Ò cËp trùc

tiÕp trong ®Ò tµi KHXH.01.09 (1996 - 2000): "Dù b¸o sù ph¸t triÓn thÕ giíi

trong kho¶ng 25 n¨m tíi" vµ mét sè c«ng tr×nh khi ®−a ra "dù b¸o vÒ thÕ kû

XXI" (NhiÒu t¸c gi¶, Nxb thèng kª, 1998); h¬n n÷a, cßn dù b¸o t×nh h×nh thÕ

giíi ®Õn 2015 (Lª V¨n C−¬ng, Tµi liÖu néi bé, Bé C«ng an, 2001) hoÆc cho

hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI (NguyÔn Duy Quý (chñ biªn), Hµ Néi, 2002)...

MÆc dï vËy viÖc ®−a ra nh÷ng dù b¸o vÒ triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi

trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI víi nh÷ng c¨n cø t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ

cô thÓ cßn lµ ®Ò tµi lín vµ mang tÝnh cÊp thiÕt.

3. C¸ch tiÕp cËn

3.1. §Æc ®iÓm ®èi t−îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ: dù b¸o triÓn väng cña

chñ nghÜa x· héi trong khi chñ nghÜa x· héi lµ g× l¹i ®ang ®−îc hiÓu rÊt kh¸c

nhau; cßn trong thùc tiÔn, chñ nghÜa x· héi ®ang t×m cho m×nh h×nh th¸i biÓu

hiÖn míi, mµ cho ®Õn nay vÉn ch−a thËt ®Þnh h×nh (ViÖt Nam cßn ®ang ë tr¹ng

th¸i qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi; "Chñ nghÜa x· héi ®Æc s¾c Trung Quèc"

còng ®ang bÞ nghi ngê). V× thÕ, §¶ng ta lu«n chØ râ, quan niÖm vÒ môc tiªu

4

chñ nghÜa x· héi mµ chóng ta kiªn tr× lµ dùa trªn nÒn t¶ng chñ nghÜa M¸c￾Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Nh−ng c¸c nhµ s¸ng lËp chñ nghÜa x· héi

khoa häc lu«n nh¾c nhë r»ng häc thuyÕt cña c¸c «ng vÒ chñ nghÜa x· héi

kh«ng ph¶i lµ ®· x©y dùng xong xu«i h¼n. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cµng kh«ng

bao giê xem chñ nghÜa x· héi chØ lµ mét khu«n mÉu cøng nh¾c. Song, Ng−êi

cho r»ng chóng ta ph¶i dïng quan ®iÓm, lËp tr−êng vµ ph−¬ng ph¸p cña chñ

nghÜa M¸c-Lªnin ®Ó t×m ra quy luËt c¸ch m¹ng cña n−íc ta.

V× vËy, vÒ c¬ së lý luËn cho viÖc dù b¸o triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi,

®Ò tµi ®Æc biÖt nhÊn m¹nh vai trß ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc cña chñ nghÜa

M¸c-Lªnin trong viÖc tiÕp cËn chñ nghÜa x· héi.

3.2. C¨n cø chñ yÕu cho viÖc dù ®o¸n t−¬ng lai cña chñ nghÜa x· héi vÉn

lµ thùc tiÔn, nhÊt lµ thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi trong qu¸ khø vµ hiÖn

t¹i. B»ng ph−¬ng ph¸p kÕt hîp l«gÝc víi lÞch sö xem chñ nghÜa x· héi ®· tr¶i

qua nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo, ®ang vËn ®éng theo xu h−íng nµo; tõ ®ã,

cã thÓ v¹ch ra kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña nã trong t−¬ng lai.

- Tr−íc hÕt, cÇn ph©n tÝch sù khñng ho¶ng cña chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc

ë thÕ kû XX mµ "kÞch biÕn Liªn X« vµ §«ng ¢u" lµ sù kiÖn ®iÓn h×nh; bëi v×,

nÕu nh− ®ã lµ b»ng chøng "cÇn vµ ®ñ" vÒ sù ph¸ s¶n cña chñ nghÜa x· héi c¶

vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn, th× còng cã nghÜa lµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña nã trong

t−¬ng lai ®· kh«ng cßn. H¬n n÷a, bµi häc tõ qu¸ khø l¹i cã ý nghÜa lµ tiÒn ®Ò

cho nhËn thøc t−¬ng lai.

- C¨n cø quan träng nhÊt ®Ó dù b¸o triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi lµ

thùc tr¹ng vµ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña b¶n th©n chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x·

héi víi tÝnh c¸ch lµ phong trµo hiÖn thùc bao gåm nhiÒu bé phËn, trong ®ã

chóng t«i coi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë nh÷ng n−íc x· héi chñ

nghÜa cßn l¹i hiÖn nay - ®−îc gäi lµ chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc - vµ phong trµo

céng s¶n vµ c«ng nh©n ë c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn lµ hai bé phËn

c¬ b¶n, hai "chñ l−u" ®i tíi chñ nghÜa x· héi trong t−¬ng lai xa. Cßn trong hai

thËp kû ®Çu thÕ kû XXI th× chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc lµ nh©n tè c¬ b¶n nhÊt;

5

v× vËy, thùc tr¹ng vµ triÓn väng cña c«ng cuéc ®æi míi, c¶i c¸ch cña chñ nghÜa

x· héi ë ViÖt Nam vµ Trung Quèc ®−îc ®Ò tµi xem lµ c¨n cø thùc tiÔn quan

träng hµng ®Çu cho viÖc dù b¸o triÓn väng cña chñ nghÜa x· héi trong hai thËp

kû ®Çu thÕ kû XXI.

- Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn cña chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc cßn phô thuéc vµo

t¸c ®éng cña nhiÒu nh©n tè. Cã nh÷ng nh©n tè cã ý nghÜa lµ m«i tr−êng mang

tÝnh thêi ®¹i nh− c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ vµ qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa.

Cã nh÷ng nh©n tè cã ý nghÜa lµ ®éng lùc mang tÝnh c¸ch m¹ng nh− c¸c phong

trµo ®Êu tranh cho ®éc lËp d©n téc, d©n chñ, hßa b×nh vµ tiÕn bé x· héi. Cã

nh©n tè t¸c ®éng tiªu cùc vµ ph¶n ®éng tõ phÝa chñ nghÜa ®Õ quèc... ViÖc xem

xÐt tæng hîp nh÷ng t¸c ®éng ®ã lµ mét nhiÖm vô lín vµ kh«ng kÐm phÇn khã

kh¨n trong khi thùc hiÖn ®Ò tµi.

ë nhiÖm vô nµy næi lªn hai vÊn ®Ò phøc t¹p: 1) C¾t nghÜa t¸c ®éng cña sù

ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i võa nh− sù th¾ng thÕ t¹m thêi cña chñ

nghÜa t− b¶n ®èi víi chñ nghÜa x· héi, võa nh− sù t¨ng c−êng xu h−íng qu¸ ®é

tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn chñ nghÜa x· héi; 2) T¸c ®éng hai mÆt, tiªu cùc vµ tÝch

cùc, cña trµo l−u chñ nghÜa x· héi - d©n chñ.

4. C¸ch tiÕp cËn nh− trªn quy ®Þnh l«gÝc tr×nh bµy víi kÕt cÊu bèn phÇn

gåm 13 ch−¬ng:

PhÇn mét: Chñ nghÜa x· héi - Lý luËn vµ hiÖn thùc.

PhÇn hai: Chñ nghÜa x· héi hiÖn thùc - HiÖn t¹i vµ t−¬ng lai.

PhÇn ba: Nh÷ng nh©n tè chñ yÕu ¶nh h−ëng ®Õn t−¬ng lai cña chñ

nghÜa x· héi.

PhÇn bèn: TriÓn väng cña chñ nghÜa x· héi trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû

XXI víi c«ng cuéc ®æi míi ë ViÖt Nam.

6

PhÇn mét

Chñ nghÜa x· héi – lý luËn vµ hiÖn thùc

Ch−¬ng 1

Quan ®iÓm m¸c xÝt vÒ chñ nghÜa x· héi –

c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn triÓn väng

cña chñ nghÜa x· héi

I. Quan ®iÓm cña chñ nghÜa m¸c-lªnin vÒ chñ nghÜa x∙ héi

1. Chñ nghÜa x· héi nµo?

Chñ nghÜa x· héi mµ §Ò tµi KX.08.09 nghiªn cøu ®Ó dù b¸o triÓn väng cña

nã trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI lµ CNXH nµo? §©y lµ vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p

luËn quan träng mµ §Ò tµi cÇn lµm râ tr−íc khi ®Ò cËp c¸c vÊn ®Ò kh¸c.

Tõ gi÷a thÕ kû XIX ®Õn nay, danh tõ CNXH ®−îc hiÓu theo nh÷ng c¸ch

rÊt kh¸c nhau. Tr−íc Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n th× mäi phong trµo c«ng

nh©n c¸ch m¹ng chñ tr−¬ng c¶i t¹o c¨n b¶n x· héi t− b¶n hay phong trµo c¶i

l−¬ng mong muèn "kh«ng lµm h¹i g× ®Õn t− b¶n vµ lîi nhuËn mµ vÉn ch÷a

khái ®−îc ®ñ mäi tÖ n¹n x· héi b»ng ®ñ mäi biÖn ph¸p v¸ vÝu" ®Òu ®−îc gäi lµ

XHCN1. Ngµy nay CNXH còng cã nhiÒu lo¹i. Cã m« h×nh X« viÕt ®· sôp ®æ;

cã "Chñ nghÜa céng s¶n ch©u ¢u" næi tiÕng mét thêi; cã CNXH mÇu s¾c

Ph¸p; cã CNXH ®Æc s¾c Trung Quèc. §ã lµ ch−a kÓ m« h×nh B¾c TriÒu Tiªn

mµ ng−êi ta ®Æt c©u hái: LiÖu ®Êy cã ph¶i CNXH hay kh«ng? CNXH hiÖn ®·

tån t¹i 70 n¨m ë Liªn X« còng kh«ng Ýt ng−êi cho r»ng kh«ng ph¶i CNXH

®Ých thùc mµ chØ lµ mét thø CNXH biÕn d¹ng, mét m« h×nh kiÓu Stalin...

1 C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, Toµn tËp, NxbCTQG, 1995, tËp 21 tr522

7

Cã thÓ xem xÐt CNXH víi tÝnh c¸ch lµ mét häc thuyÕt, víi tÝnh c¸ch mét

phong trµo hiÖn thùc, víi tÝnh c¸ch chÕ ®é hiÖn thùc. Theo chóng t«i trong

tÝnh chØnh thÓ cña kh¸i niÖm, CNXH lµ mét phong trµo hiÖn thùc, trong ®ã

thèng nhÊt gi÷a lý luËn víi thùc tiÔn c¶i t¹o x· héi cò, x©y dùng x· héi míi –

x· héi XHCN. C.M¸c vµ ¡ngghen viÕt: "§èi víi chóng ta, chñ nghÜa céng s¶n

kh«ng ph¶i lµ mét tr¹ng th¸i cÇn ph¶i s¸ng t¹o ra, kh«ng ph¶i lµ mét lý t−ëng

mµ hiÖn thùc ph¶i khu«n theo. Chóng ta gäi chñ nghÜa céng s¶n lµ mét phong

trµo hiÖn thùc, nã xãa bá tr¹ng th¸i hiÖn nay. Nh÷ng ®iÒu kiÖn cña phong trµo

Êy lµ nh÷ng tiÒn ®Ò hiÖn ®ang tån t¹i ®Î ra"1.

Theo chóng t«i, CNXH hiÖn nay bao gåm nh÷ng phong trµo chÝnh sau ®©y:

- Phong trµo x©y dùng CNXH vµ b¶o vÖ Tæ quèc ë nh÷ng n−íc x· héi

chñ nghÜa cßn l¹i bao gåm ViÖt Nam, Trung Quèc, Cuba, B¾c TriÒu Tiªn. NÕu

më réng kh¸i niÖm th× chóng ta cã thÓ cã phong trµo x©y dùng chÕ ®é d©n chñ

nh©n d©n ë Lµo. C¸c phong trµo nµy cã tªn gäi lµ CNXH hiÖn thùc. DÜ nhiªn

kh«ng lo¹i trõ kh¶ n¨ng mét phong trµo nµo ®ã (mét ®¶ng cÇm quyÒn, mét

quèc gia nµo ®ã) ®i chÖch quü ®¹o cña CNXH. HiÖn nay mét sè ®¶ng cÇm

quyÒn ë mét vµi n−íc cã nh÷ng lÖch l¹c nghiªm träng song ch−a thÓ kÕt luËn

r»ng c¸c n−íc Êy, c¸c phong trµo Êy kh«ng ph¶i lµ x· héi chñ nghÜa.

- Phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n ë c¸c n−íc XHCN thuéc Liªn X« vµ

§«ng ¢u tr−íc ®©y.

- Phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n ë c¸c n−íc t− b¶n, chñ yÕu lµ c¸c

n−íc t− b¶n ph¸t triÓn.

- Phong trµo ®Êu tranh cho ®éc lËp d©n téc vµ CNXH do §¶ng M¸c -

Lªnin hoÆc cã xu h−íng m¸cxÝt l·nh ®¹o ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, (ch¼ng

h¹n phong trµo Sandino ë Nicaragua; ®¶ng cã xu h−íng m¸c xÝt ®ang cÇm

quyÒn ë Vªnªduyªla).

1 C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, Toµn tËp, Nxb CTQG, 1995, tËp 3 tr 51

8