Thơ ca dân tộc Hmông- từ truyền thống đến hiện đại

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NGUYỄN KIẾN THỌ

THƠ CA DÂN TỘC HMÔNG - TỪ TRUYỀN THỐNG

ĐẾN HIỆN ĐẠI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

THÁI NGUYÊN, NĂM 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

NGUYỄN KIẾN THỌ

THƠ CA DÂN TỘC HMÔNG - TỪ TRUYỀN THỐNG

ĐẾN HIỆN ĐẠI

CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM

MÃ SỐ: 62.22.01.21

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Thị Việt Trung

THÁI NGUYÊN, 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu

trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được

ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Nguyễn Kiến Thọ

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ ......................................................................................................i

Lời cam đoan............................................................................................................. iii

Mục lục...................................................................................................................... iv

MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài......................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề .........................................................................................................2

2.1.Từ vấn đề nghiên cứu thơ ca Hmông truyền thống...............................................3

2.2. Đến vấn đề nghiên cứu thơ ca Hmông thời kì hiện đại........................................6

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...........................................................................9

3.1. Đối tượng nghiên cứu...........................................................................................9

3.2. Phạm vi nghiên cứu..............................................................................................9

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................10

5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................10

6. Đóng góp khoa học của luận án ............................................................................11

7. Cấu trúc của luận án..............................................................................................12

NỘI DUNG ..............................................................................................................13

Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ DÂN TỘC HMÔNG Ở VIỆT NAM....................13

1.1. Lịch sử tộc người - những cuộc thiên di đầy nước mắt và máu.........................13

1.2. Kinh tế nương rẫy và tập quán du canh ............................................................18

1.3. Đời sống văn hóa- "tâm hồn và tiếng hát Hmông" ............................................22

1.3.1. Nhà ở- nét độc đáo trong kiến trúc của người Hmông....................................23

1.3.2. Trang phục- nét đặc trưng thẩm mĩ của người Hmông...................................25

1.3.3. Phong tục, tập quán- cơ sở của tính cố kết cộng đồng....................................29

1.3.4. Đời sống tâm linh - nơi trú ngụ của những niềm tin tôn giáo.........................38

1.3.5. Tiếng nói, chữ viết và truyền thống thơ ca .....................................................43

Chƣơng 2 QUÁ TRÌNH VẬN ĐỘNG CỦA THƠ CA HMÔNG NHÌN TỪ

PHƢƠNG DIỆN NỘI DUNG PHẢN ÁNH ..........................................................53

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

2.1. Giới thuyết về một số khái niệm cơ bản.........................................................53

2.1.1. Khái niệm "thơ ca" trong nội dung "thơ ca dân gian Hmông" .......................53

2.1.2. Khái niệm"truyền thống", "hiện đại" trong nội dung"từ truyền thống đến hiện đại" ..54

2.2. Thơ ca Hmông và quá trình mở rộng đề tài, gắn liền với sự đổi thay, phát

triển của đời sống cộng đồng..................................................................................57

2.2.1. Thiên nhiên khắc nghiệt và hùng vĩ- chiếc nôi nuôi dưỡng tâm hồn, tích cách

dân tộc Hmông ..........................................................................................................58

2.2.2. Tình yêu và cuộc sống-những giai điệu tâm hồn mạnh mẽ, quyết liệt ...........64

2.3. Thơ ca Hmông và những mạch nguồn cảm hứng .........................................75

2.3.1. Cảm hứng cảm thương- bi kịch ......................................................................76

2.3.2. Cảm hứng trữ tình- ngợi ca .............................................................................79

2.3.3. Cảm hứng suy tư - chiêm nghiệm với lối tư duy, cách diễn đạt mang đậm bản

sắc Hmông.................................................................................................................82

2.4. Sự vận động, phát triển của thơ ca Hmông gắn liền với quá trình nhận

thức về thế giới và con ngƣời .................................................................................86

2.4.1. Quan niệm về tự nhiên, vũ trụ.........................................................................86

2.4.2. Quan niệm về sự sống và cái chết...................................................................89

2.4.3. Sự đổi thay trong quan niệm nghệ thuật về thế giới và con người trong thơ ca Hmông.....93

Chƣơng 3 QUÁ TRÌNH VẬN ĐỘNG CỦA THƠ CA HMÔNG NHÌN TỪ

PHƢƠNG DIỆN CẤU TRÚC NGHỆ THUẬT....................................................99

3.1. Sự vận động ở phƣơng diện cấu trúc thể loại..............................................100

3.1.1. Cấu trúc thể loại thơ Hmông truyền thống....................................................100

3.1.2. Xu hướng đổi mới cấu trúc thể loại ..............................................................106

3.2. Sự vận động ở phƣơng diện cấu trúc câu thơ..............................................109

3.2.1. Cấu trúc câu thơ Hmông truyền thống.........................................................109

3.2.2. Cấu trúc câu thơ Hmông thời kì hiện đại ......................................................115

3.3. Sự vận động của thơ ca Hmông gắn liền với việc mở rộng thế giới hình

ảnh, biểu tƣợng......................................................................................................119

3.3.1. Thế giới hình ảnh phong phú, độc đáo..........................................................119

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

3.3.2. Xu thế mở rộng thế giới biểu tượng..............................................................124

3.3.2.1. Một số biểu tượng trong thơ Hmông truyền thống ....................................124

3.3.2.2. Một số hình ảnh biểu tượng trong thơ ca Hmông thời kì hiện đại.............134

3.4. Cấu trúc ngôn ngữ và sự thể hiện lối tƣ duy, diễn đạt mang đậm bản sắc Hmông ....136

3.4.1. Ảnh hưởng của ngôn ngữ thơ ca truyền thống..............................................136

3.4.2. Xu hướng hiện đại, thể hiện cá tính sáng tạo trong ngôn ngữ thơ...............140

PHẦN KẾT LUẬN................................................................................................146

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Trong bức tranh toàn cảnh của văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam, dù chỉ

chiếm một vị trí khiêm tốn, vẫn phải thừa nhận rằng, dân tộc Hmông (Hmôngz) có

một kho tàng thơ ca phong phú và độc đáo, là sản phẩm tinh thần được nuôi dưỡng

và phát triển trong một nền văn hoá giàu truyền thống và bản sắc. Từ những truyện

thần thoại, truyện cổ tích, tục ngữ, câu đố, dân ca... đến sáng tác của những nhà thơ

Hmông thời kỳ hiện đại là một quá trình lao động, sáng tạo của cả một dân tộc và

của từng cá nhân - để tạo ra một nguồn thơ Hmông đặc sắc, phản ánh chân thực và

sinh động đời sống lao động sản xuất, đời sống văn hoá - tinh thần, đời sống tâm

linh... của dân tộc này. Có thể ví thơ ca Hmông như một dòng suối khởi nguồn từ

những đỉnh non cao, tích tụ và chưng cất sự trong trẻo ngọt lành của hương rừng, đá

núi; len lỏi qua bao thác ghềnh rồi hoà vào dòng sông thơ các dân tộc thiểu số trước

khi hợp lưu vào dòng chảy của thơ ca Việt Nam. Vì vậy, nghiên cứu thơ ca Việt

Nam nói chung, thơ ca các dân tộc thiểu số nói riêng không thể không nghiên cứu

thơ ca dân tộc Hmông - với tư cách là một bộ phận hợp thành nền thơ ca các dân tộc

thiểu số, góp phần tạo nên sự phong phú và đa dạng của thơ ca các dân tộc Việt

Nam.

Từ trước tới nay, việc nghiên cứu (một cách toàn diện, sâu sắc và hệ thống)

thơ ca các dân tộc thiểu số có những hạn chế nhất định. Có nhiều nguyên nhân để lý

giải điều này, trong đó có nguyên nhân quan trọng là chúng ta chỉ xem xét hợp lưu

mà không tìm đến khởi nguồn các dòng chảy thơ ca của từng dân tộc. Những năm

gần đây, ngày càng có nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến văn học các dân tộc

thiểu số nói chung, thơ ca các dân tộc thiểu số nói riêng và đã đạt được một số kết

quả nhất định. Nhưng nhìn chung, những nghiên cứu này cũng chưa thật sự toàn

diện và hệ thống. Riêng về văn học dân tộc Hmông, cho tới nay mới có một số ít

công trình nghiên cứu, song lại chủ yếu tiếp cận dưới các góc độ văn hoá học, dân

tộc học... ngoại trừ một số công trình sưu tầm và giới thiệu thơ ca dân gian dân tộc

Hmông của một số nhà khoa học, nhà nghiên cứu, sưu tầm văn học dân gian. Vì

vậy, việc nghiên cứu thơ ca dân tộc Hmông (từ thơ ca dân gian đến thơ ca hiện đại)

nhằm phác hoạ diện mạo thơ ca dân tộc Hmông, chỉ ra những đặc điểm nổi bật (về

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

nội dung và nghệ thuật) với những nét đặc sắc riêng, đồng thời, cũng là để khẳng

định được những đóng góp- dù là khiêm tốn- của thơ ca Hmông đối với nền thơ ca

các dân tộc thiểu số cũng như nền thơ ca Việt Nam, là một việc làm hết sức ý nghĩa

(cả ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn) góp phần bảo vệ, gìn giữ và phát huy

những nét đẹp của bản sắc văn hoá dân tộc trong đời sống thơ ca ở một quốc gia có

nhiều dân tộc thiểu số như Việt Nam.

Nghiên cứu thơ ca dân tộc Hmông một cách hệ thống và toàn diện là một

đóng góp đáng kể phục vụ cho công tác giảng dạy, nghiên cứu thơ ca các dân tộc

thiểu số Việt Nam trong các trường phổ thông, các trường đại học, cao đẳng ở khu

vực miền núi phía Bắc, nhất là đối với Đại học Thái Nguyên - chiếc nôi đào tạo ra

những thầy cô giáo, những nhà khoa học, những nhà nghiên cứu là con em các dân

tộc trên địa bàn, trong đó có con em đồng bào dân tộc Hmông; góp phần rèn luyện

lòng tự tôn, tự hào dân tộc; gìn giữ và bảo lưu các giá trị văn hoá truyền thống

trong bối cảnh đất nước ta đang trên con đường hội nhập quốc tế ngày càng mạnh

mẽ và sâu sắc.

Từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn Thơ ca dân tộc Hmông- từ truyền

thống đến hiện đại làm đề tài nghiên cứu cho luận án của mình.

2. Lịch sử vấn đề

"Trước năm 1954, vốn văn học các dân tộc thiểu số còn xa lạ với chúng ta, chỉ

mới được một số tác giả Pháp và Việt giới thiệu lẻ tẻ trên một số sách, tạp chí khoa

học, bằng tiếng Pháp nhiều hơn tiếng Việt"[142; tr.10]. Trong hoàn cảnh đó, việc

sưu tầm một cách hệ thống các giá trị văn hoá nói chung, văn học dân gian các dân

tộc thiểu số nói riêng, là một việc làm cần thiết. "Công lao góp phần sưu tập các

công trình văn học và văn học dân gian Việt Nam là của các Viện nghiên cứu, các

trường Đại học, các Hội Văn học Nghệ thuật, các Sở Văn hoá Thông tin các

tỉnh...rất lớn" [142;tr.10]. Nhìn chung, các cơ quan nghiên cứu và học thuật này đã

tập hợp được một cách khá cơ bản cơ bản và có hệ thống những tác phẩm tinh hoa

của các dân tộc thiểu số anh em trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, để giới

thiệu rộng rãi đến người đọc và góp phần bảo lưu, gìn giữ, làm giàu có thêm nền

văn học Việt Nam. Bên cạnh đó, những đóng góp của các nhà văn, nhà thơ các dân

tộc thiểu số từ trước đến nay đã góp phần khẳng định sức sống bất diệt của những

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

giá trị văn hoá nói chung, văn học các dân tộc thiểu số nói riêng, đáng để cho chúng

ta thêm trân trọng và tự hào.

2.1.Từ vấn đề nghiên cứu thơ ca Hmông truyền thống...

Nhìn chung, vấn đề nghiên cứu về văn học các dân tộc thiểu số cũng như thơ

ca Hmông mới chỉ thực sự được bắt đầu từ sau cách mạng tháng Tám. Theo nhận

định của các tác giả Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam: "Nếu không

kể các truyện lẻ tẻ được in trên các tạp chí, cuốn Truyện cổ tích miền núi (1957) do

Nhà xuất bản Văn hoá xuất bản là cuốn sách đầu tiên sưu tập vốn văn học của các

dân tộc miền núi phía bắc của thầy trò trường Sư phạm Miền núi Trung ương. Cuốn

Văn học các dân tộc thiểu số trong Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, xuất bản năm

1962, là cuốn sách trong đó các tác giả Hợp tuyển đã chính thức khẳng định thơ văn

nói riêng và văn hoá nói chung của cộng đồng dân tộc Việt Nam, kể cả văn học dân

gian và bác học, không chỉ là của riêng người Việt, mà là của chung các dân tộc đã

sinh sống cùng xây dựng tổ quốc Việt Nam" [144;tr.11]

Riêng về văn học dân tộc Hmông, cuốn sách ra đời sớm nhất có lẽ là cuốn

Truyện cổ dân tộc Mèo do một số người sưu tầm, trong đó có sự tham gia của ông

Doãn Thanh. "Công trình này đã có tác dụng rất tốt đối với đồng bào Mèo và cũng

đã làm cho các dân tộc anh em hiểu người Mèo thêm một phần nào"[121, tr.7].

Việc sưu tầm, nghiên cứu chuyên biệt về văn học dân tộc Hmông cho tới nay

cũng đã đạt được một số kết quả nhất định. Có thể coi Doãn Thanh là một trong

những người đầu tiên có công trong việc sưu tầm và biên dịch dân ca Hmông. Năm

1967, Nhà xuất bản Văn học in tập Dân ca Mèo (Lào Cai) của Doãn Thanh. Ông

Cư Hoà Vần, lúc bấy giờ đang giữ chức Phó chủ tịch Uỷ ban Hành chính tỉnh Lao

Cai, trong Lời giới thiệu cuốn sách nói trên đã nhận định: "Nền văn học dân gian

phong phú của dân tộc Mèo từ trước đến nay chưa được ghi chép lại có hệ thống,

không những bởi người Mèo không có chữ viết riêng của dân tộc mình mà còn do

các nhà sưu tầm nghiên cứu chưa quan tâm đến. Cho nên dân ca, tục ngữ, truyện

cổ...chỉ được truyền miệng cho nhau, từ người này qua người khác, từ đời này qua

đời khác, do đó đã bị mai một dần"[121, tr.6]. Với 387 trang in, cuốn Dân ca Mèo

(Lào Cai) của Doãn Thanh đã tập hợp được hầu hết các bài dân ca tiêu biểu nhất và

phổ biến nhất của người Mèo, sắp xếp một cách hệ thống theo 4 chủ đề chính bao

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

gồm: Tiếng hát mồ côi (gầu tú giua), tiếng hát làm dâu (gầu ua nhéng), tiếng hát

tình yêu (gầu plềnh), tiếng hát cúng ma (gầu tuờ). Cuốn sách của Doãn Thanh

"không chỉ có tác dụng rất tốt đối với người Mèo, mà còn có tác dụng tốt đối với

các dân tộc anh em trong nước Việt Nam chúng ta. Thông qua dân ca Mèo, các dân

tộc anh em có thể hiểu thêm nền văn học dân gian Mèo nói riêng và truyền thống

đấu tranh, phong tục tập quán và tâm tư tình cảm của người Mèo nói chung" [121;

tr.7]. Năm 1984, cuốn sách nói trên được tái bản với tên gọi Dân ca Hmông cho

đúng với tên gọi mới của người Mèo được Nhà nước qui định. Cuốn sách do Hoàng

Thao tuyển, chỉnh lý. Ngoài phần chính của Doãn Thanh dịch, tác giả biên soạn có

đưa thêm hai bài gồm Tiếng hát mồ côi do Lê Trung Vũ sưu tầm ở Mèo Vạc (Hà

Tuyên) và Tiếng hát làm dâu (Tây Bắc) do Mạc Phi và Bùi Lạc sưu tầm, trích dịch.

Đặc biệt, nhà thơ Chế Lan Viên viết lời giới thiệu với một sự trân trọng và ưu ái sâu

sắc đối với những bài dân ca- tâm hồn và tiếng hát Hmông. Đánh giá về dân ca

Hmông, nhà thơ Chế Lan Viên đã khẳng định: "Những bài thơ này- có hàng trăm

bài như vậy- có thể nằm không hổ thẹn trong những tuyển tập thơ hay của thế giới"

[122; tr.16]. Từ năm 1995 đến 2003, nhà thơ, nhà sưu tầm văn học dân gian Hùng

Đình Quí đã sưu tập và dịch 3 tập "Dân ca Hmông Hà Giang". Nhìn chung, so với

các cuốn Dân ca Mèo (Lào Cai) hay Dân ca Hmông thì công trình của Hùng Đình

Quí có phần khiêm tốn hơn. Ông không có ý định sắp xếp các bài dân ca sưu tập

được theo chủ đề mà chỉ công bố lần lượt theo thời gian tác giả sưu tầm được.

Ngoài ra, là người dân tộc Hmông nên ông cố gắng dịch các bài dân ca sao cho gần

nhất với nguyên bản chứ không có sự trau truốt nhất định về mặt ngôn ngữ thơ. Đó

là hạn chế nhưng cũng có thể coi là yếu tố tích cực để việc tiếp cận và nghiên cứu

dân ca Hmông được thuận lợi hơn. Năm 2004, Hội Văn học Nghệ thuật Lào Cai,

Nhà xuất bản Văn hoá Dân tộc cho in cuốn "Tang ca- Kruôzcê của người Mông

Lềnh ở Sa pa" do tác giả Giàng Seo Gà sưu tầm và biên soạn. Đây không chỉ là một

công trình sưu tầm một cách công phu và cẩn trọng mà còn là một công trình nghiên

cứu về tang ca của người Hmông rất đáng ghi nhận, bởi ngoài việc ghi lại đầy đủ 31

bài tang ca (Kruôz cê), tác giả còn đi sâu khảo sát và so sánh nội dung bài tang ca

được phổ biến trong các ngành Hmông khác nhau ở Sa Pa như Hmông Lềnh,

Hmông Trắng, Hmông Đen, đồng thời bước đầu có những nhận xét, lý giải về một

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

vài khác biệt về mặt văn bản trong các bài Tang ca được sử dụng ở từng ngành

Hmông. Ngoài ra, tác giả còn xem xét, nghiên cứu về các mặt nội dung và nghệ

thuật của bài Tang ca. Có thể coi Giàng Seo Gà là người Hmông đầu tiên và là một

trong số ít những người nghiên cứu về bài Tang ca- một trong những bài ca quan

trọng nhất của người Hmông- cho đến thời điểm này.

"Thơ văn không gì thấm sâu được vào tâm hồn con người bằng tiếng mẹ đẻ"

(Đặng Nghiêm Vạn). Do đó, thao tác cần thiết của người nghiên cứu là phải được

đối chiếu bản dịch- dù là thành công nhất, so với nguyên bản; hoặc giả phải được

xem xét bằng văn bản ngôn ngữ của chính dân tộc ấy, chứ không thể chỉ căn cứ qua

bản dịch. Về phương diện này, đối với thơ ca dân gian Hmông, có lẽ cũng "cần tới

một sự châm chước nhất định" [121; tr.13]. Theo khảo sát bước đầu của chúng tôi,

Cho đến nay, hướng nghiên cứu, tiếp cận dân tộc Hmông dưới góc độ văn hoá học,

dân tộc học, ngôn ngữ học...đã có được nhiều thành tựu đáng ghi nhận. Tiêu biểu

cho hướng nghiên cứu này là những công trình, bài viết của các tác giả, các nhà

nghiên cứu như Trần Quốc Vượng, Đặng Nghiêm Vạn, Lê Trung Vũ, Cư Hoà Vần,

Trần Hữu Sơn, Đỗ Đức Lợi, Trần Trí Dõi, Vũ Anh Tuấn, Nguyễn Thị Bích Hà,

Nguyễn Thị Ngân Hoa v.v. Đáng chú ý là hướng nghiên cứu liên ngành, xem xét,

tìm hiểu văn học dân gian dưới góc độ văn hoá, khi mà một số công trình, bài viết

của các tác giả nói trên đã bước đầu đề cập đến văn học dân gian Hmông nói chung,

thơ ca dân gian Hmông nói riêng với tư cách là một thành tố của văn hoá. Từ việc ý

thức vấn đề: nghiên cứu thơ ca Hmông từ truyền thống đến hiện đại không thể

không xem xét khía cạnh biểu tượng và giải mã các biểu tượng văn hoá, bởi lẽ,

"biểu tượng như là một "đơn vị cơ bản" của văn hóa"[35], tác giả luận án đã hết sức

chú ý đến những kết quả nghiên cứu theo hướng này. Có thể kể đến tác giả Nguyễn

Thị Bích Hà với bài viết "Mã và mã văn hóa" [32]. Bên cạnh việc đưa ra khái niệm,

tính chất của biểu tượng, tác giả còn khẳng định vai trò của việc nghiên cứu các tác

phẩm văn học dân gian từ việc giải mã các biểu tượng. Những lý thuyết về biểu

tượng và việc giải mã biểu tượng trong bài viết này, cùng với chuyên đề: "Nghiên cứu

văn hóa dân gian từ mã văn hóa dân gian" của tác giả được giảng dạy tại trường Đại

học Sư phạm Hà Nội, là những định hướng vô cùng quan trọng cho tác giả luận án

trong việc nghiên cứu tính truyền thống của văn học dân tộc Hmông. Tác giả Phạm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

Thu Yến trong bài viết "Vấn đề nghiên cứu biểu tượng trong thơ ca dân gian", ngoài

việc đưa ra một số nhận xét về việc nghiên cứu biểu tượng ca dao của một số tác giả

trong và ngoài nước, đã đi vào nghiên cứu biểu tượng trong thơ ca trữ tình dân gian ở

cả ba lĩnh vực: Xác định ranh giới giữa biểu tượng và ẩn dụ, biểu tượng thơ ca dân

gian với đặc trưng thể loại, sự hình hành và phát triển của biểu tượng trong thơ ca dân

gian. Trong công trình "Một số biểu tượng trong dân ca Hmông nhìn từ góc độ văn

hoá" [23], các tác giả đã tập trung giải mã và khảo sát tần số xuất hiện của một số

biểu tượng tiêu biểu trong dân ca Hmông như: Cây lanh, cây khèn, cây nêu. Từ đó chỉ

ra và khẳng định ý nghĩa văn hoá cũng như giá trị thẩm mĩ của các biểu tượng lanh,

nêu, khèn với tư cách là những biểu tượng của văn hoá Hmông. Các tác giả trong

công trình nghiên cứu này đã khẳng định: "Hiện nay, nghiên cứu những giá trị này

dưới góc độ văn hoá (cụ thể là văn hoá biểu tượng) là một hướng đi hiện đại, hứa hẹn

nhiều khám phá mới mẻ" [23; tr.1]

Nhìn chung, cho đến thời điểm hiện tại có thể khẳng định rằng dân ca Hmông

đã được xem xét, nghiên cứu một cách khá toàn diện. Trong đó, phải kể đến một số

các công trình, bài viết nghiên cứu tiêu biểu như: "Tiếng hát làm dâu, tiếng hát yêu

thương, tiếng hát căm hờn, ngàn đời của người phụ nữ Mèo" của Tô Hoài (Tạp chí

Văn học, số 2 năm 1965), "Tâm hồn và tiếng hát Hmông" của Chế Lan Viên (Lời giới

thiệu cuốn Dân ca Hmông, Nxb Văn học, 1984). Một số đề tài luận văn thạc sĩ về thơ

ca dân gian Hmông đã được bảo vệ thành công tại trường đại học Sư phạm, Đại học

Quốc gia Hà Nội như: "Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện thơ Hmông về đề

tài tình yêu "của Nguyễn Thị Thu Yến, "Thơ ca dân gian Hmông" của Hùng Thị Hà

(2003), "Dân ca giao duyên và lễ hội Gầu tào của dân tộc Mông" của Nguyễn Văn

Tiệp (2003), Khảo sát nghi lễ cúng ma dân tộc Hmông" của Hoàng Thị Thuỷ (2004),

"Giải mã biểu tượng lanh trong dân ca Hmông" của Đặng Thị Oanh (2006)...

Những công trình nghiên cứu nói trên là những gợi ý và định hướng quan

trọng cho tác giả luận án trong việc tiếp cận, nghiên cứu văn học dân tộc Hmông,

nhất là thơ ca Hmông từ truyền thống đến hiện đại.

2.2. Đến vấn đề nghiên cứu thơ ca Hmông thời kì hiện đại

Nếu như việc sưu tầm và nghiên cứu thơ ca dân gian Hmông đã có được một

số thành tựu đáng kể thì việc nghiên cứu về thơ ca hiện đại dân tộc Hmông vẫn còn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

hết sức khiêm tốn, nhỏ lẻ và tản mạn. Mặc dù cho đến nay đã có một số công trình,

bài viết nhưng cũng phần lớn chỉ dừng lại ở việc tập hợp, tuyển chọn và giới thiệu

tác phẩm. Về phương diện này, có thể coi Minh Khương (1920-2001) là một trong

những người có công đầu trong việc đưa thơ ca Hmông thời kỳ hiện đại đến với bạn

đọc cả nước. Năm 1977, cuốn Mặt trời hoa mây (Luz hnuz păngx huôz) được Ty

Văn hoá Hoàng Liên Sơn xuất bản, giới thiệu thơ của 18 tác giả với 26 bài thơ,

trong đó có 17 bài thơ của 11 tác giả dân tộc Hmông (do Minh Khương dịch ra

tiếng Phổ thông). Đây là những "sáng tác phản ánh tình cảm chân thành biết ơn

Đảng, biết ơn lãnh tụ; ca ngợi tinh thần dũng cảm, khắc phục khó khăn gian khổ

trong giai đoạn chống Mỹ cứu nước bảo vệ tổ quốc, bảo vệ chủ nghĩa xã hội. Ca

ngợi thành tích chiến thắng, thành tích trong sản xuất và trong nếp sống văn hoá xã

hội chủ nghĩa tốt đẹp mà nhân dân ta đã giành được" [91; tr.7]. Từ những năm 90

của thế kỉ XX trở lại đây, việc nghiên cứu về văn học các dân tộc thiểu số nói chung

ngày càng được quan tâm và tiến hành trên một bình diện rộng, với một qui mô lớn.

Đã có rất nhiều những nhận định, tổng kết, đánh giá về thơ ca các dân tộc thiểu số

của các nhà khoa học, các nhà văn hoá, các nhà nghiên cứu, phê bình và cả các nhà

văn, nhà thơ quan tâm đến việc bảo tồn và phát triển của thơ ca dân tộc trong thời

kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập Quốc tế. Tuy nhiên, có thể là do thơ

ca Hmông thời kì hiện đại còn hết sức khiêm tốn, chưa có những tác giả thật sự có

được tên tuổi nổi bật như thơ ca của một số dân tộc khác (ví dụ: thơ ca của các dân

tộc Tày, Thái, Mường, Chăm...) nên hầu như không có những bài nghiên cứu, phê

bình viết riêng về các tác giả Hmông cũng như thơ ca Hmông. Theo khảo sát của

chúng tôi, hiện nay vẫn chưa có một công trình khoa học nào nghiên cứu về văn học

dân tộc Hmông nói chung, thơ ca Hmông nói riêng với tư cách là một đối tượng

nghiên cứu chuyên biệt (ngoài luận văn thạc sĩ với đề tài: "Một số đặc điểm của thơ

ca Hmông thời kì hiện đại (từ cách mạng tháng Tám 1945 đến nay)" của chính tác

giả luận án, đã được bảo vệ thành công năm 2008).

Theo thiển ý của chúng tôi, nghiên cứu về thơ ca của một dân tộc, hơn nữa, lại

là một dân tộc thiểu số là một công việc vô cùng khó khăn, phức tạp. Khó khăn lớn

nhất của người nghiên cứu là phải vượt qua được rào cản về ngôn ngữ, phong tục,

tập quán... (Đó chính là chìa khoá để mở cánh cửa vào đời sống văn hoá, tinh thần)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

của dân tộc đó. Từ đó mới có thể hiểu và lý giải một cách chính xác và sâu sắc về

đặc trưng và giá trị thơ ca của từng dân tộc. Việc nghiên cứu thơ ca dân tộc Hmông

từ trước đến nay còn ít nhiều bộc lộ những hạn chế, bất cập, nên việc kế thừa thành

quả khoa học của những người đi trước không phải bao giờ cũng dẫn đến kết quả

mong đợi. Chẳng hạn, những công trình nghiên cứu về dân ca Hmông trước đây hầu

như chỉ dựa trên đối tượng nghiên cứu là các bản dịch ra tiếng Phổ thông mà không

kèm theo bản tiếng Hmông (như cuốn Dân ca Mông của Doãn Thanh); ngay cả những

văn bản thơ của các tác giả Hmông thời kỳ hiện đại cũng một phần là các bản dịch

của Minh Khương. Chúng tôi không nghi ngờ về nội dung của các bản dịch. Tuy

nhiên, bản dịch dù có thành công đến đâu cũng không thể trung thành tuyệt đối với

nguyên tác cả về nội dung và cấu trúc nghệ thuật. Và như vậy, cũng không thể là cứ

liệu hoàn toàn tin cậy cho nghiên cứu khoa học. Mặt khác, những cuộc thiên di của

người Hmông trong lịch sử với thời gian quá dài có thể xuất hiện và chỉ còn tồn tại

những dị bản văn học dân gian, cản trở đến việc xác định những nguồn mạch ban

đầu. Ngoài ra, việc người Hmông có tập quán sống di cư và ở rải rác, đan xen với

các dân tộc khác trên nhiều địa bàn khác nhau, hiện tượng giao thoa văn hoá là

không tránh khỏi, cũng đồng nghĩa với việc vơi dần bản sắc dân tộc. Vấn đề đặt ra:

Đâu là bản sắc riêng của văn hoá Hmông nói chung và thơ ca Hmông nói riêng?

Giải quyết được vấn đề trên là yêu cầu và cũng chính là mục đích lớn nhất của luận

án. Với một vấn đề quá đỗi khó khăn và phức tạp như vậy, chúng tôi không có tham

vọng giải quyết một cách triệt để (và cũng không thể giải quyết một cách triệt để),

mà chỉ đưa ra những nhận xét, đánh giá ban đầu, ở mức độ chỉ ra những đặc điểm

nổi bật, xác định những đặc trưng thơ ca Hmông và nhất là quá trình vận động, phát

triển của thơ ca Hmông từ truyền thống đến hiện đại.

Qua việc khảo sát lịch sử vấn đề nghiên cứu thơ ca dân tộc Hmông từ truyền

thống đến hiện đại, chúng tôi bước đầu đưa ra một số nhận xét như sau:

Thứ nhất, về tình hình nghiên cứu thơ ca dân tộc Hmông: Cho đến nay, chúng

tôi thấy rằng, chủ yếu các nhà nghiên cứu, sưu tầm mới tập trung sự chú ý vào

mảng thơ ca dân gian Hmông, đặc biệt là mảng dân ca Hmông, còn mảng thơ ca

Hmông thời kì hiện đại chưa thực sự được quan tâm đúng mức.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

9

Thứ hai, hướng tiếp cận chủ yếu và thành công nhất của các tác giả, cho đến

nay, vẫn là hướng tiếp cận dưới góc độ văn hoá (cụ thể là giải mã các biểu tượng

văn hoá trong đời sống văn hoá, nghệ thuật của dân tộc Hmông).

Thứ ba, nghiên cứu về thơ ca dân tộc Hmông, theo khảo sát của chúng tôi, mới

chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu đặc điểm thơ ca dân gian hoặc thơ ca hiện đại một

cách riêng biệt, chưa có một công trình nào tập trung nghiên cứu về thơ ca dân tộc

Hmông một cách qui mô, hệ thống từ dân gian đến hiện đại, nhằm chỉ ra các đặc

điểm nổi bật mang tính bản sắc của dân tộc Hmông; đồng thời chỉ ra được quá trình

hình thành và phát triển, tiếp biến của thơ ca Hmông trong suốt chiều dài lịch sử.

Đó chính là tính truyền thống và hiện đại như một nét đặc trưng và đặc sắc của dân

tộc Hmông được thể hiện một cách sinh động qua thơ ca.

Việc nghiên cứu về thơ ca dân tộc Hmông một cách toàn diện, quy mô, hệ

thống và đặt trong sự vận động từ truyền thống đến hiện đại chưa được giới nghiên

cứu quan tâm đã tạo ra một khoảng trống trong việc nhìn nhận, xem xét, đánh giá về

những thành tựu và hạn chế của thơ ca dân tộc Hmông trong nền thơ ca các dân tộc

thiểu số, cũng như nền thơ Việt Nam. Chúng tôi cho rằng, việc triển khai thực hiện

luận án: Thơ ca dân tộc Hmông- từ truyền thống đến hiện đại là một nỗ lực để lấp

đầy (hoặc thu hẹp lại) khoảng trống đó. Thiết nghĩ, đó là một công việc cần thiết,

hữu ích cho nghiên cứu văn học, đặc biệt là văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam

trong giai đoạn hiện nay

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tƣợng nghiên cứu

Triển khai thực hiện đề tài luận án: Thơ ca dân tộc Hmông- Từ truyền thống

đến hiện đại, chúng tôi lựa chọn cách tiếp cận nghiên cứu thơ ca Hmông trong quá

trình vận động và phát triển từ thơ ca dân gian đến thơ ca hiện đại, trên hai phương

diện chủ yếu là nội dung phản ánh và cấu trúc nghệ thuật.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận án tập trung nghiên cứu thơ ca dân tộc Hmông trong phạm vi các văn

bản sau:

* Thơ ca dân gian:

- Dân ca Mèo (Lào Cai), Doãn Thanh, Nxb Văn học, Hà Nội, 1967