Tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

QUÁCH THỊ DIỆU

TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG

TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Thái Nguyên - 2017

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

QUÁCH THỊ DIỆU

TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG

TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Phạm Thị Phương Thái

Thái Nguyên – 2017

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Quách Thị Diệu

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Văn – Xã hội, Trường Đại học Khoa

học – Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp

đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng

dẫn PGS.TS Phạm Thị Phương Thái đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong

suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp

đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2017

Tác giả luận văn

Quách Thị Diệu

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN...................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................ii

MỤC LỤC............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU............................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài............................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ................................................................................ 3

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu....................................................................... 12

4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................... 12

5. Phương pháp nghiên cứu................................................................................. 13

6. Bố cục.............................................................................................................. 14

NỘI DUNG ......................................................................................................... 15

Chương 1: KHÁI LƯỢC VỀ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN VIỆT NAM........... 15

1.1. Khái niệm tín ngưỡng và tín ngưỡng dân gian ............................................ 15

1.1.1. Tín ngưỡng ............................................................................................... 15

1.1.2. Tín ngưỡng dân gian ............................................................................... 16

1.1.3. Phân biệt tôn giáo và tín ngưỡng.............................................................. 17

1.1.4. Phân loại tín ngưỡng và tín ngưỡng dân gian .......................................... 18

1.2. Đặc trưng tín ngưỡng dân gian Việt Nam.................................................... 20

1.2.1. Cơ sở hình thành đặc trưng tín ngưỡng dân gian Việt Nam..................... 20

1.2.2. Phân loại tín ngưỡng dân gian Việt Nam ................................................. 22

1.3. Dấu ấn của tín ngưỡng dân gian trong các tác phẩm văn học ..................... 28

1.4. Về thể loại truyền kì..................................................................................... 32

1.4.1. Khái niệm truyền kì ................................................................................... 32

1.4.2. Truyện truyền kì trung đại Việt Nam ........................................................ 32

1.5. Nguyễn Dữ và Truyền kỳ mạn lục............................................................... 33

1.5.1. Tác giả Nguyễn Dữ ................................................................................... 33

1.5.2. Tác phẩm Truyền kỳ mạn lục .................................................................... 34

1.6. Tiểu kết Chương 1........................................................................................ 38

iv

Chương 2: DẤU ẤN TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG TRUYỀN KỲ MẠN

LỤC ..................................................................................................................... 39

2.1. Những hiện tượng mang yếu tố tín ngưỡng dân gian .................................. 39

2.1.1. Hiện tượng báo mộng................................................................................ 39

2.1.2. Hiện tượng thác hóa.................................................................................. 45

2.1.3. Những hiện tượng tín ngưỡng khác .......................................................... 49

2.2. Dấu ấn của các loại hình tín ngưỡng............................................................ 51

2.2.1. Tín ngưỡng phồn thực ............................................................................... 51

2.2.2. Tín ngưỡng sùng bái vạn vật hữu linh ...................................................... 55

2.2.3. Tín ngưỡng sùng bái con người ................................................................ 59

2.3. Một số hình thái sinh hoạt tín ngưỡng dân gian........................................... 62

2.3.1. Những sinh hoạt tín ngưỡng phổ biến....................................................... 63

2.3.2. Một số sinh hoạt tín ngưỡng khác............................................................. 73

2.4. Tiểu kết Chương 2........................................................................................ 76

Chương 3: GIÁ TRỊ CỦA YẾU TỐ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TRONG

TRUYỀN KỲ MẠN LỤC...................................................................................... 78

3.1. Những quan niệm về thế giới từ góc nhìn tín ngưỡng dân gian .................. 78

3.1.1. Quan niệm về các tầng thế giới................................................................. 78

3.1.2. Quan niệm sinh tử ..................................................................................... 83

3.1.3. Quan niệm nhân quả, thiên mệnh ............................................................. 90

3.2. Ý nghĩa của yếu tố tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục ............. 92

3.3. Một số phương diện nghệ thuật góp phần tạo ra không gian tín ngưỡng

trong Truyền kỳ mạn lục ................................................................................. 99

3.3.1. Bút pháp kỳ ảo trong nghệ thuật xây dựng nhân vật ................................ 99

3.3.2. Bút pháp kỳ ảo trong không gian, thời gian nghệ thuật ......................... 105

3.4. Tiểu kết Chương 3...................................................................................... 110

KẾT LUẬN....................................................................................................... 112

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................. 114

PHỤ LỤC.......................................................................................................... 121

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Hình thành từ thuở sơ khai, tín ngưỡng, tôn giáo là niềm tin và sự ngưỡng

vọng của loài người vào những cái "siêu nhiên", "cái thiêng", đối lập với “cái

trần tục”. Tín ngưỡng ra đời không chỉ đáp ứng nhu cầu giải thích thế giới theo

tư duy của loài người ở những trình độ nhất định mà còn để an ủi bản thân, gửi

gắm những ước vọng mà họ chưa thực hiện được, từ đó giúp con người sống

nhân văn hơn. Trải qua hàng triệu năm, tín ngưỡng đã tồn tại, phát triển cùng

với loài người và chính là nhân tố cơ bản tạo nên đời sống tâm linh đa dạng,

phức tạp…Tùy theo hoàn cảnh, trình độ phát triển kinh tế, xã hội của mỗi dân

tộc, địa phương, quốc gia mà niềm tin vào "cái thiêng" thể hiện ra các hình thức

tôn giáo, tín ngưỡng cụ thể khác nhau. Chẳng hạn: niềm tin vào Đức Chúa Trời

của Kitô giáo, niềm tin vào Đức Phật của Phật giáo, niềm tin vào Thánh, Thần,

ma quỷ của tín ngưỡng dân gian... Hình thức tôn giáo, tín ngưỡng này dù có nội

hàm rộng hẹp khác nhau, phổ quát toàn thế giới hay là đặc thù cho mỗi dân tộc

thì đều là một thực thể biểu hiện niềm tin vào “cái thiêng” chung của con người.

Nếu như tôn giáo là niềm tin vào lực lượng siêu nhiên theo những nguyên tắc

thực hành nhất định với giáo lý, giáo hội, giáo đường lớp lang thì tín ngưỡng

dân gian lại phản ánh những ước nguyện tâm linh của cộng động một cách tự

nhiên, tự phát, thông qua những phong tục, tập quán truyền thống.

Là một quốc gia đa tôn giáo, tín ngưỡng, đời sống tâm linh của người Việt

mang tính hỗn dung nhưng chúng ta không tiếp nhận các tôn giáo ngoại lai một

cách thụ động mà luôn có sự cải biến cho gần gũi với tư tưởng, tôn giáo bản địa.

Vì vậy, ở nước ta, trong khi các tôn giáo vẫn phát triển thì các tín ngưỡng dân

gian với nhiều biểu hiện đa dạng vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống tâm

linh của người dân.

2

Văn học là tấm gương phản ánh cuộc sống một cách chân thực và vô cùng

sống động qua lăng kính của các nhà văn. Vì thế, qua tác phẩm văn học chúng ta

có thể tìm thấy các mặt của đời sống con người (trong đó có dấu ấn của tín

ngưỡng dân gian) qua các giai đoạn lịch sử. Đặc biệt, trong nghiên cứu văn học

những năm gần đây, xu hướng tiếp cận các tác phẩm dưới góc nhìn văn hóa ngày

càng trở nên phổ biến đã mở ra cho chúng ta cái nhìn toàn diện về con người, về

thời đại, về đời sống tinh thần của quốc gia, dân tộc. Đời sống tín ngưỡng dân

gian Việt Nam, ít nhiều cũng được khúc xạ trong văn học. Tiếp cận tác phẩm văn

học dưới góc nhìn văn hóa tín ngưỡng dân gian là cơ hội làm dầy thêm những

phát hiện mới mẻ, thú vị về giá trị của tác phẩm. Đồng thời hiểu thêm đời sống

văn hóa tín ngưỡng vừa đặc trưng vừa lấp lánh sắc màu của dân tộc.

Truyền kì mạn lục (ghi chép tản mạn những điều kì lạ) được đánh giá là

một đỉnh cao của nền văn xuôi dân tộc không chỉ vì chứa đựng trong đó những

tư tưởng sâu xa của thời đại mà còn bởi nó đã đánh dấu sự trưởng thành của

truyện ngắn Việt Nam trung đại, chuyển biến từ văn học mang tính chức năng

sang văn xuôi nghệ thuật. Thành công của tác giả trước hết là ở chỗ dựa trên

một vài yếu tố có sẵn trong dân gian, Nguyễn Dữ đã sáng tạo, trau chuốt để tạo

ra “áng văn hay của bậc đại gia”. Ngoài giá trị về phương diện tư tưởng nghệ

thuật, Truyền kì mạn lục còn chứa đựng giá trị nhiều mặt về phương diện lịch

sử, văn hóa, đạo đức, xã hội… Đặc biệt, từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi nhận

thấy màu sắc của các tín ngưỡng dân gian được phản ánh rất đậm đặc trong tác

phẩm nhưng dường như chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống. Vì vậy,

lựa chọn vấn đề Tín ngưỡng dân gian trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ

làm luận văn nghiên cứu, chúng tôi mong muốn sẽ góp thêm một khám phá mới

mẻ về giá trị của tác phẩm từ phương diện liên cứu liên ngành cụ thể là làm rõ

hơn những sáng tạo của Nguyễn Dữ - “bậc thầy sáng tạo kỳ diệu của đất Hải

Dương” dựa trên niềm tin dân gian, tín ngưỡng dân gian của người Việt Nam.

3

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

2.1. Về nghiên cứu tín ngưỡng dân gian trong văn học Việt Nam

Do tính đặc thù, tín ngưỡng không chỉ là một bộ phận của đời sống tinh

thần mà còn là bộ phận hữu cơ gắn bó mật thiết với sinh hoạt văn hóa của cộng

đồng. Vì thế, các nhà nghiên cứu văn hóa, nhất là văn hóa dân gian đã và đang

rất quan tâm đến xu hướng nghiên cứu văn hóa dân tộc từ góc độ đời sống tâm

linh, tôn giáo tín ngưỡng để có cái nhìn cách sâu sắc, mới mẻ hơn. Có thể điểm

qua các công trình tiêu biểu sưu tầm, nghiên cứu về tín ngưỡng Việt Nam nói

chung và tín ngưỡng dân gian Việt Nam nói riêng như sau:

Trong Việt Nam phong tục [5], Phan Kế Bính đã giới thiệu các phong tục

trong gia tộc, phong tục xóm làng (hương đảng) đến các phong tục ngoài xã hội.

Đây là một bộ biên khảo tương đối đầy đủ về các phong tục tập quán cũ của

nước Việt. Là một nhà nho uyên bác mang tư tưởng tân tiến, tác giả không chỉ

mô tả từng tập tục, mà còn về gốc tích, nguyên thủy cái tục ấy, nhìn nhận, đánh

giá để xem nó hay hay dở, từ đó "xét điều gì quá tệ mà bỏ bớt đi, rồi lâu lâu mới

đem cái tục hay mà bỏ hết cho cái tục dở. Đến nay, tập sách gần một trăm năm

tuổi này vẫn là một trong những công trình khảo cứu có giá trị bậc nhất về các

phong tục tập quán trên đất nước ta và nhiều vấn đề được Phan Kế Bính nhắc tới

vẫn nóng hổi tính thời đại.

Trong cuốn Về tôn giáo tín ngưỡng Việt Nam hiện nay [83], tác giả Đặng

Nghiêm Vạn (chủ biên) đã đề cập tới tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên với ba cấp độ:

quốc gia: thờ Vua Hùng; làng: thờ Thành Hoàng; dòng họ, gia đình: thờ tổ tiên.

Ông khẳng định thờ cúng tổ tiên là một bộ phận văn hóa dân tộc, là tâm linh của

cộng đồng Việt Nam. Bên cạnh đó, nhà nghiên cứu Lê Trung Vũ đề cập tới các

phong tục trong vòng đời người Việt truyền thống như các lễ tết trong năm (Tết

Nguyên đán, tết Thượng nguyên, tết mùng 3 tháng 3…), các nghi lễ nông

nghiệp, các lễ thức đời thường (sinh con, hôn lễ, lễ tang…).

4

Cuốn sách Góp phần tìm hiểu tín ngưỡng dân gian Việt Nam [38] của

Nguyễn Đức Lữ đề cập đến các loại hình tín ngưỡng dân gian Việt Nam như tín

ngưỡng thờ cúng tổ tiên, tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc, tín ngưỡng Thành

Hoàng, tín ngưỡng thờ Mẫu và tín ngưỡng Phồn thực. Tác giả cuốn sách chỉ rõ

các loại hình tín ngưỡng dân gian trên phản ánh rõ nét đặc trưng của văn hóa

dân tộc, thể hiện rõ tinh thần uống nước nhớ nguồn nhưng bản thân nó cũng

chứa đựng khả năng dấn đến hiện tượng phản giá trị, biểu hiện mê tín dị đoan

cần phải bị phê phán, tẩy trừ.

Trong công trình Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam [78] do

Ngô Đức Thịnh (chủ biên), ngoài một số quan điểm lý luận và phương pháp liên

quan tới tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng, các tác giả đã đi vào nghiên cứu

một số tín ngưỡng dân gian cụ thể, như: Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của các gia

tộc, dòng họ và trên bình diện quốc gia là thờ cúng Quốc tổ Hùng Vương; tín

ngưỡng thờ Thành hoàng làng và hội đình, điển hình cho sự gắn kết cộng đồng

láng giềng làng xã, từ đây hình thành và phát triển văn hóa làng, một trong các

dạng thức cơ bản của văn hóa Việt Nam; tín ngưỡng thờ Thần, kết quả của quá

trình tiếp biến văn hóa giữa các tín ngưỡng bản địa và những ảnh hưởng của

Đạo giáo Trung Hoa, như các dòng đạo Nội, thờ Mẫu, Đức Thánh Trần và các

anh hùng dân tộc khác; các nghi lễ, phong tục liên quan đến các hoạt động sản

suất nông nghiệp, ngư nghiệp, tổ các nghề và làng nghề thủ công truyền thống.

Đây là một cuốn sách có giá trị về nghiên cứu tín ngưỡng và các loại hình tín

ngưỡng truyền thống của Việt Nam.

Vũ Ngọc Khánh đã có những khám phá về các loại hình tín ngưỡng ở

nông thôn Việt Nam và đi sâu tìm hiểu một hình thức tín ngưỡng phổ biến đó là

tín ngưỡng thờ thành hoàng làng trong hai cuốn sách Tín ngưỡng làng xã và

Thành hoàng làng Việt Nam [34].

5

Nguyễn Minh San trong Tiếp cận tín ngưỡng dân dã Việt Nam [61] đã có

những nhận xét rất tinh tế về tín ngưỡng dân gian Việt Nam và gợi mở những

hướng tiếp cận vấn đề này từ góc nhìn khoa học. Theo tác giả, tín ngưỡng dân

dã Việt Nam là sản phẩm văn hóa của người Việt Nam trong mối quan hệ với tự

nhiên, với xã hội ...Trải qua trường kỳ lịch sử, bao nhiêu biến thiên của xã hội,

bao lần tiếp xúc và giao lưu văn hóa cùng dâu bể cuộc đời, các tín ngưỡng của

người Việt nói chung cũng luôn vận động, bám sát cuộc sống, phát triển cùng

cuộc sống. Nhiều lớp văn hóa khác nhau đã tích hợp hoặc chồng /lấp lên nhau

trong một loại tín ngưỡng. Vì vậy, nhận diện các loại hình tín ngưỡng, tìm ra các

hạt nhân hợp lý khiến nó tồn tại và là nhu cầu của bộ phận không nhỏ nhân dân,

chỉ ra các yếu tố dị đoan mê muội (không phải mê tín) cần loại bỏ, đồng thời tìm

phương cách hợp lý để thỏa mãn nhu cầu tín ngưỡng của nhân dân là thái độ ứng

xử với tín ngưỡng cũng như tôn giáo một cách đúng mực nhất. Đảng và Nhà

nước ta đã đề ra chính sách "tôn trọng tự do tín ngưỡng của nhân dân". Song,

thiết nghĩ chỉ có thái độ trân trọng, tìm hiểu, nghiên cứu một cách khoa học

những di sản văn hóa của các bậc tiền nhân, chúng ta mới mong Tiếp cận các tín

ngưỡng dân dã Việt Nam..."

Toan Ánh trong cuốn Phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam [3]

cũng đã giới thiệu khá chi tiết những phong tục thờ cúng trong gia đình Việt

Nam, đó là: phong tục thờ cúng tổ tiên, thờ cúng các vị thần thờ tại gia và thờ

phụng trong ngày Tết.

Trong cuốn Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam [76], tác giả Trần Ngọc

Thêm đã miêu tả khái quát các loại hình tín ngưỡng Việt Nam như: tín ngưỡng

phồn thực (thờ sinh thực khí và thờ hành vi giao phối), tín ngưỡng sùng bái tự

nhiên (thờ Bà Trời, Bà Đất, Bà Nước; thờ động vật và thưc vật), tín ngưỡng

sùng bái con người (thờ Thổ Công, thờ Thành Hoàng, Tứ bất tử). Tác giả chỉ rõ

các loại hình tín ngưỡng trên cũng như những bộ phận khác của văn hóa, là tấm

6

gương phản ánh trung thành những đặc trưng nông nghiệp lúa nước, biểu hiện

sự tôn trọng và gắn bó mật thiết với thiên nhiên, nguyên lý âm dương, khuynh

hướng đề cao nữ tính, tính đa thần…

Nguyễn Đăng Duy đã dành nhiều sự quan tâm tới các tín ngưỡng truyền

thống Việt Nam như: tín ngưỡng thờ cúng Tổ tiên, tín ngưỡng thờ Thần, tín

ngưỡng thờ Mẫu, tín ngưỡng ở các dân tộc ít người trong cuốn Các hình thái tín

ngưỡng, tôn giáo ở Việt Nam [14]. Theo tác giả, tín ngưỡng không phải là một

bộ phận của tôn giáo mà tồn tại với tư cách một hình thái ý thức xã hội bên cạnh

tôn giáo, không phải tồn tại với ý nghĩa niềm tin nhằm cứu cánh cho cái chết

như tôn giáo mà là niềm tin cầu mong cho hiện thực sống.

Tiếp theo phải kể đến công trình Về văn hóa và tín ngưỡng truyền thống

người Việt của Léopold Cadiere (1997, Bản dịch). Ông là một linh mục người

Pháp làm việc tại Việt Nam. Cuốn sách này đã trình bày những tư tưởng, cách

nhìn nhận và sự hiểu biết của ông về văn hoá, tín ngưỡng truyền thống của

người Việt một cách rất sâu sắc. Léopold Cadiere được xem là một trong những

người đi đầu trong việc nghiên cứu dân tộc học ở Việt Nam và nghiên cứu về tín

ngưỡng Việt Nam. Ngoài công trình trên, Léopold Michle Cadìere còn cho xuất

bản bộ sách Văn hóa, tín ngưỡng và thực hành tôn giáo người Việt. Trong bộ

sách này, ông đã tiến hành nghiên cứu tín ngưỡng, các thực hành lễ nghi tôn

giáo, phong tục tập quán với cái nhìn bao dung, khách quan và đã phải thừa

nhận rằng người Việt rất sâu sắc về tôn giáo, tín ngưỡng và tự đáy lòng người

Việt đang lưu giữ một tia sáng tôn giáo tự nhiên mà tạo hóa vốn ấn dấu vào tâm

khảm của nhân sinh. Với việc dày công nghiên cứu văn hóa, tín ngưỡng, tôn

giáo Việt, Léopold Cadière đã có một tâm thức rất đặc biệt về dân tộc Việt như

ông thừa nhận: “Phải thừa nhận rằng người Việt nói cho đúng sống trong thế

giới siêu nhiên. Đại thể thì người Âu châu khó mà hiểu được trạng thái tâm hồn

này, vì nơi họ, khi tôn giáo chỉ còn là một số thực hành hay tậm chí một vài tin

7

tưởng, thì thường đóng khung trong một vài giới hạn thời gian hoặc không gian

và được họ dành cho một vài phút trong ngày của cuộc sống, một phần nhỏ

trong hoạt động của họ. Người Âu Châu dẫu sùng đạo, thường vẫn không sống

hết toàn bộ thời gian với Thượng Đế của mình. Người Việt, ngược lại, cho dù

giai cấp nào, đều cảm thấy mình trực tiếp thường xuyên với các thần thánh

trong thiên nhiên.”

Có thể thấy, hệ thống tài liệu nghiên cứu tín ngưỡng truyền thống Việt

Nam khá phong phú. Đây là những căn cứ, hệ quy chiếu giá trị để nghiên cứu

tác phẩm văn học dưới góc nhìn văn hóa tín ngưỡng. Gần đây, hướng nghiên

cứu này được quan tâm, triển khai. Tuy vậy, thực tế, số lượng công trình đi sâu

nghiên cứu về tín ngưỡng dân gian trong tác phẩm văn học lại không nhiều.

Trong sự bao quát, có thể chưa đầy đủ, chúng tôi xin điểm lược một số công

trình, bài viết nghiên cứu, luận văn như Yếu tố Phật giáo và tín ngưỡng dân

gian trong truyện thơ Nôm có nguồn gốc bản địa Việt Nam; Văn hóa dân gian

trong văn xuôi đương đại Việt Nam [20] của Vũ Thị Mỹ Hạnh; Một số biểu hiện

của văn hóa trong tác phẩm văn học dân gian trong trường phổ thông, Đạo trời

và tín ngưỡng dân gian qua ca dao của Nguyễn Thị Kim Ngân [48]…;Văn hóa

tâm linh người Việt trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh

[22] của Trương Thị Hòa; Văn hóa tâm linh trong Truyện Kiều và Văn chiêu

hồn của Nguyễn Du [81] của Hoàng Thị Thanh Xuân; Văn hóa tâm linh trong

văn xuôi trung đại của Hoàng Thị Minh Phương [59]. Đặc biệt là bài viết Sức

ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu Thượng Ngàn [1] của

Trần Thị An. Trong bài viết này, tác giả đã đặt không gian của cuốn tiểu thuyết

trong bối cảnh văn hóa dân gian Việt Nam ở nhiều thời điểm để chỉ ra sự tác

động của tín ngưỡng dân gian lên không gian nghệ thuật của tiểu thuyết Mẫu

Thượng Ngàn, qua đó, bước đầu nhìn nhận quan điểm của nhà văn về tín

ngưỡng dân gian của người Việt. Hay bài viết Tín ngưỡng và giải mã tín ngưỡng

8

trong văn học dân gian người Việt [18] của Nguyễn Thị Bích Hà. Tác giả Bích

Hà đã đưa ra cách hiểu về khái niệm tín ngưỡng, mã tín ngưỡng, đặc điểm tín

ngưỡng dân gian Việt Nam từ đó làm rõ mối quan hệ giữa tín ngưỡng dân gian

và văn học dân gian đồng thời chỉ ra các dấu hiệu của tín ngưỡng dân gian trong

văn học dân gian Việt Nam thông qua các ví dụ và phân tích cụ thể. Bài viết này

cùng các công trình nghiên cứu trên là những gợi dẫn quý báu cho chúng tôi

trong quá trình thực hiện luận văn này.

2.2. Nghiên cứu vấn đề tín ngưỡng dân gian trong Truyền kì mạn lục

Nguyễn Dữ được biết đến với tư cách một nhà nho ẩn dật gần như suốt cả

cuộc đời trong thời trung đại với tác phẩm bất hủ Truyền kì mạn lục. Từ khi tác

phẩm ra đời tới nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu bàn về những giá trị

nhiều mặt cùng vị trí văn học sử của nó đối với sự phát triển của thể loại truyện

ngắn truyền kì trung đại. Từ các bậc túc nho thời xưa cho đến các nhà nghiên cứu

văn học thời hiện đại đều đánh giá cao và coi tác phẩm là một biểu hiện vinh dự

cho nền văn học nước nhà. Đặc biệt ở thế kỷ XVIII, một thế kỷ rực rỡ nhất của

văn học trung đại, các học giả nổi tiếng như Vũ Khâm Lân, Lê Quý Đôn, Phan

Huy Chú đã từng ca ngợi Truyền kỳ mạn lục là một “thiên cổ kỳ bút”, áng văn

hay của bậc đại gia với lời lẽ thanh tao tốt đẹp. Nghiên cứu về Nguyễn Dữ và tác

phẩm truyền kỳ nổi tiếng này có thể kể đến các khuynh hướng với các công trình

tiêu biểu như:

Thứ nhất là các nghiên cứu về nội dung, nghệ thuật của tác phẩm. Vũ

Thanh là một nhà nghiên cứu dành rất nhiều tâm huyết với tác phẩm Truyền kỳ

mạn lục. Trong bài viết Những biến đổi của yếu tố kì và thực trong truyện ngắn

truyền kỳ Việt Nam, tác giả đã chỉ ra bút pháp đặc trưng của thể truyền kỳ. Theo

tác giả, sử dụng yếu tố “kỳ” không phải chỉ với chức năng vỏ bọc che dấu dụng

ý của nhà văn mà còn với tư cách là bút pháp nghệ thuật mang tính đặc trưng

của thể loại. Cũng liên quan đến vấn đề này, trong bài viết Thể loại truyện kỳ ảo

9

Việt Nam trung đại - Quá trình nảy sinh và phát triển đến đỉnh điểm [74], tác giả

Vũ Thanh còn chỉ ra một cách thuyết phục các vai trò của yếu tố kỳ ảo trong

Truyền kỳ mạn lục trong việc thể hiện các giá trị nội dung và phong cách tác giả

Nguyễn Dữ.

Khi xem xét Truyền kỳ mạn lục dưới góc độ thi pháp học, Trần Nho Thìn

trong bài viết Thi pháp truyện ngắn trung đại Việt Nam đã cho rằng: “Xét về thi

pháp, phải nghĩ đến vai trò của kỳ ảo như là một biện pháp đối phó với sự cấm

kị” và tác giả cũng cho rằng “Nếu không đặt các nhân vật nữ vào vị trí hồn ma,

người của cõi âm, thì vị tất tác giả đã dám kể lại những ý nghĩ và hành động vốn

tự nhiên, phàm tục của các nhân vật, cả nam lẫn nữ. Rõ ràng việc sử dụng yếu

tố ma quái, kì ảo ở đây có ý nghĩa của bức bình phong che chắn búa rìu dư luận

của xã hội Nho giáo vốn được đinh hướng theo lý tưởng quả dục, tiết dục” [77].

Bài viết Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn

Dữ [25], Nguyễn Phạm Hùng cũng đã đi sâu khai thác các khuynh hướng sáng

tác của Nguyễn Dữ trong tác phẩm. Ngoài ra có thể kể đến một số bài viết, công

trình khác nghiên cứu về các phương diện cụ thể khác của tác phẩm này như:

Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới; Không gian và

thời gian trong Truyền kỳ mạn lục của Trần Thị Đoan Trang; Hệ thống nhân vật

nữ trong Truyền kỳ mạn lục [72] của Nông Phương Thanh; Hình tượng nho sĩ

hành đạo trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ của Đặng Thị Thu Hương;

Tìm hiểu thơ và từ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ; Vấn đề tiếp nhận

ảnh hưởng truyện dân gian Việt Nam trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ;

Tìm hiểu sắc thái dục tính trong Truyền kỳ mạn lục của Lê Thị Hoài Thu…

Thứ hai, nghiên cứu theo hướng so sánh tác phẩm Truyền kỳ mạn lục với

những sáng tác trong và ngoài nước. So sánh Truyền kỳ mạn lục với các tác

phẩm trong nước có thể kể đến các công trình, bài viết như: Nhân vật kỳ ảo

trong Truyền kỳ mạn lục và truyện cổ tích Việt Nam của Đặng Thị Thoan; So