Thực trạng và hiệu quả can thiệp dự phòng bệnh răng miệng ở học sinh tiểu học người Mông tỉnh Yên Bái

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NGUYỄN NGỌC NGHĨA

THỰC TRẠNG VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP

DỰ PHÒNG BỆNH RĂNG MIỆNG Ở HỌC SINH TIỂU HỌC

NGƯỜI MÔNG TỈNH YÊN BÁI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

THÁI NGUYÊN - 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NGUYỄN NGỌC NGHĨA

THỰC TRẠNG VÀ HIỆU QUẢ CAN THIỆP

DỰ PHÒNG BỆNH RĂNG MIỆNG Ở HỌC SINH TIỂU HỌC

NGƯỜI MÔNG TỈNH YÊN BÁI

Chuyên ngành: Vệ sinh xã hội học và Tổ chức y tế

Mã số: 62.72.01.64

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. TRỊNH ĐÌNH HẢI

THÁI NGUYÊN - 2015

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai

công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả luận án

Nguyễn Ngọc Nghĩa

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, phòng Quản lý đào tạo Sau

Đại học trường Đại học Y Dược Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi

trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành Luận án.

Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn

PGS.TS Trịnh Đình Hải, cố PGS.TS Nguyễn Văn Tư, những người Thầy đã

dành nhiều thời gian hướng dẫn, tận tình chỉ bảo và định hướng cho tôi trong

suốt thời gian nghiên cứu để hoàn thành Luận án.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban lãnh đạo, giảng viên, nhân viên khoa Y

tế Công cộng, bộ môn Dịch tễ học trường Đại học Y Dược đã tạo điều kiện

thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám đốc, các phòng chuyên môn của Sở

Y tế tỉnh Yên Bái, Ban lãnh đạo phòng Giáo dục và Đào tạo, trung tâm y tế

huyện Trạm Tấu và Mù Cang Chải. Ban Giám hiệu, giáo viên, nhân viên các

trường tiểu học và trung học cơ sở Bản Công, Xà Hồ, Púng Luông, Nậm Có đã

tạo mọi điều kiện thuận lợi để giúp đỡ tôi trong quá trình điều tra, nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp, những người bạn

thân thiết đã luôn giúp đỡ, động viên, khích lệ, chia sẻ khó khăn trong thời

gian tôi học tập và hoàn thành khóa học.

Xin trân trọng cảm ơn !

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2014

Tác giả luận án

Nguyễn Ngọc Nghĩa

iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BRM - Bệnh răng miệng

CSSK - Chăm sóc sức khỏe

CPI - Chỉ số nhu cầu điều trị quanh răng

CSSKRM - Chăm sóc sức khỏe răng miệng

CSRM - Chăm sóc răng miệng

CSHQ - Chỉ số hiệu quả

CTNHĐ - Chương trình Nha học đường

CT - Can thiệp

ĐC - Đối chứng

GDSK - Giáo dục sức khỏe

HGĐ - Hộ gia đình

HS - Học sinh

HQCT - Hiệu quả can thiệp

KAP - Kiến thức, thái độ, thực hành

KCB - Khám chữa bệnh.

NHĐ - Nha học đường

RHM - Răng hàm mặt

RM - Răng miệng

SL - Số lượng

SMTR/DMF - Sâu mất trám răng vĩnh viễn/Decay Miss Fill

smtr/dmf - Sâu mất trám răng sữa/decay miss fill

TT- GDSK - Truyền thông giáo dục sức khỏe

PHHS - Phụ huynh học sinh

TL - Tỷ lệ

WHO - Tổ chức Y tế thế giới (World Health Organization)

YTHĐ - Y tế học đường

VV - Vĩnh viễn

P.Luông - Púng Luông

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN.......................................................................................................................ii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................iii

MỤC LỤC...........................................................................................................................iv

DANH MỤC BẢNG.........................................................................................................viii

DANH MỤC BIỂU ĐỒ.......................................................................................................x

DANH MỤC SƠ ĐỒ..........................................................................................................xi

DANH MỤC HÌNH...........................................................................................................xii

DANH MỤC HỘP KẾT QUẢ ĐỊNH TÍNH ..................................................................xiii

ĐẶT VẤN ĐỀ .....................................................................................................................1

Chƣơng 1. TỔNG QUAN.................................................................................................3

1.1. Một số khái niệm cơ bản về bệnh răng miệng....................................................................... 3

1.1.1. Khái niệm về bệnh răng miệng............................................................................................ 3

1.1.2. Khái niệm về bệnh sâu răng............................................................................ 3

1.1.3. Khái niệm về bệnh viêm lợi.............................................................................. 3

1.1.4. Bệnh căn, bệnh sinh của sâu răng ..................................................................... 4

1.1.5. Đặc điểm răng ở trẻ em..................................................................................... 7

1.1.6. Đặc điểm sâu răng ở trẻ em .............................................................................. 8

1.2. Thực trạng bệnh răng miệng trên thế giới và Việt Nam....................................................... 8

1.2.1. Nghiên cứu bệnh sâu răng trên thế giới............................................................ 8

1.2.2. Nghiên cứu bệnh sâu răng ở Việt Nam.......................................................... 10

1.2.3. Nghiên cứu bệnh viêm lợi trên thế giới .......................................................... 13

1.2.4. Nghiên cứu bệnh viêm lợi ở Việt Nam......................................................... 14

1.3. Thực trạng bệnh răng miệng của học sinh tiểu học ở Miền núi phía Bắc và tỉnh

Yên Bái .............................................................................................................................. 16

1.3.1. Đối với bệnh sâu răng ..................................................................................... 16

1.3.2. Đối với bệnh viêm lợi .................................................................................... 18

1.4. Một số yếu tố liên quan đến bệnh răng miệng ở học sinh tiểu học ................................... 19

1.4.1. Không được chăm sóc y tế thường xuyên ...................................................... 19

1.4.2. Kiến thức, thái độ, thực hành phòng bệnh của HS còn hạn chế ..................... 20

1.4.3. Công tác truyền thông, giáo dục sức khỏe chưa thường xuyên...................... 21

v

1.4.4. Phong tục, tập quán về chăm sóc răng miệng cho học sinh của người

Mông còn nhiều hạn chế ................................................................................ 22

1.5. Một số hoạt động can thiệp dự phòng nâng cao sức khỏe răng miệng cho học

sinh tiểu học hiện nay. ...................................................................................................... 24

1.5.1. Giáo dục sức khoẻ răng miệng tại trường........................................................... 24

1.5.2. Kết hợp chải răng với xúc miệng Fluor hàng tuần .............................................. 25

1.5.3. Khám định kỳ phát hiện sớm bệnh răng miệng................................................... 27

1.5.4. Điều trị sớm bệnh răng miệng ........................................................................ 28

1.5.5. Tăng cường truyền thông và hướng dẫn kiến thức phòng bệnh răng

miệng cho học sinh và cộng đồng.................................................................. 30

1.6. Tóm tắt một số mô hình can thiệp phòng chống bệnh răng miệng.............................. 32

1.6.1. Trên thế giới...................................................................................................... 32

1.6.2. Ở Việt Nam...................................................................................................... 33

Chƣơng 2. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............................38

2.1. Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................................ 38

2.1.1 Trong nghiên cứu định lượng .......................................................................... 38

2.1.2. Trong nghiên cứu định tính............................................................................. 38

2.1.3. Tiêu chuẩn loại trừ.......................................................................................... 38

2.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu......................................................................................... 38

2.2.1.Địa điểm nghiên cứu........................................................................................ 38

2.2.2. Thời gian nghiên cứu ...................................................................................... 38

2.3. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................................38

2.3.1. Thiết kế nghiên cứu: Nghiên cứu kết hợp định lượng và định tính theo

mô hình tích hợp đánh giá theo trình tự bao gồm các thiết kế cụ thể sau:...........39

2.3.2. Cỡ mẫu và kỹ thuật chọn mẫu .................................................................................40

2.3.3. Tập huấn, bồi dưỡng nâng cao năng lực cho nhóm nòng cốt trong công

tác quản lý và chăm sóc sức khoẻ răng miệng cho học sinh ................................44

2.3.4. Hoạt động truyền thông giáo dục sức khoẻ.............................................................45

2.3.5. Khám phát hiện sớm BRM......................................................................................46

2.3.6. Tư vấn điều trị bệnh răng miệng..............................................................................46

2.3.7. Giảng dạy kiến thức về chăm sóc sức khoẻ RM cho học sinh.............................46

2.3.8. Xúc miệng dung dịch fluor 0,2 %..........................................................................47

2.4. Xây dựng mô hình can thiệp và các hoạt động triển khai .........................................47

2.5. Các chỉ số nghiên cứu: ...............................................................................................49

vi

2.5.1. Các chỉ số cho mục tiêu 1 ............................................................................... 49

2.5.2. Các chỉ số cho mục tiêu 2 ............................................................................... 49

2.5.3. Các chỉ số cho mục tiêu 3 ............................................................................... 50

2.6. Các tiêu chuẩn, tiêu chí đánh giá, xác định.................................................................51

2.6.2. Các tiêu chuẩn xác định bệnh (theo tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh của Tổ

chức Y tế thế giới năm 1998).................................................................................52

2.6.3. Cách đánh giá phân mức độ kiến thức, thái độ, thực hành trong chăm sóc

sức khỏe răng miệng học sinh................................................................................53

2.6.4. Tiêu chuẩn phân loại hộ nghèo và không nghèo ....................................................53

2.6.5. Các tiêu chí đánh giá khác .......................................................................................53

2.7. Đánh giá hiệu quả can thiệp........................................................................................54

2.8. Đánh giá sự chấp nhận của cộng đồng đối với giải pháp can thiệp ..........................54

2.9. Kỹ thuật thu thập số liệu nghiên cứu..........................................................................54

2.9.1. Kỹ thuật thu thập số liệu đầu vào ............................................................................54

2.9.2. Kỹ thuật thu thập số liệu sau can thiệp....................................................................55

2.10. Phương pháp khống chế sai số..................................................................................56

2.11. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu.............................................................................56

2.12. Phương pháp xử lý số liệu: Xử lý số liệu bằng phương pháp thống kê y

học trên phần mền máy tính theo chương trình Stata 10.0, Epinfo 6.04.............57

Chƣơng 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..........................................................................58

3.1. Thực trạng bệnh răng miệng ở học sinh tiểu học người Mông ......................................... 58

3.1.1. Một số đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu......................................... 58

3.1.2. Thực trạng bệnh răng miệng của học sinh...................................................... 60

3.2. Một số yếu tố liên quan đến bệnh răng miệng của HS tiểu học ........................................ 71

3.2.1. Một số yếu tố liên quan đến BRM trong nghiên cứu định lượng ................... 71

3.2.2. Một số yếu tố liên quan đến BRM trong nghiên cứu định tính ...................... 75

3.3. Hiệu quả can thiệp dự phòng BRM ở học sinh tiểu học người Mông............................. 76

3.3.1. Kết quả thực hiện các hoạt động trong mô hình can thiệp ............................. 76

3.3.2. Hiệu quả của hoạt động can thiệp bằng truyền thông giáo dục sức khỏe

phòng bệnh răng miệng cho học sinh trong nghiên cứu định lượng..................79

3.3.3. Hiệu quả của hoạt động can thiệp bằng truyền thông giáo dục sức khỏe

phòng bệnh răng miệng cho học sinh Trong nghiên cứu định tính....................84

3.3.4. Kết quả của phương pháp tư vấn điều trị........................................................ 85

vii

3.3.5. Kết quả của phương pháp nâng cao năng lực quản lý trong chăm sóc

sức khoẻ răng miệng ...................................................................................... 85

3.3.6. Hiệu quả phối hợp các biện pháp can thiệp đối với BRM của học sinh

tiểu học trong nghiên cứu định lượng ........................................................... 86

3.3.7. Hiệu quả phối hợp các hoạt động can thiệp đối với BRM của học sinh

tiểu học người Mông trong nghiên cứu định tính ........................................ 93

Chƣơng 4. BÀN LUẬN...................................................................................................95

4.1. Thực trạng về bệnh răng miệng của học sinh tiểu học người Mông tỉnh Yên Bái.......... 95

4.1.1. Một số đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu......................................... 95

4.1.2. Thực trạng bệnh răng miệng của học sinh tiểu học người Mông ................... 96

4.2. Một số yếu tố liên quan đến bệnh răng miệng...................................................................105

4.2.1. Liên quan giữa KAP vệ sinh răng miệng của học sinh.................................................105

4.2.2. Liên quan giữa phong tục tập quán của người Mông với BRM.........................109

4.3. Hiệu quả của hoạt động can thiệp dự phòng bệnh răng miệng ở học sinh tiểu

học người Mông tại hai huyện tỉnh Yên Bái................................................................112

4.3.1. Hiệu quả của mô hình can thiệp....................................................................112

4.3.2. Hiệu quả của biện pháp truyền thông nâng cao KAP cho học sinh, giáo

viên và phụ huynh học sinh trong phòng bệnh răng miệng..............................114

4.3.3. Hiệu quả phối hợp các biện pháp can thiệp đối với BRM của học sinh

tiểu học người Mông tỉnh Yên Bái ..............................................................117

4.4. Tính bền vững và khả năng duy trì của mô hình .....................................................122

4.5. Một số hạn chế của quá trình can thiệp ....................................................................123

KẾT LUẬN .....................................................................................................................125

KHUYẾN NGHỊ.............................................................................................................127

CÁC BÀI BÁO ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.............................128

TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................................129

PHỤ LỤC

viii

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Phân loại BRM theo tổ chức Y tế thế giới -1998............................52

Bảng 3.1. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo trường, tuổi ............................58

Bảng 3.2. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo lớp, giới .................................58

Bảng 3.3. Phân bố theo trình độ học vấn hiện tại của mẹ ..............................59

Bảng 3.4 Tỷ lệ bệnh răng miệng theo trường .................................................60

Bảng 3.5. Phân bố tỷ lệ bệnh răng miệng theo độ tuổi ..................................61

Bảng 3.6. Phân bố tỷ lệ bệnh răng miệng theo giới .......................................62

Bảng 3.7. Tỷ lệ bệnh sâu răng sữa theo trường ...............................................62

Bảng 3.8. Tỷ lệ bệnh sâu răng vĩnh viễn theo trường......................................63

Bảng 3.9. Chỉ số sâu, mất, trám và cơ cấu sâu, mất, trám răng sữa và

răng vĩnh viễn của học sinh...........................................................63

Bảng 3.10. Cơ cấu sâu, mất, trám răng sữa và răng vĩnh viễn theo trường..........64

Bảng 3.11. Chỉ số sâu mất trám răng sữa và răng vĩnh viễn theo trường .......64

Bảng 3.12. Tình trạng sâu răng và chỉ số sâu- mất - trám/ người theo tuổi.........65

Bảng 3.13. Sâu răng và chỉ số sâu- mất - trám/ người theo trường................65

Bảng 3.14. Các hình thái tổn thương ở răng....................................................66

Bảng 3.15. Phân tích các biểu hiện quanh răng của học sinh theo tuổi ..........67

Bảng 3.16. Phân tích các biểu hiện quanh răng của học sinh theo trường......67

Bảng 3.17. Liên quan giữa kiến thức về bệnh răng miệng của học sinh

với bệnh răng miệng .....................................................................71

Bảng 3.18. Liên quan giữa thái độ của học sinh với bệnh răng miệng ..........71

Bảng 3.19. Liên quan giữa thực hành chải răng hàng ngày của học sinh .......72

Bảng 3.20. Liên quan giữa chăm sóc y tế với BRM ......................................72

Bảng 3.21. Liên quan giữa kiến thức của Phụ huynh học sinh .......................73

Bảng 3.22. Liên quan giữa thái độ của Phụ huynh học sinh với BRM...........73

Bảng 3.23. Liên quan giữa hướng dẫn VSRM trên lớp với BRM ..................74

Bảng 3.24. Liên quan giữa cao răng (mảng bám) với BRM ..........................74

ix

Bảng 3.25. Liên quan đến kinh tế gia đình của học sinh với BRM ...............75

Bảng 3.26. Đánh giá kết quả tập huấn cho cán bộ nhóm nòng cốt .................77

Bảng 3.27. Kết quả hoạt động truyền thông giáo dục sức khỏe.....................78

Bảng 3.28. Kiến thức phòng BRM của học sinh trước và sau CT..................79

Bảng 3.29. Thái độ phòng BRM của học sinh ở thời điểm trước và ..............80

Bảng 3.30. Thực hành phòng BRM của học sinh trước và sau can thiệp .......81

Bảng 3.31. Thay đổi KAP trong phòng BRM của giáo viên trước và

sau khi thực hiện các hoạt động can thiệp.....................................82

Bảng 3.32. Hiệu quả can thiệp KAP phòng BRM đối với giáo viên ..............82

Bảng 3.33. Thay đổi KAP trong phòng BRM của phụ huynh học sinh

trước và sau khi thực hiện các hoạt động can thiệp ......................83

Bảng 3.34. Hiệu quả can thiệp KAP phòng BRM đối với phụ huynh. ...........84

Bảng 3.35. Tỷ lệ sâu răng sữa, răng vĩnh viễn trước- sau can thiêp .............86

Bảng 3.36. CSHQ và HQCT đối với sâu răng sữa và răng vĩnh viễn .............87

Bảng 3.37. Chỉ số sâu-mất-trám răng sữa trước- sau can thiệp giữa

nhóm nghiên cứu và nhóm chứng theo trường .............................87

Bảng 3.38. Chỉ số sâu-mất-trám răng vĩnh viễn trước- sau can thiệp

giữa nhóm can thiệp và nhóm chứng theo trường.........................88

Bảng 3.39. CSHQ và HQCT đối với chỉ số sâu - mất - trám răng sữa ..........89

Bảng 3.40. So sánh tỷ lệ bệnh quanh răng giữa 2 nhóm trước can thiệp ........89

Bảng 3.41. So sánh tỷ lệ bệnh quanh răng giữa hai nhóm sau can thiệp ........90

Bảng 3.42. So sánh tỷ lệ bệnh quanh răng giữa hai nhóm .............................90

Bảng 3.43. CSHQ và hiệu quả can thiệp đối với bệnh quanh răng.................91

Bảng 3.44. So sánh tỷ lệ viêm lợi giữa hai nhóm trước can thiệp...................91

Bảng 3.45. So sánh tỷ lệ viêm lợi giữa hai nhóm sau can thiệp......................92

Bảng 3.46. So sánh tỷ lệ viêm lợi giữa hai nhóm trước và sau can thiệp .......92

Bảng 3.47. CSHQ và hiệu quả can thiệp phòng bệnh viêm lợi.......................93

Bảng 4.1. So sánh hiệu quả can thiệp bệnh quanh răng với .........................120

x

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1. Phân bố theo nghề nghiệp hiện tại của mẹ học sinh .........................59

Biểu đồ 3.2. Phân loại thành phần kinh tế của các hgia đình ................................60

Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ bệnh sâu răng, viêm lợi theo trường .......................................61

Biểu đồ 3.4. Tỷ lệ bệnh quanh răng của học sinh theo địa điểm...........................66

xi

DANH MỤC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 2.1. Sơ đồ can thiệp so sánh trước sau có đối chứng ...........................39

Sơ đồ 2.2. Sơ đồ mô hình huy động nguồn lực cộng đồng tham gia vào

hoạt động can thiệp dự phòng bệnh răng miệng cho học sinh................47

xii

DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1. Sơ đồ Keyes ............................................................................................4

Hình 1.2. Sơ đồ White ............................................................................................5

Hình 1.3. Sơ đồ nguyên nhân và các yếu tố liên quan đến sâu răng .....................6

Hình 1.4. Sơ đồ cấu tạo răng ..................................................................................7

Hình 1.5. Bản đồ hành chính tỉnh Yên Bái...........................................................37

xiii

DANH MỤC HỘP KẾT QUẢ ĐỊNH TÍNH

Hộp 3.1. Ý kiến về tình hình mắc BRM ở học sinh....................................68

Hộp 3.2. Ý kiến đại diện của giáo viên nhà trường ....................................69

Hộp 3.3. Ý kiến đại diện của lãnh đạo UBND xã.......................................69

Hộp 3.4. Ý kiến đại diện cán bộ y tế xã......................................................70

Hộp 3.5. Ý kiến đại diện phụ huynh học sinh ............................................70

Hộp 3.6. Ý kiến về công tác tổ chức của mô hình can thiệp.......................93

Hộp 3.7. Ý kiến về thực hiện hoạt động chuyên môn.................................94

Hộp 3.8. Ý kiến của trung tâm Y tế............................................................94

Hộp 3.9. Ý kiến về sự phối hợp thực hiện mô hình ....................................94