Tội gây ô nhiễm môi trường trong luật Hình sự Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP. HỒ CHÍ MINH

VÕ THỊ THU LAN

TỘI GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG TRONG

LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự - Mã số: 60380104

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ PHƢƠNG HOA

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2014

LỜI CAM ĐOAN

Xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Không có sự sao chép gian lận ở bất kỳ công trình nào khác.

Các số liệu nêu trong khóa luận là trung thực.

Người cam đoan

Võ Thị Thu Lan

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

- Bộ luật dân sự:

- Bộ luật hình sự:

- Bảo vệ môi trường:

- Quy chuẩn Việt Nam:

- Thông tư liên tịch:

BLDS

BLHS

BVMT

QCVN

TTLT

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1 Thống kê danh mục các văn bản liên quan đến công tác BVMT giai đoạn

trước BLHS năm 1985 được ban hành

Bảng 1.2 Thống kê số vụ vi phạm pháp luật về môi trường do lực lượng Cảnh sát

môi trường phát hiện từ năm 2010 đến tháng 6/2013

Bảng 1.3 Thống kê số vụ vi phạm pháp luật về nước thải, khí thải, chất thải nguy

hại do lực lượng Cảnh sát môi trường phát hiện từ năm 2010 đến tháng

6/2013

Bảng 1.4 Thống kê số vụ khởi tố tội phạm về môi trường từ năm 2010 đến tháng

6/2013

Bảng 1.5 Thống kê số vụ đã xử phạt VPHC và tổng số tiền phạt, truy thu phí

BVMT từ năm 2010 đến tháng 6/2013

Bảng 1.6 Các quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về môi trường

Bảng 1.7

Bảng 1.8

Bảng 1.9

Thống kê danh mục văn bản hướng dẫn tình tiết “gây hậu quả nghiêm

trọng” trong một số tội của BLHS

Mẫu phiếu điều tra xã hội học

Tổng hợp kết quả điều tra xã hội học

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU

CHƢƠNG 1. NHẬN THỨC VỀ TỘI GÂY Ô NHIỄM MÔI

TRƢỜNG…..................................................................................................

1.1. Khái niệm môi trƣờng và tội gây ô nhiễm môi trƣờng………………

1.1.1. Khái niệm môi trường………………………………………………....

1.1.2. Khái niệm tội gây ô nhiễm môi trường………………………………..

1.2. Lịch sử quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về tội gây ô

nhiễm môi trƣờng...........................................................................................

1.2.1. Các quy định trước khi có Bộ luật hình sự năm 1985………………...

1.2.2. Quy định của Bộ luật hình sự năm 1985………………………………

1.3. Pháp luật hình sự của một số nƣớc về tội gây ô nhiễm môi

trƣờng………………………………………………………………………..

1.3.1. Pháp luật hình sự của Cộng hòa nhân dân Trung Hoa về tội gây ô

nhiễm môi trường…………………………………………………………….

1.3.2. Pháp luật hình sự của Liên bang Nga về tội gây ô nhiễm môi

trường...............................................................................................................

1.3.3. Pháp luật hình sự của Cộng hòa Liên bang Đức về tội gây ô nhiễm

môi trường……………………………………………………………………

CHƢƠNG 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 VÀ

LUẬT SỬA ĐỔI, BỔ SUNG MỘT SỐ ĐIỀU CỦA BỘ LUẬT HÌNH

SỰ NĂM 2009 VỀ TỘI GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG VÀ THỰC

TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT…………………………………………….

2.1. Quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 và thực tiễn áp dụng pháp

luật…………………………………………………………………………...

2.1.1. Quy định của Bộ luật hình sự năm 1999………………………………

2.1.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật…………………………………………..

2.1.3. Những hạn chế trong quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về các

tội gây ô nhiễm môi trường…………………………………………………..

2.2. Quy định của Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình

sự năm 2009 và thực tiễn áp dụng pháp luật……………………………...

2.2.1. Quy định của Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật hình sự

năm 2009……………………………………………………………………..

01

07

07

07

11

14

15

16

19

20

22

26

32

32

32

36

39

40

40

2.2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật…………………………………………..

2.2.3. Những hạn chế trong quy định của pháp luật hình sự hiện hành……..

CHƢƠNG 3. KINH NGHIỆM CỦA MỘT SỐ NƢỚC TRÊN THẾ

GIỚI VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÌNH SỰ

VIỆT NAM VỀ TỘI GÂY Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG……………..

3.1. Kinh nghiệm của một số nƣớc trên thế giới liên quan đến những

hạn chế trong quy định hiện hành của pháp luật hình sự Việt Nam về

tội gây ô nhiễm môi trƣờng………………………………………………...

3.1.1. Quy định về mặt khách quan của tội phạm……………………………

3.1.2. Quy định về chủ thể của tội phạm…………………………………….

3.1.3. Quy định về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự…………….

3.1.4. Quy định về hình phạt…………………………………………………

3.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam về tội gây ô

nhiễm môi trƣờng………………………………...........................................

3.2.1. Kiến nghị hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự về chủ thể của tội

phạm …………………………………………………………………………

3.2.2. Kiến nghị hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự về hình phạt……..

3.2.3. Kiến nghị ban hành văn bản hướng dẫn thi hành về khái niệm cơ

bản, các dấu hiệu hậu quả trong cấu thành cơ bản và tình tiết tăng nặng …

KẾT LUẬN ………………………………………………………………..

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

47

49

55

55

55

56

57

57

59

60

62

66

70

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong những năm gần đây, tình hình tội phạm về môi trường có những diễn

biến phức tạp. Trên thế giới đã biểu hiện rõ hiện tượng dịch chuyển ô nhiễm xuyên

biên giới từ các nước phát triển sang các nước đang và kém phát triển, thông qua

các hoạt động đầu tư, chuyển giao công nghệ, xuất nhập khẩu... Lợi dụng chủ

trương mở cửa, chính sách thu hút vốn đầu tư của Nhà nước cùng với những sơ hở

về pháp luật trong lĩnh vực bảo vệ môi trường của Việt Nam, nhiều nhà đầu tư trong

và ngoài nước đã đầu tư các dự án sản xuất, kinh doanh, nhưng không chú trọng

việc xây dựng các hệ thống xử lý chất thải hoặc có hệ thống xử lý chất thải nhưng

cố tình vi phạm. Vi phạm pháp luật môi trường đã, đang và sẽ diễn ra trong nhiều

lĩnh vực kinh tế, xã hội, ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển bền vững của đất nước,

xâm phạm nghiêm trọng đến đời sống của nhân dân.

Kể từ khi thành lập (11/2006) đến tháng 6 năm 2013, lực lượng Cảnh sát

phòng, chống tội phạm về môi trường đã phát hiện, điều tra, khám phá hơn 30.0001

vụ vi phạm pháp luật và tội phạm về môi trường (kết quả phát hiện, xử lý năm sau

đều cao hơn năm trước, tăng khoảng 20% - 27%); trong đó, có nhiều vụ án lớn,

tính chất nghiêm trọng, đe dọa tính mạng, sức khỏe của nhân dân, gây bức xúc kéo

dài trong xã hội, điển hình như: Công ty cổ phần Vedan, Công ty Tungkuang, Công

ty cổ phần thuộc da Hào Dương...

Sự nghiệp BVMT hiện nay đã trở thành nhu cầu cấp thiết của mỗi quốc gia,

mỗi khu vực và mang tính toàn cầu. Bộ luật hình sự (BLHS) Việt Nam năm 1985

đã tội phạm hóa các hành vi gây ô nhiễm môi trường tại Điều 195 quy định về tội vi

phạm các quy định về bảo vệ môi trường (BVMT) gây hậu quả nghiêm trọng. Song

vấn đề BVMT của nước ta được quan tâm thực sự từ những năm 90 của thế kỷ XX

và được đánh dấu bằng sự ra đời của Luật BVMT năm 1993. Tiếp theo đó là sự ra

đời của Chương XVII – các tội phạm về môi trường – của BLHS năm 1999 với 10

điều luật (từ Điều 182 đến Điều 191) đã đánh dấu sự thay đổi cơ bản nhận thức về

vấn đề BVMT của các cơ quan quản lý nhà nước cũng như của các nhà lập pháp.

Nhằm nhấn mạnh vai trò ngày càng quan trọng của vấn đề môi trường đối với sự

1 Cục Cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường – Bộ Công an (2013), Báo cáo tổng kết 7 năm (2006 –

2013) công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường, tr.8.

2

phát triển của con người, Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX đã khẳng định đường

lối tiếp tục đổi mới nền kinh tế Việt Nam theo hướng “Tăng trưởng kinh tế đi liền

với phát triển văn hóa, từng bước cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân

dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo vệ và cải thiện môi trường… Mọi

hoạt động kinh tế được đánh giá bằng hiệu quả tổng hợp về kinh tế, tài chính, xã

hội, môi trường, quốc phòng và an ninh2

”. Nghị quyết số 41-NQ/TW ngày

15/11/2004 của Bộ Chính trị về BVMT trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa,

hiện đại hóa đất nước cũng đã khẳng định: “BVMT vừa là mục tiêu, vừa là một

trong những nội dung cơ bản của phát triển bền vững, phải được thể hiện trong các

chiến lược, qui hoạch, kế hoạch, dự án phát triển kinh tế - xã hội của từng ngành và

từng địa phương. Khác phục tư tưởng chỉ chú trọng phát triển kinh tế - xã hội mà

coi nhẹ BVMT. Đầu tư cho BVMT là đầu tư cho phát triển bền vững”.

Để các quy định về tội phạm môi trường có khả năng được áp dụng trong

thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của

BLHS 2009 đã tiếp tục sửa đổi bổ sung một số điều trong chương các tội phạm về

môi trường trong BLHS 1999. Theo đó, tội gây ô nhiễm môi trường được quy định

lần đầu tiên tại Điều 182 BLHS sửa đổi (có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2010), là sự

hợp nhất của 03 tội danh về ô nhiễm môi trường trong BLHS năm 1999 gồm: tội

gây ô nhiễm không khí (điều 182), tội gây ô nhiễm nguồn nước (điều 183) và tội

gây ô nhiễm đất (điều 184). Tuy nhiên, từ khi BLHS sửa đổi có hiệu lực cho đến

nay, các cơ quan tiến hành tố tụng vẫn chưa thể khởi tố được một vụ án, một bị can

nào về tội gây ô nhiễm môi trường. Việc chưa thể khởi tố được tội phạm gây ô

nhiễm môi trường là do: BLHS hiện hành đang quy định cấu thành vật chất đối với

tội gây ô nhiễm môi trường. Trong khi đó, các yếu tố của cấu thành cơ bản và cấu

thành tăng nặng như “vượt quá quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về chất thải ở mức độ

nghiêm trọng”, “làm môi trường bị ô nhiễm nghiêm trọng” hoặc “gây hậu quả

nghiêm trọng khác”, “làm môi trường bị ô nhiễm đặc biệt nghiêm trọng” hoặc “gây

hậu quả rất nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng khác” đều chưa có văn bản hướng

dẫn.

Ngoài ra, BLHS hiện hành chỉ quy định cá nhân (con người cụ thể) là chủ thể

của tội phạm, nhưng đối với các vi phạm pháp luật về BVMT thì các tổ chức có tư

cách pháp nhân và các tổ chức kinh tế không có tư cách pháp nhân lại là chủ thể

phổ biến thực hiện hành vi vi phạm. Vì vậy, không thể khởi tố vụ án để xử lý hình

sự trong trường hợp các chủ thể này có dấu hiệu của tội gây ô nhiễm môi trường.

2

Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 89, 92.

3

Chính từ những cơ sở thực tiễn nêu trên, tôi đã chọn nghiên cứu đề tài “Tội

gây ô nhiễm môi trường trong luật hình sự Việt Nam”.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Quy định của pháp luật hình sự về các tội phạm về môi trường nói chung và

tội gây ô nhiễm môi trường nói riêng còn khá mới mẻ nên những nghiên cứu liên

quan về tội gây ô nhiễm môi trường vẫn còn rất ít.

Trước hết phải kể đến là Giáo trình Luật hình sự của Trường Đại học Luật

Hà Nội và Bình luận khoa học BLHS phần Các tội xâm phạm trật tự quản lý hành

chính, các tội phạm về môi trường đã phân tích các dấu hiệu pháp lý của tội gây ô

nhiễm môi trường, tiếp đó là các công trình nghiên cứu cá nhân như:

Tài liệu chuyên khảo của Tiến sĩ Phạm Văn Lợi (2004), “Tội phạm về môi

trường một số vấn đề lý luận và thực tiễn” đã đi sâu phân tích những luận cứ khoa

học và thực tiễn của việc quy định trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về môi

trường; đặc điểm đặc trưng của các yếu tố cấu thành tội phạm của các tội phạm môi

trường trong BLHS 1999; thực trạng tội phạm môi trường và công tác đấu tranh

phòng, chống; dự báo khoa học và kiến nghị các biện pháp hoàn thiện pháp luật

hình sự và các chuyên ngành có liên quan, cũng như các biện pháp khác nhằm đấu

tranh phòng, chống tội phạm môi trường đạt hiệu quả.

Tài liệu chuyên khảo “Pháp luật môi trường Việt Nam – Thực trạng và định

hướng hoàn thiện” của Phó Giáo sư – Tiến sĩ Hoàng Thế Liên (2009) nghiên cứu,

đánh giá hoàn thiện về hệ thống pháp luật BVMT hiện hành ở Việt Nam, đề xuất

các giải pháp tiếp tục hoàn thiện và nâng cao hiệu lực, hiệu quả của pháp luật môi

trường. Tài liệu đã dành 08 trang để khái quát về các tội phạm về môi trường được

quy định trong BLHS năm 1999 và một số điểm mới của Luật sửa đổi, bổ sung một

số điều của BLHS phần các tội phạm về môi trường.

Luận văn Thạc sỹ Luật học của tác giả Phan Thị Tường Vy (2006), “Pháp

luật môi trường Việt Nam trong xu hướng thương mại hóa môi trường”, đã nghiên

cứu về pháp luật về môi trường nói chung, thiên về hệ thống các văn bản quản lý

nhà nước và xử phạt vi phạm hành chính.

Nhìn chung, những nghiên cứu trên chỉ đề cập đến các quy định của pháp

luật về BVMT, các tội phạm về môi trường nói chung. Cho đến nay vẫn chưa có

công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về tội gây ô nhiễm môi trường. Khóa luận

này đã đi sâu tìm hiểu toàn diện về tội gây ô nhiễm môi trường, tìm ra những dấu

hiệu pháp lý đặc trưng của tội phạm, những vấn đề cơ bản về trách nhiệm hình sự

của người phạm tội, đồng thời phát hiện những điểm bất hợp lý trong các quy định