Tổ chức công tác kế toán trong các công ty chứng khoán Việt Nam

1

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH

HỌC VIỆN TÀI CHÍNH

Tổ chức công tác kế toán trong các công ty chứng khoán

Việt Nam

Nguyễn Mạnh Thiều

Chuyên ngành: Kế toán

Mã số: 62.34.30.01

Họ và tên cán bộ hƣớng dẫn khoa học:

1- Hướng dẫn 1: GS.TS. Ngô Thế Chi

2- Hướng dẫn 2: TS. Tôn Tích Quý

2011

2

Chƣơng 1

CÔNG TY CHỨNG KHOÁN

VÀ TỔ CHỨC CÔNG TÁC KẾ TOÁN CÔNG TY CHỨNG KHOÁN

1.1. TỔNG QUAN VỀ CÔNG TY CHỨNG KHOÁN

1.1.1. Khái quát sự hình thành và phát triển của công ty chứng khoán

Nền kinh tế - xã hội không ngừng phát triển đặt ra nhu cầu về tích luỹ trong xã

hội không ngừng tăng lên và ngày càng quan trọng, phong phú và đa dạng. Trong xã hội

xuất hiện người cần vốn cho mục đích tiêu dùng hay đầu tư, đồng thời cũng có người

khác có vốn nhàn rỗi muốn đầu tư thu lợi nhuận (cho vay để lấy lãi, đầu tư khác,...). Ban

đầu, những người này thường trực tiếp tìm gặp nhau dựa trên quan hệ quen biết cá nhân

để giải quyết các nhu cầu về vốn. Tuy nhiên, phương cách này chỉ phù hợp với qui mô

nhỏ, khi cung và cầu vốn không ngừng tăng về qui mô và đa dạng về hình thức thì hình

thức vay và cho vay trực tiếp dựa trên quan hệ cá nhân sẽ không đáp ứng được nhu cầu

nữa, thực tế khách quan đòi hỏi phải có một thị trường để cung và cầu vốn gặp nhau,

đáp ứng các nhu cầu tài chính của nhau, thị trường đó chính là thị trường tài chính.

Trong lịch sử phát triển thị trường tài chính, thị trường tiền tệ được hình

thành trước do ban đầu nhu cầu vốn cũng như tiết kiệm trong dân cư chưa cao và

nhu cầu về vốn chủ yếu là vay ngắn hạn. Sau đó, cùng với sự phát triển của nền

kinh tế, sự phát triển của các hoạt động sản xuất kinh doanh dẫn đến nhu cầu về vốn

dài hạn cho đầu tư phát triển ngày càng cao và thị trường vốn ra đời để đáp ứng nhu

cầu vốn dài hạn của nền kinh tế. Để huy động được các nguồn vốn dài hạn, bên

cạnh việc đi vay ngân hàng thông qua hình thức tài chính gián tiếp, Chính phủ và

một số công ty còn thực hiện huy động thông qua phát hành các loại chứng khoán.

Khi các chứng khoán có giá được phát hành thì tất yếu sẽ nảy sinh nhu cầu về mua,

bán, trao đổi. Chính vì vậy, TTCK ra đời với tư cách là một bộ phận của thị trường

vốn nhằm đáp ứng nhu cầu mua, bán, trao đổi các loại chứng khoán đó. Cũng như

các thị trường khác, lúc đầu những người mua và người bán chứng khoán là các cá

nhân sở hữu chứng khoán; họ tiến hành mua, bán trực tiếp với nhau không qua một

bên trung gian nào. Khi thị trường càng phát triển, khối lượng vốn luân chuyển

ngày càng lớn; những người mua, bán chứng khoán đông đảo hơn và mỗi cá nhân

3

tham gia sở hữu khối lượng chứng khoán lớn, đa dạng với mỗi lần thanh toán có

lượng tiền rất lớn. Vì vậy, cần thiết phải có những người trung gian giúp họ thực

hiện mua, bán chứng khoán được thuận lợi và an toàn - những người này là những

nhà môi giới mua bán chứng khoán giữa người cần mua và người cần bán. Tuy

nhiên, thời kỳ sơ khai thì những nhà môi giới chứng khoán hoạt động đơn lẻ chưa

có tổ chức rõ nét về môi giới chứng khoán, chưa có những đảm bảo tin cậy đối

với người mua bán chứng khoán; do đó, để nâng cao tính chuyên nghiệp, độ uy

tín, độ tin cậy về sự an toàn của các nhà đầu tư trong vai trò trung gian - những

nhà môi giới tổ chức thành lập các công ty gọi là công ty môi giới chứng khoán.

Ở giai đoạn TTCK mới hoạt động, các nhà đầu tư chủ yếu là những người

mua bán chứng khoán đơn lẻ bằng nguồn vốn nhàn rỗi để hưởng chênh lệch giá.

Khi TTCK ổn định và phát triển, nhà đầu tư tham gia KDCK ngày càng đông

đảo; phong phú về hình thức, đa dạng về chủng loại chứng khoán và có sự cạnh

tranh mạnh mẽ thì họ cũng thành lập ra các công ty kinh doanh chứng khoán.

Trong quá trình hoạt động, các công ty môi giới chứng khoán và công ty

KDCK không chỉ dừng lại ở hoạt động ban đầu mà có sự đan xen và phát triển các

nghiệp vụ khác trên TTCK như nghiệp vụ bảo lãnh phát hành, tư vấn tài chính và

đầu tư chứng khoán; do đó, một loại hình công ty hoạt động trong lĩnh vực chứng

khoán xuất hiện đó chính là CTCK - một tổ chức tài chính trung gian được thành

lập theo pháp luật và thực hiện một hoặc một số hoạt động KDCK trên TTCK.

Quá trình phát triển của CTCK trên thế giới có thể nói bắt đầu từ những năm

cuối thế kỷ 17 sang đến thế kỷ 18, 19 trong bối cảnh phát triển nở rộ các công ty cổ

phần ở các nước tư bản chủ nghĩa Châu Âu đã dẫn đến nhu cầu phát hành ồ ạt các

loại cổ phiếu của các công ty cổ phần. Khi đó, các công ty cổ phần đều phát hành cổ

phiếu qua các CTCK hoặc Ngân hàng đầu tư để bán cho các nhà buôn, các nhà

đầu tư KDCK. Như vậy, các CTCK đảm nhận việc phân phối chứng khoán của

các công ty cổ phần và thực hiện cung cấp các dịch vụ liên quan tới phát hành

chứng khoán, từ đó hình thành nghiệp vụ bảo lãnh phát hành chứng khoán.

Đến thế kỷ 20 chủ nghĩa tư bản chuyển từ giai đoạn tự do cạnh tranh

sang giai đoạn lũng đoạn ở Châu Âu, Mỹ và sau đó là Châu Á. Trong giai đoạn

này, các CTCK phát triển mạnh cả về qui mô và chất lượng dịch vụ; phát triển

cả số lượng nghiệp vụ kinh doanh và tính chuyên nghiệp cao trong hoạt động

kinh doanh; qua đó thu hút được đông đảo các nhà đầu tư tham gia KDCK.

4

Ở mỗi quốc gia, TTCK và CTCK được hình thành và phát triển với những mức

độ khác nhau, nhưng với xu hướng toàn cầu hoá và quốc tế hoá nền kinh tế thì TTCK

phát triển không chỉ giới hạn phạm vi trong nước mà đã có sự liên kết, kết nối giữa các

TTCK khu vực cũng như trên thế giới. Điều đó dẫn đến hoạt động kinh doanh của các

CTCK cũng có điều kiện mở rộng và phát triển ra phạm vi quốc tế. Các CTCK đẩy

mạnh thành lập các chi nhánh ở nước ngoài nhằm tăng cường hoạt động kinh doanh,

tăng doanh thu mua bán chứng khoán cũng như các dịch vụ khác. Tuy nhiên, nhằm

hạn chế sự thôn tính cũng như bảo hộ cho các CTCK trong nước các quốc gia đều qui

định thời hạn và điều kiện để CTCK nước ngoài được hoạt động trên TTCK nước

mình như Hàn Quốc đến năm 1991 CTCK nước ngoài được phép mở chi nhánh, thành

lập liên doanh hoạt động trên TTCK; Nhật Bản thì những năm 1985 đã thực hiện tự do

hoá quốc tế và các CTCK nước ngoài được phép tham gia vào TTCK của Nhật.

Hiện nay, những năm đầu của thế kỷ 21 cùng với sự phát triển kinh tế tri thức

theo xu hướng quốc tế hoá và ở đó không chỉ các nền kinh tế thị trường phát triển mà

còn cả các nền kinh tế đang phát triển đã phát triển rộng rãi các thị trường vốn, thị

trường tiền tệ và TTCK nhằm đáp ứng nhu cầu về vốn cho nền kinh tế. Cùng với nó

số lượng các CTCK ngày càng nhiều, phạm vi và tính chất hoạt động của CTCK ngày

càng mở rộng, phát triển đa dạng, đa năng, tính cạnh tranh cao và tất yếu sẽ dẫn đến

tình trạng phá sản hoặc hợp nhất hoặc sáp nhập hoặc chia tách. Do đó, nhằm đảm bảo

tính an toàn đối với TTCK; bảo vệ quyền lợi hợp pháp của nhà đầu tư; đảm bảo tính

công bằng, khách quan trong hoạt động KDCK giữa các CTCK mỗi nước phải qui

định trong Luật Chứng khoán về các điều kiện pháp lý; điều kiện kinh tế; qui định

các cơ quan chuyên ngành thanh tra, giám sát và quản lý chặt chẽ các CTCK.

Như vậy, có thể đánh giá sự ra đời của CTCK là tất yếu khách quan của sự

phát triển kinh tế thị trường cùng với sự hình thành và phát triển của TTCK. Quá

trình phát triển của CTCK phù hợp với sự phát triển, chuyển đổi của nền kinh tế

trong từng giai đoạn của từng nước, từng khu vực và trên toàn thế giới; nhưng

CTCK luôn giữ vai trò là nhân tố quan trọng, trung tâm thực hiện các nghiệp vụ về

KDCK; làm trung gian trong giao dịch thông qua SGDCK, nhằm dẫn vốn từ người

có vốn nhàn rỗi đến người cần vốn cho đầu tư phát triển, góp phần ổn định và phát

triển TTCK; thúc đẩy nền kinh tế mỗi nước phát triển và tăng trưởng bền vững.

5

1.1.2. Khái niệm và đặc điểm của công ty chứng khoán

Trong nền kinh tế thị trường sự hình thành và phát triển của TTCK và CTCK

là tất yếu khách quan, song để hiểu được bản chất CTCK là cái gì? Như thế nào? Có

nhiều quan điểm đánh giá, nhận xét đứng trên những giác độ khác nhau để xem

xét và vì vậy khái niệm về CTCK có thể tiếp cận với những góc độ khác nhau.

Theo giáo trình TTCK, trường Đại học KTQD thì "CTCK là một định chế tài

chính trung gian thực hiện các nghiệp vụ trên thị trường chứng khoán" [38].

Theo giáo trình TTCK, trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh

thì "CTCK là một định chế tài chính trung gian chuyên kinh doanh chứng khoán

là đơn vị có tư cách pháp nhân, có vốn riêng và hạch toán độc lập" [49].

Theo quyết định số 04/1998/QĐ-UBCK3 ngày 13/10/1998 của UBCKNN thì "CTCK

là công ty cổ phần hoặc công ty TNHH thành lập hợp pháp tại Việt Nam, được UBCKNN

cấp giấy phép thực hiện một hoặc một số các loại hình kinh doanh chứng khoán" [50].

Theo quyết định số 27/2007/QĐ-BTC ngày 24/04/2007 của Bộ trưởng BTC

thì "CTCK là tổ chức có tư cách pháp nhân hoạt động kinh doanh chứng khoán,

bao gồm một, một số hoặc toàn bộ các hoạt động: môi giới chứng khoán, tự doanh

chứng khoán, bảo lãnh phát hành chứng khoán, tư vấn đầu tư chứng khoán" [8].

Theo giáo trình kinh doanh chứng khoán, Học viện Tài chính thì "CTCK là

tổ chức hoạt động kinh doanh trong lĩnh vực chứng khoán thông qua việc thực

hiện một hoặc vài dịch vụ chứng khoán với mục đích tìm kiếm lợi nhuận"[36].

Theo giáo trình TTCK, Học viện Tài chính thì "CTCK là một loại hình

định chế trung gian đặc biệt trên thị trường chứng khoán, thực hiện các hoạt

động kinh doanh chứng khoán như ngành nghề kinh doanh chính" [34].

Như vậy, CTCK là một tổ chức tài chính trung gian được thành lập theo pháp luật;

thực hiện một, một số hoặc toàn bộ các hoạt động trên TTCK. Một cách khái quát có thể

hiểu CTCK là một loại hình doanh nghiệp tài chính hoạt động kinh doanh trên TTCK

theo qui định của pháp luật. CTCK hoạt động kinh doanh trên TTCK - một thị trường rất

nhạy cảm, có nhiều rủi ro và sức ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế. Vì vậy, CTCK thuộc

loại hình kinh doanh có điều kiện và đây chính là những điểm khác biệt giữa hoạt

động của CTCK với hoạt động của các loại hình doanh nghiệp khác, cụ thể như sau:

6

Một là, đặc điểm về vốn. CTCK được thành lập phải đáp ứng điều kiện về mức

vốn pháp định theo qui định, đây là đặc điểm khác với các công ty hoạt động trong các

lĩnh vực sản xuất kinh doanh, thương mại dịch vụ thông thường. Ở mỗi quốc gia có qui

định về mức vốn pháp định khác nhau, có thể qui định chung cho một CTCK khi đăng

ký thành lập không kể công ty thực hiện một hay hai hay tất cả các nghiệp vụ kinh

doanh theo qui định của pháp luật. Hàn Quốc qui định mức vốn tối thiểu của một

CTCK là 50 tỷ Won; hoặc có thể qui định mức vốn pháp định cho từng loại nghiệp vụ

kinh doanh cụ thể như ở Việt Nam theo Luật Chứng khoán số 70/2006/QH11 ngày

29/06/2006 của Quốc hội Nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, mức vốn pháp

định cho các nghiệp vụ kinh doanh của CTCK, CTCK có vốn đầu tư nước ngoài, chi

nhánh CTCK nước ngoài tại Việt Nam là: Môi giới chứng khoán 25 tỷ đồng Việt Nam;

Tự doanh chứng khoán 100 tỷ đồng Việt Nam; Bảo lãnh phát hành chứng khoán

165 tỷ đồng Việt Nam; Tư vấn đầu tư chứng khoán 10 tỷ đồng Việt Nam [40].

Đây là đặc điểm quan trọng nhất quyết định CTCK được phép hoạt động hoặc

được thực hiện nghiệp vụ kinh doanh nào, đồng thời cũng nhằm đảm bảo mục tiêu bảo vệ

quyền lợi của các nhà đầu tư trên TTCK. Ngoài ra, đặc điểm về vốn còn ảnh hưởng đến

công tác quản lý chung và tổ chức hạch toán kế toán trong việc tổ chức huy động, quản

lý và sử dụng vốn, đảm bảo hoạt động của CTCK phù hợp với qui định của pháp luật.

Hai là, đặc điểm về nhân sự và đội ngũ lãnh đạo. CTCK hoạt động trong

lĩnh vực phức tạp, nhạy cảm, có độ rủi ro cao, có mức độ ảnh hưởng lớn tới đời

sống kinh tế - xã hội của đất nước nên đòi hỏi nhân viên CTCK phải có trình độ từ

đại học trở lên về chuyên ngành ngân hàng, tài chính, kế toán, TTCK và có tư cách

đạo đức nghề nghiệp tốt, có chứng chỉ hành nghề do cơ quan có thẩm quyền cấp.

Đối với đội ngũ Lãnh đạo các bộ phận cần kiến thức chuyên môn sâu, có trình độ

quản lý, đạo đức nghề nghiệp; đặc biệt với Lãnh đạo CTCK cần phải có tầm nhìn

chiến lược, chứng chỉ hành nghề và giấy phép đại diện do cơ quan có thẩm quyền

cấp; có trình độ học vấn và kinh nghiệm trong quản lý kinh doanh cao. Đặc điểm

này có tích chất quyết định đến chất lượng hoạt động kinh doanh, quyết định đến uy

tín và danh tiếng của CTCK trên TTCK và trong đời sống kinh tế xã hội. Đặc điểm

này ảnh hưởng sâu sắc đến tổ chức bộ máy của CTCK, nhất là tổ chức bộ máy kế

toán trong việc tổ chức tuyển dụng, lựa chọn và bố trí nhân viên kế toán vào các vị

trí trong bộ máy kế toán; trong từng hoạt động nghiệp vụ kinh doanh nhằm đảm bảo

hiệu quả của công tác quản lý cũng như công tác hạch toán kế toán trong CTCK.

7

Ba là, đặc điểm về cơ sở vật chất. Mọi doanh nghiệp khi thành lập và tiến

hành các hoạt động sản xuất kinh doanh đều phải có những cơ sở vật chất nhất định,

tuy nhiên đối với CTCK phải đáp ứng yêu cầu về cơ sở vật chất nghiêm ngặt phù

hợp với nghiệp vụ KDCK. Xuất phát từ đặc điểm của hoạt động KDCK, cơ sở vật

chất của CTCK cần phải có như: Sàn giao dịch (Phòng giao dịch), đảm bảo thuận

tiện cho các nhà đầu tư thực hiện giao dịch mua bán chứng khoán, thuận lợi để tra

cứu tiếp nhận thông tin TTCK và các thông tin cần thiết khác. CTCK phải trang bị

hệ thống thiết bị công nghệ hiện đại đáp ứng nhu cầu truyền lệnh của nhà đầu tư,

thông báo kết quả giao dịch kịp thời, nhà đầu tư thuận lợi kiểm tra giám sát số dư và

sự biến động của tài khoản,...; đảm bảo an toàn tuyệt đối lượng chứng khoán nắm

giữ của các nhà đầu tư. Đặc điểm này không những đảm bảo điều kiện để các nhà

đầu tư thu thập thông tin, thực hiện đầu tư mà còn thể hiện bề thế, qui mô của

CTCK; niềm tin của khách hàng khi đến thực hiện đầu tư. Về mặt quản lý và tổ

chức thì đặc điểm này có ảnh hưởng đáng kể đến tổ chức kế toán của CTCK từ khâu

bắt đầu hình thành cơ sở vật chất như giá thành hoặc chi phí để có những cơ sở vật

chất đó; quản lý, sử dụng và phân bổ từng kỳ vào chi phí kinh doanh để xác định

hiệu quả sử dụng và kết quả kinh doanh từng loại nghiệp vụ kinh doanh của công ty.

Bốn là, đặc điểm về xung đột lợi ích giữa nhà đầu tư và CTCK. Các doanh

nghiệp khi tiến hành hoạt động sản xuất kinh doanh, cung cấp dịch vụ bao giờ cũng

có mối liên hệ với khách hàng và lợi ích của khách hàng gắn liền với lợi ích của

doanh nghiệp mà không xảy ra mâu thuẫn hay xung đột về lợi ích. Tuy nhiên, đối

với CTCK khi thực hiện nghiệp vụ kinh doanh, cung cấp các dịch vụ cho khách

hàng hay các nhà đầu tư có thể xảy ra mâu thuẫn về lợi ích nếu CTCK không thực

hiện nghiêm ngặt các qui định về qui trình, nguyên tắc, đạo đức nghề nghiệp.

Những nghiệp vụ kinh doanh thường xảy ra xung đột lợi ích giữa CTCK với các

nhà đầu tư là nghiệp vụ môi giới chứng khoán, tự doanh chứng khoán và tư vấn

đầu tư chứng khoán; vì vậy, đặc điểm về xung đột lợi ích tạo ra sự khác biệt

trong hoạt động kinh doanh của CTCK với các loại hoạt động kinh doanh khác.

Đây là đặc điểm đặc thù hoạt động kinh doanh của CTCK nhất là trong điều

kiện TTCK mới đi vào hoạt động, sự hiểu biết về lĩnh vực KDCK của nhà đầu tư

còn hạn chế, sự quản lý của các nhà quản trị CTCK còn lỏng lẻo, các định chế qui

định về nguyên tắc, đạo đức nghề nghiệp còn chưa được tôn trọng thì đặc điểm này

8

càng phải được đề cao nhằm hạn chế xảy ra xung đột lợi ích giữa CTCK với khách

hàng, các nhà đầu tư. CTCK cần phải thật khách quan, đạt kỳ vọng tuyển chọn được

những nhân viên có năng lực, tính chủ động sáng tạo, có đạo đức nghề nghiệp tốt;

có trình độ chuyên môn và quản lý phù hợp; công ty phải xây dựng và thực hiện

kiểm soát nội bộ chặt chẽ và phải qui trách nhiệm cá nhân trong xử lý nghiệp vụ

chuyên môn, quản lý. Đây là những vấn đề rất phức tạp, tổng hợp nhiều mặt của đời

sống kinh tế, xã hội, đạo đức, nghề nghiệp, uy tín, trách nhiệm, nghĩa vụ và nhiều

nhân tố khác liên quan đến con người và lợi ích (công ty và cá nhân); do đó, chìa

khoá là ở người Lãnh đạo công ty. Riêng về tổ chức công tác kế toán của CTCK thì

đặc điểm này có ảnh hưởng đến toàn bộ các nội dung của tổ chức công tác kế toán,

bởi vì để hạn chế xảy ra xung đột về lợi ích giữa các nhà đầu tư với CTCK hoặc với

các nhà đầu tư khác thì từ nội dung tổ chức hệ thống chứng từ; tổ chức các tài

khoản phản ánh tài sản của nhà đầu tư và của công ty; tổ chức hệ thống sổ kế toán

chi tiết; tổ chức các báo cáo kế toán; tổ chức bộ phận nhân viên kế toán thực hiện

đến tổ chức công tác kiểm tra kế toán đều phải được tổ chức chặt chẽ, riêng biệt và

rõ ràng. Trong từng nội dung của tổ chức công tác kế toán đều phải ghi chép, phản

ánh, tổng hợp một cách riêng biệt về tài sản và chứng khoán của từng nhà đầu tư và

của CTCK; phải thường xuyên có sự kiểm tra chéo giữa các bộ phận liên quan đến

hoạt động kinh doanh và công tác bảo mật giữa các bộ phận phải an toàn tuyệt đối.

1.1.3. Mô hình và vai trò của công ty chứng khoán

1.1.3.1. Mô hình công ty chứng khoán

Các tổ chức, cá nhân để được cấp giấy chứng nhận KDCK phải lập và nộp

đầy đủ hồ sơ xin cấp giấy chứng nhận KDCK theo qui định của pháp luật.

UBCKNN xem xét, kiểm tra hồ sơ và cấp giấy phép KDCK trong thời hạn 30 ngày

kể từ ngày có đủ hồ sơ hợp lệ và công ty phải hoàn tất việc nộp lệ phí cấp giấy phép

kinh doanh theo qui định tại Điều 65 của Luật Chứng khoán [40]. Khi được cấp

giấy phép KDCK công ty phải tiến hành công khai hóa hoạt động thông qua

việc công bố thành lập trên phương tiện thông tin của UBCKNN và các phương

tiện thông tin đại chúng theo qui định Điều 66 của Luật Chứng khoán [40].

CTCK hoạt động và thực hiện các nghiệp vụ về KDCK với tính chất đa

dạng, phong phú và phức tạp; nó đồng thời liên quan đến lợi ích của công ty, nhà

đầu tư và nhà nước. Vì vậy, KDCK là nghề kinh doanh đặc biệt có phạm vi rộng và

9

mức độ ảnh hưởng đến toàn xã hội; có rủi ro kinh doanh cao. Do vậy, pháp luật các

quốc gia đều qui định rất chặt chẽ về mô hình hoạt động của CTCK tuỳ thuộc

vào điều kiện của mỗi quốc gia. Tuy nhiên, trên thế giới tồn tại phổ biến ba mô

hình về CTCK căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ và chủ sở hữu chi phối CTCK.

* Mô hình công ty chứng khoán chuyên doanh

CTCK chuyên doanh là những công ty độc lập được thành lập theo qui

định của pháp luật, chuyên môn hoá trong lĩnh vực KDCK. Công ty đảm nhiệm

một, một số hoặc toàn bộ các nghiệp vụ KDCK trên TTCK. Về nguồn tài chính

của các công ty theo mô hình này chủ yếu do chủ sở hữu đóng góp như: Phát

hành cổ phiếu, trái phiếu; vốn góp của các thành viên tham gia thành lập công

ty,… Ngoài ra, công ty còn huy động từ nguồn vốn vay ngân hàng và các tổ chức,

nguồn vốn liên doanh; liên kết,… Mô hình này được áp dụng ở nhiều các nước như:

Mỹ, Nhật bản, Hàn Quốc, Việt Nam,… và có những ưu, nhược điểm cơ bản sau:

Một là: Tự chủ trong hoạt động kinh doanh chứng khoán.

CTCK chuyên doanh hoàn toàn độc lập hoạt động mà không cơ quan chủ

quản nào chi phối cả về tổ chức nhân sự cũng như chiến lược hoạt động kinh doanh.

Từ đó phát huy được khả năng chủ động, sáng tạo, nhạy bén trong kinh doanh và tổ

chức kinh doanh linh hoạt phù hợp với hoạt động của TTCK, nền kinh tế thị trường.

Hai là: Hạn chế rủi ro cho hệ thống ngân hàng, tổ chức tài chính.

CTCK chuyên doanh được thành lập theo qui định của pháp luật và hoạt động

độc lập trên cơ sở vốn của công ty để thực thi các nghiệp vụ KDCK. Các ngân hàng,

tổ chức tài chính không bị chi phối vốn vào lĩnh vực KDCK (đặc biệt là hệ thống

ngân hàng) mà chỉ tham gia thị trường với tư cách là khách hàng. Do đó, hạn chế đầu

tư của ngân hàng, tổ chức tài chính vào lĩnh vực chứng khoán có rủi ro, đồng thời

giảm được rủi ro cho hệ thống ngân hàng, tổ chức tài chính trong nền kinh tế.

Ba là: Hạn chế đầu tư vốn nhà nước vào KDCK của các Tổng công ty.

Các Tổng công ty nhà nước, Tập đoàn giữ vai trò quan trọng trong điều hành

kinh tế vĩ mô của Nhà nước như: Điều tiết nền kinh tế, bình ổn giá cả,… CTCK

chuyên doanh không thuộc Tổng công ty, Tập đoàn nhà nước; vốn kinh doanh chủ

yếu là của công ty mẹ, do đó hạn chế có sự chuyển đổi mục đích cũng như sử dụng

vốn nhà nước để KDCK, tạo nên sự tách bạch trong quản lý kinh tế tài chính.

10

Bốn là: Hạn chế tính san bằng rủi ro trong kinh doanh của ngân hàng và các

Tổng công ty, Tập đoàn.

Theo mô hình này, các ngân hàng thương mại, Tổng công ty, Tập đoàn nhà

nước chỉ thực hiện chức năng sản xuất kinh doanh theo qui định của pháp luật và

tham gia TTCK với tư cách là khách hàng mà không đầu tư vốn vào KDCK qua

các CTCK thuộc đơn vị quản lý; do đó, khi hoạt động kinh doanh chính bị rủi ro

thua lỗ thì không có sự chi phối bù đắp lẫn nhau giữa các lĩnh vực kinh doanh.

Năm là: Hạn chế về vốn, công nghệ, cơ sở vật chất, trình độ chuyên môn và

mạng lưới khách hàng.

Trong giai đoạn đầu hoạt động, các công ty này sử dụng chủ yếu là vốn của

bản thân những chủ sở hữu đóng góp mà không có đơn vị chủ quản nào cấp, do đó

về một mặt nào đó sẽ hạn chế về vốn kinh doanh. Từ đó dẫn đến việc đầu tư cho

công nghệ hiện đại, cơ sở vật chất trong tác nghiệp các nghiệp vụ cũng gặp nhiều

khó khăn hơn những công ty có chủ quản là các ngân hàng, Tổng công ty nhà nước.

Về chuyên môn, lĩnh vực KDCK là rất nhạy cảm và phức tạp đòi hỏi cán bộ

phải có trình độ cao, có đạo đức tốt để đảm bảo quyền lợi cho các nhà đầu tư. Các

CTCK chuyên doanh phải tuyển mới nhân viên, chưa sẵn có cán bộ trình độ cao,

nhiều kinh nghiệm; do đó, trong giai đoạn đầu hoạt động cán bộ nhân viên của những

công ty này còn hạn chế nhất định về trình độ chuyên môn cũng như trình độ quản lý.

Về mạng lưới khách hàng, các CTCK chuyên doanh mới được thành lập và

chưa có danh tiếng, chưa có mạng lưới khách hàng như các công ty được hình thành từ

các ngân hàng và Tổng công ty lớn. Những công ty này phải xây dựng mạng lưới

khách hàng ngay từ những khách hàng đầu tiên, do đó cần phải có chiến lược quảng

cáo thu hút khách hàng cũng như thực hiện công tác quản trị công ty tốt để tăng cường

uy tín bằng chất lượng phục vụ trong quá trình thực thi các nghiệp vụ về KDCK.

* Mô hình công ty chứng khoán đa năng một phần

CTCK đa năng được thành lập theo qui định của pháp luật và hoạt động

KDCK độc lập với hoạt động sản xuất kinh doanh thông thường đã được thừa

nhận - Đó là CTCK đa năng một phần. TTCK ra đời và ngày càng phát triển tạo

môi trường thuận lợi để thực hiện các nghiệp vụ KDCK. Khi đó các ngân hàng,

tổ chức tài chính, doanh nghiệp lớn muốn KDCK phải thành lập công ty con có

11

tư cách pháp nhân để hoạt động trong lĩnh vực này. Các công ty con được thành

lập chuyên thực hiện các nghiệp vụ KDCK và vẫn chịu sự chi phối của công ty

mẹ (các ngân hàng thương mại hoặc các tập đoàn, Tổng công ty); đồng thời được

đầu tư ban đầu khá đầy đủ về vốn, tài sản hoạt động, nguồn nhân lực và địa bàn

hoạt động kể cả những khách hàng có quan hệ thường xuyên trong kinh doanh để

thực hiện các nghiệp vụ KDCK. Mô hình này có những ưu, nhược điểm sau:

Một là, hoạt động kinh doanh độc lập với công ty mẹ.

CTCK được thành lập theo qui định của pháp luật, có tư cách pháp nhân

riêng và hoạt động kinh doanh, hạch toán độc lập tương đối với công ty mẹ,

đồng thời phải chịu trách nhiệm bằng vốn chủ sở hữu của công ty. Vì vậy, kết

quả hoạt động của CTCK không ảnh hưởng đến kết quả hoạt động của công ty

mẹ và cũng không gây ra rủi ro cho hoạt động kinh doanh của công ty mẹ.

Hai là, điều kiện về vốn, công nghệ và khách hàng.

CTCK đa năng một phần tuy hoạt động kinh doanh, hạch toán độc lập với

công ty mẹ nhưng vẫn chịu sự chi phối nhất định của công ty mẹ về nhân sự,

chiến lược kinh doanh, đầu tư và phân phối. Tuy nhiên, những công ty này được

tạo điều kiện về vốn đầu tư, công nghệ tác nghiệp và mạng lưới khách hàng từ

công ty mẹ nên có nhiều điều kiện thuận lợi hơn đối với CTCK chuyên doanh.

Ba là, quyền huy động vốn.

CTCK đa năng một phần không có quyền huy động vốn để kinh doanh,

không tham gia hoạt động tín dụng mà phụ thuộc vào công ty mẹ. Do vậy, tuy độc

lập trong hoạt động kinh doanh nhưng việc mở rộng qui mô về vốn cũng như lĩnh

vực đầu tư kinh doanh còn phải lệ thuộc vào công ty mẹ là các ngân hàng thương

mại, công ty tài chính, công ty bảo hiểm hoặc Tổng công ty thành lập, chủ quản.

Bốn là, mô hình này thường có qui mô nhỏ, bị lệ thuộc về vốn, nhân sự từ

công ty mẹ. Người lãnh đạo của công ty như Chủ tịch hội đồng quản trị, Giám đốc,

Tổng giám đốc hoặc các vị trí quan trọng khác thường là người của công ty mẹ

quản lý cho nên càng bị lệ thuộc vào chiến lược kinh doanh chung của công ty mẹ.

* Công ty chứng khoán đa năng toàn phần

TTCK phát triển mạnh ở Mỹ và Châu Âu thế kỷ 18, 19 do sự phát triển rầm

rộ của các công ty cổ phần dẫn tới cổ phiếu các công ty được phát hành ồ ạt tạo điều

12

kiện cho các nghiệp vụ KDCK phát triển. Các ngân hàng, tổ chức tài chính, các

Tổng công ty được phép vừa sản xuất kinh doanh thông thường vừa thực hiện

nghiệp vụ KDCK. Mô hình này không tách biệt về mặt pháp lý đối với lĩnh vực

KDCK và kinh doanh tiền tệ; tính kết hợp đa năng về nghiệp vụ rất cao; giảm bớt

được rủi ro trong hoạt động kinh doanh; có khả năng chịu được những biến động

lớn của thị trường, ổn định sản xuất kinh doanh. Mô hình này được áp dụng nhiều ở

các nước: Anh, Canada, Đức, Hà Lan, Thụy Sĩ,… và có những ưu, nhược điểm sau:

Một là, kết hợp đa năng rất cao trong kinh doanh.

Mô hình CTCK đa năng toàn phần là sự kết hợp nhiều lĩnh vực kinh doanh

của các Ngân hàng Thương mại, Tổng công ty và chủ yếu là hoạt động kinh doanh

tiền tệ (huy động tiền gửi, cho vay, thanh toán,…), kinh doanh bảo hiểm và KDCK,

do đó sẽ giảm bớt được các chi phí quản lý cho hoạt động kinh doanh chung và có khả

năng gánh chịu những sự biến động lớn của thị trường nói chung và TTCK nói riêng.

Hai là, đảm bảo về vốn và trình độ chuyên môn.

Xuất phát từ chức năng, nhiệm vụ và nguyên tắc kinh doanh không tách biệt

về mặt pháp lý, cho nên các CTCK đa năng toàn phần sử dụng ngay các nhà quản

trị trong Hội đồng quản trị, Ban điều hành và nhân viên đã có nhiều kinh nghiệm về

quản lý kinh doanh tiền tệ, bảo hiểm, đầu tư trong hoạt động KDCK. Mặt khác, vốn

và cơ sở vật chất của công ty cũng được ưu tiên đầu tư đầy đủ để kinh doanh, dự trữ

chứng khoán, điều đó làm tăng khả năng sinh lợi cho hoạt động kinh doanh chung.

Ba là, rủi ro trong kinh doanh và quyền tự chủ.

Cũng từ nguyên tắc kinh doanh không tách biệt, nếu hoạt động KDCK gặp

rủi ro sẽ có thể dẫn đến rủi ro lớn cho các ngân hàng, tổ chức tài chính đặc biệt khi

hoạt động kinh doanh đầu tư lớn vào KDCK. Hơn nữa, công ty không được tự

quyết định đầu tư và chiến lược kinh doanh mà phụ thuộc vào khuynh hướng kinh

doanh của Hội đồng quản trị. Hội đồng quản trị có khuynh hướng đầu tư KDCK là

chiến lược thì hoạt động KDCK được mở rộng và cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro trong

kinh doanh. Ngược lại, nếu khuynh hướng Hội đồng quản trị nghiêng về kinh

doanh tiền tệ, bảo hiểm,… là chiến lược thì hoạt động KDCK giảm đi và như vậy

có thể sẽ không đạt được mục tiêu phát triển TTCK xét trên toàn bộ nền kinh tế.

Bốn là, quản trị doanh nghiệp và kiểm soát nội bộ.

13

Xuất phát từ nguyên tắc không tách bạch giữa nghiệp vụ KDCK với nghiệp vụ

kinh doanh tiền tệ, kinh doanh bảo hiểm,… dẫn đến công tác quản lý kinh doanh và

quản trị doanh nghiệp rất phức tạp. Điều này có thể dẫn đến tình trạng không kiểm

soát được mọi lĩnh vực kinh doanh, các bộ phận thiếu sự phối kết hợp trong quá trình

hoạt động, các nhân viên có thể lợi dụng trục lợi hoặc kinh doanh sai lệch chiến lược

chung mà các nhà quản trị điều hành không kịp thời phát hiện và chấn chỉnh.

Tóm lại, CTCK là một loại hình định chế tài chính đặc biệt và việc xác

định mô hình CTCK phù hợp với hệ thống tài chính, đáp ứng yêu cầu quản lý nhà

nước trong lĩnh vực KDCK là rất cần thiết. Tuy nhiên, mỗi một mô hình CTCK

được áp dụng đều có những ưu nhược điểm nhất định và phù hợp với những giai

đoạn phát triển khác nhau của TTCK nói riêng và nền kinh tế đất nước nói chung.

1.1.3.2. Vai trò của công ty chứng khoán

CTCK là trung gian và tác nhân quan trọng thúc đẩy sự phát triển của nền

kinh tế và TTCK nói riêng; nó là cầu nối giữa những người có vốn nhàn rỗi và

những chủ thể cần vốn sử dụng cho hoạt động sản xuất kinh doanh. Bằng các loại

nghiệp vụ kinh doanh trên TTCK, các CTCK đã thể hiện vai trò quan trọng đối

với sự phát triển của TTCK và các chủ thể tham gia trên TTCK, cụ thể như sau:

Một là, CTCK tạo ra cơ chế huy động vốn cho nền kinh tế

CTCK là một trong những tổ chức tài chính trung gian với vai trò huy động

vốn cho nền kinh tế, nhờ đó mà chứng khoán của các tổ chức phát hành đến được

với các nhà đầu tư và được lưu thông trên thị trường; qua đó một lượng lớn vốn

được huy động từ những nguồn vốn nhàn rỗi đưa vào đầu tư phát triển nền kinh tế.

Có thể thấy TTCK là nơi "chạy tiếp sức cho vốn" nhằm tập hợp vốn nhỏ lẻ nhàn

rỗi thành lượng vốn lớn cho đầu tư phát triển sản xuất; tập hợp các nguồn vốn có

thời gian nhàn rỗi khác nhau (ngắn hạn, dài hạn) thành nguồn vốn dài hạn cho đầu

tư phát triển. Các CTCK thực hiện những nghiệp vụ kinh doanh trên TTCK, kinh

nghiệm nghề nghiệp sẽ giúp cho các tổ chức phát hành chứng khoán thành công,

đáp ứng nhu cầu huy động vốn, nhu cầu sử dụng vốn, tiết kiệm thời gian, tiết

kiệm chi phí, từ đó mà góp phần làm tăng lượng cung chứng khoán trên TTCK.

Hai là, CTCK cung cấp cơ chế giá và bình ổn giá cả chứng khoán trên TTCK

CTCK bằng các nghiệp vụ kinh doanh giúp các nhà đầu tư đánh giá đúng và

chính xác giá trị các khoản đầu tư của mình. Toàn bộ các lệnh mua bán chứng

14

khoán của nhà đầu tư được tập hợp tại SGDCK thông qua các CTCK; trên cơ sở đó,

giá chứng khoán sẽ được xác định theo qui luật cung cầu. Hơn nữa, thông qua hoạt

động tự doanh và các yêu cầu qui định của pháp luật hoặc của Nhà nước, các CTCK

có chức năng quan trọng là có thể can thiệp vào TTCK góp phần điều tiết giá chứng

khoán, tạo nên sự ổn định giá chứng khoán và góp phần tạo lập thị trường cho

những chứng khoán mới phát hành. Khi CTCK thực hiện nghiệp vụ bảo lãnh phát

hành chứng khoán thì đã thực hiện vai trò tạo cơ chế giá chứng khoán hợp lý đối

với các chứng khoán trong đợt phát hành. Thông thường mức giá chứng khoán phát

hành thường do các CTCK xác định trên cơ sở tiếp xúc, tìm hiểu, thoả thuận với

các nhà đầu tư tiềm năng trong đợt phát hành đó và tư vấn cho tổ chức phát hành.

Ba là, CTCK tạo điều kiện chuyển từ chứng khoán thành tiền và ngược lại

Mong muốn của các nhà đầu tư là có được khả năng chuyển số vốn tạm thời

nhàn rỗi thành chứng khoán hoặc ngược lại trong một môi trường đầu tư ổn định,

công bằng và minh bạch. Trên TTCK nhờ hoạt động của các CTCK mà các nhà đầu

tư có thể hàng ngày chuyển nhanh chóng các khoản tiền nhàn rỗi thành chứng

khoán và ngược lại, điều này có ý nghĩa rất quan trọng vì các nhà đầu tư có thể mua

hoặc bán các loại chứng khoán với giá tốt nhất ở mỗi phiên giao dịch trên TTCK.

Bốn là, CTCK góp phần tạo ra sản phẩm và dịch vụ mới trên TTCK

Trong khi thực hiện nghiệp vụ môi giới chứng khoán, CTCK có thể nắm bắt

được nhu cầu của khách hàng và phản ánh với các doanh nghiệp, các tổ chức phát

hành chứng khoán nghiên cứu và phát triển sản phẩm, dịch vụ mới đáp ứng nhu cầu

của khách hàng. Kết quả của quá trình này tạo ra sự đa dạng của các sản phẩm, dịch

vụ; đa dạng hoá được cơ cấu khách hàng và với phí dịch vụ thấp sẽ ngày càng huy

động được nhiều nguồn vốn nhàn rỗi trong xã hội phục vụ cho đầu tư phát triển.

Năm là, CTCK góp phần giảm chi phí giao dịch, giảm rủi ro và nâng cao

hiệu quả đầu tư cho các nhà đầu tư

Hàng hoá trên TTCK là những hàng hoá đặc biệt, những sản phẩm tài chính

bậc cao nên để thẩm định chất lượng và xác định giá của chúng thường phải chi phí

lớn trong việc thu thập, xử lý thông tin, đào tạo nhân viên, kỹ năng phân tích và

thực hiện qui trình giao dịch trên thị trường tập trung. Những khoản chi phí này

được các CTCK trang trải do tính chuyên nghiệp hoạt động và qui mô đủ lớn; qua

đó CTCK giúp các nhà đầu tư tiết kiệm chi phí trong từng giao dịch cũng như trong

15

tổng thể thị trường, giúp nâng cao qui mô giao dịch và góp phần nâng cao tính

thanh khoản của chứng khoán. Đồng thời, CTCK cũng giúp các nhà đầu tư giảm

được rủi ro trong quá trình mua bán chứng khoán; các nhà đầu tư khi mua chứng

khoán được đảm bảo sẽ nhận được chứng khoán thật, và các nhà đầu tư bán chứng

khoán sẽ được đảm bảo nhận được tiền sau khi giao chứng khoán hoàn thành, từ đó

các nhà đầu tư có niềm tin và sẵn sàng mua bán chứng khoán vì khả năng sinh lời.

Sáu là, CTCK giúp cơ quan nhà nước quản lý, giám sát hoạt động của TTCK.

CTCK cung cấp thông tin về TTCK cho các nhà đầu tư và các cơ quan quản

lý nhà nước nhằm quản lý TTCK hoạt động có hiệu quả. CTCK vừa là người bảo

lãnh phát hành chứng khoán đối với những chứng khoán mới, lại vừa là trung gian

mua bán chứng khoán và thực hiện các giao dịch mua bán của nhà đầu tư trên thị

trường; do vậy, các thông tin về nhà phát hành hay thông tin liên quan đến giao dịch

mua bán chứng khoán, hàng hoá chứng khoán, thông tin về tỷ lệ sở hữu của các nhà

đầu tư và các thông tin liên quan khác được CTCK báo cáo các cơ quan quản lý nhà

nước. Từ đó, các cơ quan quản lý nhà nước về lĩnh vực chứng khoán và TTCK có

thể kiểm soát và chống các hiện tượng thao túng, lũng đoạn, bóp méo thị trường, giá

cả chứng khoán; nắm bắt được thực trạng TTCK để có các chính sách, giải pháp

thích hợp, hiệu quả cho quá trình phát triển của TTCK và nền kinh tế nói chung.

Bảy là, CTCK góp phần cải thiện môi trường đầu tư:

CTCK góp phần hình thành văn hoá đầu tư: CTCK với hoạt động trung gian

giữa người mua và người bán chứng khoán; do đó, khi CTCK đã đi sâu rộng vào

cộng đồng doanh nghiệp, các tổ chức và các nhà đầu tư thì hoạt động của CTCK và

nhân viên môi giới chứng khoán, tư vấn đầu tư chứng khoán là một yếu tố quan

trọng góp phần hình thành văn hoá đầu tư trên TTCK với những đặc điểm sau:

- Tạo ý thức và thói quen đầu tư trong xã hội: Giai đoạn trước khi có

TTCK và giai đoạn sơ khai thì tiền nhàn rỗi trong các gia đình, tổ chức thường

sử dụng để mua vàng, bất động sản, gửi ngân hàng, liên doanh liên kết, mua các

tài sản khác, trong khi đó nền kinh tế thiếu vốn cho đầu tư phát triển kinh tế.

TTCK và CTCK ra đời và phát triển, các nhân viên môi giới tiếp cận với những

khách hàng tiềm năng với những sản phẩm tài chính phù hợp, được các nhà đầu

tư chấp nhận, nhân viên các CTCK sẽ giúp họ thực hiện qui trình, thủ tục đầu tư

trên TTCK và thường xuyên chăm sóc khách hàng theo hướng có lợi nhất cho