Thực trạng tật khúc xạ ở học sinh một số trường trung học cơ sở tại nội thành thành phố Thái Nguyên và thử nghiệm mô hình qunr lý tật khúc xạ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC

NGUYỄN MẠNH QUỲNH

THỰC TRẠNG TẬT KHÚC XẠ Ở HỌC SINH

MỘT SỐ TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ

TẠI NỘI THÀNH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN VÀ

THỬ NGHIỆM MÔ HÌNH QUẢN LÝ TẬT KHÚC XẠ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

THÁI NGUYÊN – 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y DƯỢC

NGUYỄN MẠNH QUỲNH

THỰC TRẠNG TẬT KHÚC XẠ Ở HỌC SINH

MỘT SỐ TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ

TẠI NỘI THÀNH THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN VÀ

THỬ NGHIỆM MÔ HÌNH QUẢN LÝ TẬT KHÚC XẠ

Chuyên ngành: Y tế Công cộng

Mã số: 9.72.07.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

PGS. TS NGUYỄN VĂN HIẾN PGS. TS ĐÀM THỊ TUYẾT

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng

được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 2 năm 2020

Nguyễn Mạnh Quỳnh

ii

LỜI CẢM ƠN

Để có được những kết quả như ngày hôm nay, tôi xin trân trọng cảm ơn

Đảng ủy, Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, các Phòng, Khoa, Bộ môn và các

thầy giáo, cô giáo, cán bộ Trường Đại học Y Dược - Đại học Thái Nguyên đã

trang bị cho tôi kiến thức, tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt quá trình

học tập, nghiên cứu và hoàn thành Luận án.

Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn

chân thành tới PGS.TS Nguyễn Văn Hiến - Trường Đại học Y Hà Nội,

PGS.TS Đàm Thị Tuyết - Trường Đại học Y Dược - Đại học Thái Nguyên, là

những người thầy (cô) đã dành nhiều thời gian hướng dẫn, tận tình chỉ bảo và

định hướng cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành Luận án.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám đốc Bệnh viện Mắt Thái Nguyên,

Phòng Giáo dục thành phố Thái Nguyên, Ban giám hiệu các Trường Trung học

cơ sở Chu Văn An, Hoàng Văn Thụ, Quang Trung và Nha Trang, thành phố

Thái Nguyên đã hỗ trợ tôi trong quá trình làm nghiên cứu. Tôi xin chân thành

cảm ơn các đồng nghiệp tại Bệnh viện Mắt, các học sinh và phụ huynh tại các

trường Trung học cơ sở đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời

gian học tập, nghiên cứu đề tài Luận án.

Trong quá trình nghiên cứu hoàn thành Luận án, tôi đã nhận được sự động

viên, chia sẻ, giúp đỡ của gia đình, anh em, bạn bè, đồng nghiệp, những người

thân. Tôi xin phép được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc.

Xin trân trọng cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 2 năm 2020

Nguyễn Mạnh Quỳnh

iii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

BCĐ : Ban chỉ đạo

CBYT : Cán bộ y tế

CS : Cộng sự

CSHQ : Chỉ số hiệu quả

CT : Can thiệp

CTHĐ : Cận thị học đường

D : Đi ốp

ĐCTĐ : Độ cầu tương đương

ĐNT : Đếm ngón tay

HQCT : Hiệu quả can thiệp

HS : Học sinh

KAP : Kiến thức, thái độ, thực hành (Knowledge, attitude, practice)

MP : Mắt phải

MT : Mắt trái

PH : Phụ huynh

PVS : Phỏng vấn sâu

SL : Số lượng

THCS : Trung học cơ sở

THPT : Trung học phổ thông

TKX : Tật khúc xạ

TLN : Thảo luận nhóm

TT-GDSK : Truyền thông giáo dục sức khỏe

UCVA : Thị lực không kính (Uncorrected visual acuity)

WHO : Tổ chức Y tế thế giới (World Health Organization)

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT.....................................................................iii

ĐẶT VẤN ĐỀ.................................................................................................. 1

Chương 1. TỔNG QUAN ............................................................................... 3

1.1. Khái niệm và một số tật khúc xạ thường gặp ............................................ 3

1.1.1. Khái niệm về tật khúc xạ......................................................................... 3

1.1.2. Ảnh hưởng của tật khúc xạ ..................................................................... 3

1.1.3. Các loại tật khúc xạ ................................................................................. 3

1.2. Thực trạng tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh trên thế giới và Việt Nam ...... 5

1.2.1. Thực trạng cận thị học đường trên thế giới và Việt Nam....................... 5

1.2.2. Thực trạng viễn thị ở lứa tuổi học sinh trên thế giới và Việt Nam......... 9

1.2.3. Thực trạng loạn thị ở lứa tuổi học sinh trên thế giới và Việt Nam....... 11

1.2.4. Thực trạng tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh trên thế giới và Việt Nam . 13

1.3. Các yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh ........................ 16

1.3.1. Các yếu tố nhân khẩu học ..................................................................... 17

1.3.2. Các yếu tố cá nhân về kiến thức, thái độ và thực hành phòng ngừa tật

khúc xạ ở lứa tuổi học sinh ................................................................... 19

1.3.3. Yếu tố gia đình ...................................................................................... 21

1.3.4. Yếu tố nhà trường.................................................................................. 22

1.4. Giải pháp can thiệp giảm thiểu tật khúc xạ.............................................. 27

1.4.1. Các phương pháp điều trị tật khúc xạ ................................................... 27

1.4.3. Một số can thiệp phòng ngừa tật khúc xạ trên thế giới......................... 29

1.4.4. Một số can thiệp phòng ngừa tật khúc xạ tại Việt Nam........................ 32

Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............. 40

2.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................... 40

v

2.2. Địa điểm nghiên cứu ................................................................................ 40

2.3. Thời gian nghiên cứu ............................................................................... 41

2.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 42

2.4.1. Thiết kế nghiên cứu............................................................................... 42

2.4.2. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu cho nghiên cứu định lượng .......... 43

2.4.3. Cỡ mẫu và chọn mẫu cho nghiên cứu định tính ................................... 46

2.5. Một số hoạt động can thiệp được thực hiện............................................. 46

2.6. Biến số và chỉ số nghiên cứu.................................................................... 52

2.6.1. Chỉ số nghiên cứu cho mục tiêu 1......................................................... 52

2.6.2. Chỉsố nghiên cứu cho mục tiêu 2 .............................................................. 56

2.7. Tiêu chuẩn đánh giá một số chỉ số sử dụng trong nghiên cứu................. 57

2.8. Công cụ và phương pháp thu thập thông tin............................................ 59

2.8.1. Công cụ nghiên cứu .............................................................................. 59

2.8.2. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 59

2.9. Phương pháp khống chế sai số................................................................. 60

2.10. Xử lý và phân tính số liệu ...................................................................... 61

2.11. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu .......................................................... 61

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................ 64

3.1. Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở học sinh một số

trường THCS tại nội thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên

............................................................................................................... 64

3.1.1. Thực trạng tật khúc xạ ở học sinh một số trường THCS tại nội thành,

thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên (n = 1130) ........................ 64

3.1.2. Các yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở học sinh một số trường THCS tại

nội thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên .......................... 70

3.2. Thực trạng quản lý và đánh giá mô hình can thiệp ứng dụng công nghệ

thông tin trong quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung học cơ sở........ 85

3.2.1. Thực trạng quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung học cơ sở............... 85

vi

3.2.2. Hệ thống phần mềm .............................................................................. 87

Chương 4. BÀN LUẬN............................................................................... 100

4.1. Thực trạng và một số yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở học sinh một số

trường THCS tại nội thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên

............................................................................................................. 100

4.1.1. Thực trạng tật khúc xạ ở học sinh một số trường trung học cơ sở tại nội

thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên .............................. 100

4.1.2. Các yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở học sinh một số trường trung học

cơ sở tại nội thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên.......... 107

4.2. Thực trạng quản lý và đánh giá mô hình can thiệp và ứng dụng công nghệ

thông tin trong quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung học cơ sở...... 124

4.2.1. Thực trạng quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung học cơ sở............. 124

4.2.2. Hiệu quả mô hình can thiệp và ứng dụng công nghệ thông tin trong

quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung học cơ sở............................... 127

KẾT LUẬN.................................................................................................. 137

KHUYẾN NGHỊ.......................................................................................... 139

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ĐÃ

CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...........................................

TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................

PHẦN PHỤ LỤC...............................................................................................

vii

DANH MỤC BẢNG

Hình 2.1. Vị trí các trường điều tra tại TP Thái Nguyên ................................ 41

Hình 2.2. Phần mềm quản lý tật khúc xạ ........................................................ 49

Hình 2.3. Phần mềm cập nhật kết quả khám tật khúc xạ................................ 50

Hình 2.4. Các chức năng quản lý kết quả khám TKX, quản lý học sinh, quản

lý phụ huynh và giáo viên của phần mềm ........................................ 50

Hình 2.5. Các chức năng tương tác giữa bác sỹ, cán bộ y tế với học sinh và

giáo viên của phần mềm ................................................................... 51

Hình 2.6. Link kết nối với trang web tật khúc xạ và các bài truyền thông

phòng ngừa tật khúc xạ ..................................................................... 51

Hình 2.7. Tin tức nổi bật, tương tác với bác sỹ và chức năng chia sẻ thông tin

của phần mềm ................................................................................... 52

Hình 2.8. Thống kê kết quả truy cập và địa chỉ liên hệ của phần mềm.......... 52

Hình 2.9. Phân loại loạn thị theo trục ............................................................. 58

Hình 3.1. Danh sách bệnh nhân khám tật khúc xạ.......................................... 88

Hình 3.2. Tương tác với phụ huynh học sinh thông qua phần mềm liên lạc

điện tử của nhà trường ...................................................................... 88

viii

DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ

Sơ đồ 2.1. Mô hình quản lý tật khúc xạ bằng phần mềm ............................... 53

Sơ đồ 2.2. Sơ đồ thiết kế nghiên cứu ............................................................. 63

Biểu đồ 3.1. Kết quả thị lực của học sinh ở các trường tham gia nghiên cứu 64

Biểu đồ 3.2. Phân bố mức độ thị lực theo mắt (n = 1130).............................. 67

ix

DANH MỤC BẢNG

Bảng 3.1. Tỉ lệ tật khúc xạ ở học sinh phân bố theo trường nghiên cứu ........ 64

Bảng 3.2. Tỉ lệ tật khúc xạ ở học sinh theo khối lớp học ............................... 65

Bảng 3.3. Tỉ lệ tật khúc xạ ở học sinh nghiên cứu theo giới tính ................... 65

Bảng 3.4. Phân bố tật khúc xạ ở học sinh theo thời điểm phát hiện............... 66

Bảng 3.5. Phân bố học sinh các trường bị tật khúc xạ theo mắt..................... 66

Bảng 3.6. Kết quả đo khúc xạ tự động ở học sinh tính theo mắt ................... 67

Bảng 3.7. Tình hình khám mắt định kỳ của học sinh .................................... 68

Bảng 3.8. Kiến thức của học sinh về tật khúc xạ............................................ 70

Bảng 3.9. Một số hoạt động liên quan đến nhìn gần và nhìn xa của học sinh ..... 71

Bảng 3.10. Tình hình bố trí góc học tập của học sinh nghiên cứu ................. 71

Bảng 3.11. Tư thế ngồi học của đối tượng học sinh nghiên cứu .................... 72

Bảng 3.12. Kiến thức về TKX ở lứa tuổi học sinh của phụ huynh .................. 73

Bảng 3.13. Nhận định của phụ huynh về tình hình sức khỏe mắt của trẻ ...... 74

Bảng 3.14. Nhận định của phụ huynh học sinh về các hoạt động nhìn gần và

nhìn xa của trẻ............................................................................. 75

Bảng 3.15. Kết quả bố trí góc học tập của phụ huynh dành cho trẻ ............... 76

Bảng 3.16. Nhận định của phụ huynh về tư thế ngồi học của trẻ ................... 77

Bảng 3.17. Mối liên quan giữa việc tham gia lớp học thêm ngoài giờ chính

khóa của học sinh với tật khúc xạ............................................... 78

Bảng 3.18. Mối liên quan giữa giới tính học sinh với tật khúc xạ.................. 78

Bảng 3.19. Mối liên quan giữa thời gian sử dụng máy tính, chơi điện tử và

xem tivi mỗi ngày của học sinh với tật khúc xạ ......................... 79

Bảng 3.20. Mối liên quan giữa sự tham gia hoạt động ngoài trời và thời gian

giúp việc gia đình mỗi ngày với tật khúc xạ............................... 80

Bảng 3.21. Mối liên quan giữa kiến thức của học sinh với tật khúc xạ.......... 81

x

Bảng 3.22. Mối liên quan giữa cách bố trí/trang bị góc học tập tại nhà của học

sinh với tật khúc xạ ..................................................................... 81

Bảng 3.23. Mối liên quan giữa tư thế ngồi học của học sinh và việc nhắc nhở

tư thế ngồi học thường xuyên của phụ huynh với tật khúc xạ.... 82

Bảng 3.24. Mối liên quan giữa kiến thức của phụ huynh về tật khúc xạ với tật

khúc xạ của học sinh................................................................... 83

Bảng 3.25. Mối liên quan giữa việc khám mắt định kỳ với tật khúc xạ......... 83

Bảng 3.26. Thay đổi kiến thức về tật khúc xạ của học sinh trường can thiệp

(trường Quang Trung)................................................................89\

Bảng 3.27. Thay đổi kiến thức về tật khúc xạ của học sinh trường đối chứng

(trường Nha Trang)..................................................................... 90

Bảng 3.28. Thay đổi kiến thức về tật khúc xạ của phụ huynh trường can thiệp

(trường Quang Trung)................................................................. 91

Bảng 3.29. Thay đổi kiến thức về tật khúc xạ của phụ huynh trường đối chứng

(trường Nha Trang)..................................................................... 92

Bảng 3.30. Thay đổi một số hoạt động liên quan đến nhìn gần và nhìn xa của

học sinh trường can thiệp (trường Quang Trung)....................... 93

Bảng 3.31. Thay đổi một số hoạt động liên quan đến nhìn gần và nhìn xa của

học sinh trường đối chứng (trường Nha Trang) ......................... 94

Bảng 3.32. Thay đổi bố trí góc học tập của học sinh trường can thiệp ......... 95

Bảng 3.33. Thay đổi bố trí góc học tập của học sinh trường đối chứng......... 95

Bảng 3.34. So sánh sự thay đổi tỉ lệ tật khúc xạ của trường can thiệp và

trường đối chứng......................................................................... 96

xi

DANH MỤC HỘP

Hộp 3.1. Thực trạng tật khúc xạ của học sinh trung học cơ sở trên địa bàn

thành phố Thái Nguyên................................................................... 69

Hộp 3.2. Các yếu tố liên quan đến TKX của học sinh THCS ........................ 84

Hộp 3.3. Hoạt động phòng ngừa TKX từ phía nhà trường............................. 85

Hộp 3.4. Hoạt động phòng ngừa TKX từ phía gia đình ................................. 86

Hộp 3.5. Hiệu quả quản lý TKX cho học sinh................................................ 97

Hộp 3.6. Hiệu quả truyền thông phòng ngừa TKX ở lứa tuổi học sinh.......... 98

Hộp 3.7. Hiệu quả duy trì ứng dụng phần mềm trong quản lý phòng ngừa

TKX ở lứa tuổi học sinh ................................................................. 99

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Tật khúc xạ là một vấn đề y tế công cộng quan trọng trên thế giới cũng

như ở Việt Nam. Tật khúc xạ bao gồm: cận thị, viễn thị và loạn thị [8], [126].

Tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh đang chiếm tỉ lệ cao và ngày một gia tăng do

áp lực học tập và việc thay đổi các thói quen, lối sống, cũng như sự phát triển

của phương tiện nghe nhìn, công nghệ thông tin. Nghiên cứu của Ovenseri￾Ogbomo G.O. và cs (2010) ở Ghana cho tỉ lệ tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh

chiếm 25,9% [101]. Ở Việt Nam, nghiên cứu của Nguyễn Thanh Triết và cs

(2013) tại thành phố Quy Nhơn cho tỉ lệ tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh là

27,35% [51]. Nghiên cứu của Hoàng Hữu Khôi và cs (2016) cho tỉ lệ tật khúc

xạ ở học sinh trung học cơ sở thành phố Đà Nẵng là 39,8% [27].

Đã có nhiều nghiên cứu phân tích các yếu tố liên quan đến tật khúc xạ

ở lứa tuổi học sinh. Mỗi nghiên cứu cho các kết quả cụ thể khác nhau, nhưng

các yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh có thể phân thành 4

nhóm chính, bao gồm: (i) Các yếu tố nhân khẩu học của học sinh (tuổi, giới,

địa dư, dân tộc...); (ii) Các yếu tố cá nhân trẻ liên quan đến tật khúc xạ (kiến

thức, thái độ và hành vi phòng ngừa tật khúc xạ...); (iii) Yếu tố gia đình (kiến

thức, thái độ, hành vi phòng ngừa tật khúc xạ của người chăm sóc trẻ, gen di

truyền...); (iv) Yếu tố nhà trường (điều kiện vệ sinh trường học, hoạt động

truyền thông phòng ngừa tật khúc xạ ở lứa tuổi học sinh, khám chữa tật khúc

xạ ở lứa tuổi học sinh, hoạt động ngoại khóa...).

Can thiệp vào các yếu tố liên quan nhằm giảm thiểu tật khúc xạ ở lứa

tuổi học sinh là một trong những can thiệp y tế công cộng có ý nghĩa quan

trọng. Nghiên cứu can thiệp bằng châm cứu và truyền thông đa phương tiện ở

học sinh Đài Loan cho thấy sự tăng kiến thức và khả năng cải thiện thị lực ở

nhóm can thiệp rõ rệt so với trước nghiên cứu (nhóm chứng cao hơn nhóm

can thiệp, p < 0,01) [128]. Nghiên cứu can thiệp bằng việc ứng dụng điện

2

thoại trong truyền thông giáo dục sức khỏe về đeo kính mắt ở trẻ em Ấn Độ

cho thấy việc sử dụng công nghệ để truyền thông giáo dục sức khỏe, kiểm tra

việc đeo kính đã đem lại kết quả tốt và dễ dàng theo dõi [97].

Thành phố Thái Nguyên là một trung tâm chính trị, kinh tế của vùng

trung du miền núi Đông Bắc, là nơi có nhiều dân tộc anh em chung sống [10]

và có nhiều trường học với số lượng học sinh lớn trên địa bàn. Trước những

sự đổi mới về chương trình đào tạo, sự gia tăng áp lực về học tập và sự phát

triển của công nghệ thông tin đòi hỏi phải có một chiến lược để chăm sóc và

bảo vệ sức khoẻ của mắt cho học sinh. Câu hỏi đặt ra là thực trạng tật khúc xạ

ở học sinh trung học cơ sở tại thành phố Thái Nguyên hiện nay ra sao? và yếu

tố nào liên quan? Hoạt động quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung học cơ sở

khu vực thành phố Thái Nguyên được thực hiện như thế nào? và giải pháp can

thiệp nào nâng cao hiệu quả quản lý, phòng ngừa và chăm sóc tật khúc xạ ở

lứa tuổi học sinh có hiệu quả? Để lời cho những vấn đề này chúng tôi tiến

hành nghiên cứu: “Thực trạng tật khúc xạ ở học sinh một số trường trung

học cơ sở tại nội thành thành phố Thái Nguyên và thử nghiệm mô hình

quản lý tật khúc xạ” với mục tiêu:

1. Mô tả thực trạng và một số yếu tố liên quan đến tật khúc xạ ở học

sinh một số trường trung học cơ sở tại nội thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh

Thái Nguyên năm 2015.

2. Phân tích thực trạng quản lý và đánh giá hiệu quả mô hình can thiệp

và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý tật khúc xạ cho học sinh trung

học cơ sở tại nội thành thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên.