Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học địa lý lớp 9 trung học cơ sở ở thành phố Thái Nguyên

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN QUỐC TUẤN

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ

Ở THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN QUỐC TUẤN

TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ LỚP 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ

Ở THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN

Ngành: LL và PP dạy học Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Văn Hảo

THÁI NGUYÊN - 2020

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan những nội dung được nghiên cứu trong công trình này

đều là kết quả của riêng tôi. Mọi số liệu, kết quả thu được trong luận văn hoàn

toàn là công khai, trung thực và đảm bảo yếu tố khách quan cũng như chưa từng

được công bố ở công trình nào khác. Các trích dẫn, nội dung tham khảo luôn có

nguồn trích dẫn rõ ràng. Tôi xin chịu trách nhiệm và hình thức kỉ luật theo quy

định cho những lời tôi đã cam đoan.

Tác giả

Nguyễn Quốc Tuấn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn khoa học của tôi là

TS. Đỗ Văn Hảo đã giúp đỡ, đồng hành và theo sát giúp tôi hoàn thiện được luận

văn này.

Tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể các Thầy, Cô giáo trong khoa Địa lí,

phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo mọi điều

kiện giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn.

Xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo đang trực tiếp giảng dạy môn Địa lí

ở các nhà trường THCS và các em HS các trường THCS trên địa bàn thành phố

Thái Nguyên đã hoàn thành giúp tôi trong quá trình điều tra, khảo sát và thực hiện

các nội dung có liên quan tới luận văn này.

Bên cạnh sự nỗ lực của bản thân, cố gắng song khó tránh khỏi những hạn

chế thiếu sót. Kính mong Quý thầy, cô giáo và những người quan tâm đóng góp

ý kiến để luận văn được hoàn thiện hơn.

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020

Tác giả luận văn

Nguyễn Quốc Tuấn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN.......................................................................................................... ii

MỤC LỤC ..............................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN .................................... v

DANH MỤC CÁC BẢNG..................................................................................... vi

DANH MỤC CÁC HÌNH ..................................................................................... vii

MỞ ĐẦU................................................................................................................. 1

1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................. 1

2. Lịch sử nghiên cứu .............................................................................................. 3

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài........................................................... 8

4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 8

5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu.............................................................. 9

6. Đóng góp của đề tài ........................................................................................... 11

7. Cấu trúc đề tài.................................................................................................... 12

NỘI DUNG........................................................................................................... 13

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC

HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 9............. 13

1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................. 13

1.1.1. Một số khái niệm, thuật ngữ cơ bản ............................................................ 13

1.1.2. Đặc điểm của hoạt động dạy học trải nghiệm trong nhà trường .................. 17

1.1.3. Vai trò của tổ chức dạy học trải nghiệm ở các nhà trường trung học cơ sở

đối với học sinh .............................................................................................. 19

1.1.4. Phương pháp và hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học

ở bậc Trung học cơ sở ................................................................................... 21

1.2. Cơ sở thực tiễn............................................................................................... 26

1.2.1. Nội dung chương trình Địa lí Trung học cơ sở ........................................... 26

1.2.2. Nội dung các môn tích hợp với môn Địa lí 9 liên quan tới hoạt động trải

nghiệm tích hợp trong nhà trường................................................................. 28

1.2.3. Đặc điểm tâm sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh bậc Trung học

cơ sở .............................................................................................................. 32

1.2.4. Thực trạng khi dạy học Địa lí ở trường Trung học cơ sở............................ 34

1.2.5. Thực trạng về việc tổ chức hoạt động học tập trải nghiệm trong dạy học Địa

lí ở trường Trung học cơ sở ............................................................................. 35

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.6. Thực trạng của việc thực hiện các hoạt động trải nghiệm trong nhà trường

THCS trên địa bàn thành phố Thái Nguyên ..................................................... 41

Tiểu kết chương 1 .................................................................................................. 43

Chương 2. QUY TRÌNH VÀ TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC TRẢI

NGHIỆM TRONG MÔN ĐỊA LÍ 9........................................................... 44

2.1. Nguyên tắc của thiết kế hoạt động trải nghiệm môn Địa lí........................... 44

2.2. Phân tích khả năng tổ chức hoạt động dạy học trải nghiệm trong nhà trường

của môn Địa lí 9 ............................................................................................ 46

2.3. Quy trình thiết kế hoạt động trải nghiệm môn Địa lí 9 - THCS ................... 51

2.4. Thiết kế và tổ chức một số hoạt động trải nghiệm........................................ 54

2.4.1. Hoạt động trải nghiệm 1 .............................................................................. 54

2.4.2. Hoạt động trải nghiệm 2 .............................................................................. 58

2.4.3. Hoạt động trải nghiệm 3 .............................................................................. 62

2.5. Đánh giá những thuận lợi và khó khăn trong việc tổ chức các hoạt động

trải nghiệm cho học sinh lớp 9 THCS ở TP Thái Nguyên............................ 66

Tiểu kết chương 2 .................................................................................................. 68

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM........................................................... 69

3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc, phương pháp tiến hành thực nghiệm............. 69

3.1.1. Mục đích thực nghiệm................................................................................. 69

3.1.2. Nội dung thực nghiệm ................................................................................. 69

3.1.3. Tiến hành thực nghiệm................................................................................ 69

3.2. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................... 71

3.2.1. Khả năng tiếp thu và tích cực của học sinh ................................................. 71

3.2.2. Đánh giá chất lượng về bài khảo sát............................................................ 73

3.3. Mức độ đánh giá kết quả sự thích thú của học sinh sau buổi trải nghiệm ........ 77

3.4. Đề xuất nhằm tăng sự thích thú của học sinh khi học môn Địa lí ................ 80

3.4.1. Đề xuất các giải pháp căn bản ..................................................................... 80

3.4.2. Các biện pháp đưa ra nhằm nâng cao tính thích thú của học sinh khi học

tập Địa lí ........................................................................................................ 80

Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 83

KẾT LUẬN........................................................................................................... 84

KHUYẾN NGHỊ.................................................................................................. 84

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

LUẬN VĂN.................................................................................................. 86

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 87

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

Từ viết tắt Nội dung chi tiết

ĐC Đối chứng

GV Giáo viên

HĐGD Hoạt động giáo dục

HĐTN Hoạt động trải nghiệm

HĐTNST Hoạt động trải nghiệm sáng tạo

HS Học sinh

PPDH Phương pháp dạy học

THCS Trung học cơ sở

THPT Trung học phổ thông

TN Thực nghiệm

TP Thành phố

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 3.1. Khả năng tiếp thu và tích cực của học sinh lớp 9A (lớp thực

nghiệm) và 9C (lớp đối chứng)..................................................... 72

Bảng 3.2. Bảng thể hiện tần số điểm làm bài kiểm tra của nhóm lớp TN và ĐC....73

Bảng 3.3. Bảng thể hiện tần suất điểm kiểm tra của nhóm lớp TN và ĐC ... 75

Bảng 3.4. Bảng thể hiện khả năng tích hợp của học sinh 2 lớp thực nghiệm so

với đối chứng ................................................................................. 76

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1. Biểu đồ thể hiện mức độ tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy

học Địa lí của giáo viên THCS các trường được khảo sát............ 39

Hình 1.2. Biểu đồ thể hiện các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm

môn Địa lí của học sinh THCS các trường được khảo sát............ 40

Hình 3.1. Biểu đồ thể hiện khả năng tích cực và tập trung của học sinh lớp

thực nghiệm (9A) và lớp đối chứng (9C)...................................... 73

Hình 3.2. Biểu đồ thể hiện tần số điểm làm bài kiểm tra của lớp thực

nghiệm (9A) và lớp đối chứng (9C).............................................. 74

Hình 3.3. Biểu đồ thể hiện tần suất điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm (9A)

và lớp đối chứng (9C) ................................................................... 75

Hình 3.4. Biểu đồ kết quả điểm kiểm tra của lớp thực nghiệm (9A) và lớp

đối chứng (9C)............................................................................... 76

Hình 3.5. Biểu đồ thể hiện khả năng hứng thú với môn học Địa lí thông qua

hình thức học tập trải nghiệm........................................................ 78

Hình 3.6. Biểu đồ thể hiện kiến thức Địa lí tích hợp với các môn học khác

sau khi thực hiện hoạt động trải nghiệm ở lớp thực nghiệm......... 78

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục, vấn đề cơ bản nhất là

xây dựng và hoàn thiện con người thông qua hoạt động giáo dục và tự giáo dục.

Đảng, nhà nước và nhân dân đã tin tưởng và giao trọng trách cao quý cho ngành

giáo dục: “Nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài” đáp ứng

yêu cầu sự nghiệp công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước trong thời kỳ hội nhập

hiện nay để đáp ứng lòng mong muốn của Bác xây dựng đất nước Việt Nam tươi

đẹp hơn, to đẹp hơn sánh vai với các cường quốc năm châu.

Những năm gần đây, Nghị quyết của Trung ương Đảng và các văn kiện

của nhà nước, của Bộ giáo dục & Đào tạo đều nhấn mạnh sự cần thiết phải đổi

mới phương pháp dạy học. Trọng tâm của đổi mới phương pháp dạy học là thay

đổi lối dạy truyền thụ một chiều (chủ yếu là bắt người học ghi nhớ kiến thức)

sang lối dạy tích cực có sự hướng dẫn giúp đỡ của người dạy nhằm phát huy tính

tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, rèn luyện thói quen và khả năng tự học, tinh

thần hợp tác, có niềm vui và hứng thú trong học tập. Chuyển từ hình thức đồng

loạt cả lớp sang tổ chức dạy học theo các hình thức tương tác: Học cá nhân, học

theo nhóm, bồi dưỡng năng lực độc lập suy nghĩ vận dụng sáng tạo kiến thức đã

học tránh thiên về ghi nhớ máy móc, không nắm được bản chất vấn đề.

Thực tế giáo dục nhiều nước đã chứng minh muốn phát triển tốt năng lực

cho người học cần phải chú trọng tới việc xây dựng và thực hiện các hoạt động

trải nghiệm cho người học và được cụ thể hóa dưới nhiều hình thức như: Tổ chức

trò chơi, sân khấu tương tác, tham quan dã ngoại, hoạt động giao lưu, hoạt động

tình nguyện, các hội thi, thể dục thể thao, các ngày hội… Mỗi một hình thức đều

mang ý nghĩa giáo dục nhất định. Đặc biệt là hoạt động trải nghiệm giúp học sinh

thể hiện bản thân, phát huy các năng lực vốn có và hình thành phát triển các năng

lực mới đưa học sinh tới các kiến thức mới mà ở đó các em chính là chủ thể của

kiến thức đó.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Thế giới rộng lớn và đa dạng, tuy nhiên người học chỉ tham gia kiến thức

chỉ bằng việc đọc, nghe, nói thì có lẽ chưa đủ mà chỉ tìm hiểu một phần của thế

giới, của kiến thức đó vì vậy trải nghiệm thực tế luôn là bức tranh chân thực nhất

mang đến cho người học cảm xúc và kiến thức chân thực nhất. Ở trong nhà

trường trung học cơ sở ở lứa tuổi học sinh còn nhỏ thì việc trải nghiệm với các

môn học là rất cần thiết, đặc biệt là môn Địa lý bởi ở đó các em được tìm hiểu

về những vùng đất mới, những kiến thức tự nhiên, kinh tế và cả xã hội và nhất là

ở lứa tuổi này các em thích sự khám phá và tìm tòi nhiều hơn bởi sự hiếu kì.

Ở chương trình học bậc trung học cơ sở môn Địa lí là môn có sự liên kết,

tích hợp giữa bộ môn Địa lí và các bộ môn khác về các phần có nội dung liên

quan mật thiết nhất là ở môn Địa lí 9 và dạy học trải nghiệm sẽ rất cần thiết đối

với học sinh. Tuy nhiên chúng ta hiểu được vai trò của trải nghiệm là như vậy

nhưng nếu cứ nghĩ tổ chức trải nghiệm cho học sinh là phải đi tham quan, dã

ngoại thì không phải lúc nào hoàn cảnh của gia đình, nhà trường luôn tạo cho các

em học sinh có những buổi trải nghiệm như vậy. Từ thực tế đó, hiểu những khó

khăn đó thì việc đáp ứng nhu cầu học trải nghiệm giúp các em hình thành kiến

thức, đổi mới phương pháp học mà giảm thiểu chi phí cho học sinh, gia đình và

nhà trường là vấn đề then chốt. Muốn giải quyết thực tế này thì thực hiện trải

nghiệm ngay trong các tiết học trong không gian sân trường và trên lớp là những

giải pháp hữu hiệu nhất để tăng cơ hội học tập trải nghiệm cho học sinh, giúp các

em có thể gần gũi với thực tế hơn, tích hợp nhiều bộ môn hơn, khiến giờ học hấp

dẫn, thu hút hơn.

Với tất cả những lí do trên, tác giả đã chọn đề tài: “Tổ chức hoạt động trải

nghiệm trong dạy học địa lí lớp 9 Trung học cơ sở ở thành phố Thái Nguyên”.

Đây là một hướng nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn, góp phần thực hiện đổi mới

PPDH để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học Địa lí ở nhà trường phổ thông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2. Lịch sử nghiên cứu

2.1. Trên thế giới

Hoạt động trải nghiệm sáng tạo được hầu hết các nước phát triển quan tâm,

nhất là các nước tiếp cận chương trình giáo dục phổ thông theo hướng phát triển

năng lực; chú ý giáo dục nhân văn, giáo dục sáng tạo, giáo dục phẩm chất và kĩ

năng sống… cụ thể với mỗi quốc gia có những đề án phát triển hoặc triết lí về

vấn đề hoạt động trải nghiệm sáng tạo như sau:

- Mỹ: Nhà khoa học John Dewey ở giữa thế kỉ XX ông là người đưa ra

những nguyên lý và học thuyết về giáo dục, khi nhắc tới chúng ta nghĩ ngay tới

quan điểm “Học qua làm, học bắt đầu từ làm” của ông mà những giá trị của lý

thuyết đó vẫn đang được ứng dụng cho đến nay, không chỉ ở Mỹ mà trên hầu hết

các nước. Theo Dewey, giáo dục không chỉ để chuẩn bị cho cuộc sống, mà giáo

dục chính là cuộc sống. Bởi mỗi đứa trẻ, mỗi học sinh với học tập, chính là học

qua trải nghiệm và điều này luôn có giá trị sâu sắc nhất cho mỗi cuộc đời của con

người chúng ta. Theo đó, những giá trị trải nghiệm học tập cần được là trải

nghiệm, được học thật, sống thật.

- Đức: Từ cấp Tiểu học đã nhấn mạnh đến vị trí của các kĩ năng cá biệt,

trong đó có phát triển kĩ năng sáng tạo cho trẻ; phát triển khả năng học độc lập;

tư duy phê phán và học từ kinh nghiệm của chính mình.

- Anh: Trong môi trường giáo dục họ muốn người học được tham gia thực

tế, được phiêu lưu - mạo hiểm nên đã đưa ra và xây dựng hàng loạt các tình

huống, các bối cảnh trong thực tế để buộc học sinh phải vận động và xử lí theo

quan điểm của mình trong trường học hoặc thậm chí là cả ở môi trường bên ngoài

bằng việc dã ngoại, picnic điều này thúc đẩy tính sáng tạo, độc lập, chính kiến

của các em về vấn đề đó. Cung cấp thêm cho học sinh các cơ hội làm việc nhóm,

rèn kĩ năng, khả năng phán đoán và đổi mới phương pháp học.

- Nga: Theo nhà tâm lí học nổi tiếng L.X Vưgoxki nhận định con người

tương tác với môi trường xung quanh sẽ hình thành tâm lí người thông qua bài

báo của ông “Ý thức như một vấn đề của tâm lí học hành vi”. Vận dụng quy tắc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ấy ông cho rằng hoạt động trải nghiệm của học sinh nhờ sự hướng dẫn của người

dạy sẽ giúp người học phát triển và nhận thức nhanh hơn hình thành được các kĩ

năng tốt hơn, linh hoạt hơn. Nếu chưa trải nghiệm thì kiến thức nhận được chỉ là

kinh nghiệm được truyền đạt lại nhưng nếu có thực tế thì đó là sự tích lũy và bổ

sung cho kiến thức đã có.

- Nhật: Ngay từ nhỏ học sinh ở đây đã được tham gia các chương trình về

hoạt động trải nghiệm ở các Chương trình này được thiết kế thông qua những

trải nghiệm thực tế để lĩnh hội những kiến thức về giáo dục, đặc biệt chú ý rèn

luyện tính kỷ luật và chủ động, kỹ năng giải quyết vấn đề; văn hóa làm việc

nhóm. Giúp cho học sinh Nhật Bản có thể thích nghi, ứng phó với những biến

đổi và khó khăn trong cuộc sống đặc biệt đó là chương trình trải nghiệm

“Shichida Makoto”.

- Singapore: Theo tìm hiểu về nền giáo dục của quốc gia này cho thấy dù

là cấp học nào họ luôn giảng dạy theo phương pháp khác biệt tạo sự vận động,

làm việc tư duy, rèn nhân cách cho học sinh hơn bao giờ hết. Đặc biệt sự quan tâm

sự quan tâm và thấu hiểu học sinh giúp giảm áp lực, tạo sự khích lệ khiến học sinh

học tốt hơn, tiếp thu tốt hơn nhờ đó mà các tài trợ cho nhà trường phổ thông nhiều

hơn tăng cường các chương trình về nghệ thuật, những kinh nghiệm sáng tạo nghệ

thuật, những thực tế, những trò chơi…

Từ những công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục học, cũng như mô

hình học tập trải nghiệm mà các nước trên thế giới đang tiến hành đều khẳng

định rõ những vai trò, tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong việc hình

thành và phát triển năng lực học sinh. Và đây cũng chính là những nội dung

chúng tôi tiếp cận để vận dụng trong dạy học Địa lí ở Việt Nam nhằm tiếp cận

với nền giáo dục thế giới.

2.2. Ở Việt Nam

Nhiều năm trở lại đây giáo dục Việt Nam đang được ưu tiên trong lĩnh vực

tổ chức các hoạt động giáo dục trải nghiệm dưới nhiều hình thức. Mục đích hình

thành và phát triển nhân cách, phẩm chất đạo đức cho người học qua đó cũng