Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ TRANG

THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ TRONG SÁNG TÁC

CỦA HỒ ANH THÁI

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2016

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ TRANG

THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ TRONG SÁNG TÁC

CỦA HỒ ANH THÁI

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60.22.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý

THÁI NGUYÊN - 2016

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất

cứ công trình nào khác.

Ngày 22 tháng 6năm 2016

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Trang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ii http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng, biết

ơn chân thành và sâu sắc nhất của mình tới PGS.TS. Ngô Thị Thanh Quý￾người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu với tất

cả tấm lòng và trách nhiệm của người thầy.

Tôi xin trân trọng cảm ơn các quý thầy cô trong Ban giám hiệu; Phòng

Đào tạo; Khoa Ngữ văn; quý thầy cô trực tiếp giảng dạy đã giúp đỡ tôi rất

nhiều trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu khoa học.

Tôi xin ơn sâu sắc các bạn đồng nghiệp cùng người thân, gia đình đã

giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình thực hiện luận văn.

Ngày 22 tháng 6 năm 2016

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Trang

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................ii

MỤC LỤC .........................................................................................................iii

DANH MỤC BẢNG .........................................................................................iv

MỞ ĐẦU.............................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề..................................................................................................3

3. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................6

4. Đối tượng nghiên cứu ......................................................................................6

5. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................6

6. Tư liệu nghiên cứu...........................................................................................7

7. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................8

8. Đóng góp của luận văn ....................................................................................8

9. Bố cục của luận văn.........................................................................................9

Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG .....................................10

1.1. Khái quát về thành ngữ, tục ngữ.................................................................10

1.1.1. Khái niệm thành ngữ, tục ngữ .................................................................10

1.1.2. Một số nét tương đồng của thành ngữ, tục ngữ.......................................12

1.1.3. Một số nét dị biệt giữa thành ngữ, tục ngữ..............................................21

1.2. Những nhân tố cơ bản tác động đến sự nghiệp sáng tác của Hồ Anh Thái......24

1.2.1. Sơ lược về tiểu sử ....................................................................................24

1.2.2. Quan niệm sáng tác..................................................................................25

Tiểu kết chương 1..............................................................................................28

Chương 2. CÁCH THỨC VẬN DỤNG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ

TRONG SÁNG TÁC CỦA HỒ ANH THÁI.................................................29

2.1. Khái quát chung về việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ

Anh Thái ............................................................................................................29

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn

2.2. Cách thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái.......32

2.2.1. Vị trí đặt...................................................................................................32

2.2.2. Các kiểu vận dụng ...................................................................................40

Tiểu kết chương 2..............................................................................................53

Chương 3. GIÁ TRỊ CỦA VIỆC SỬ DỤNG THÀNH NGỮ, TỤC NGỮ

TRONG SÁNG TÁC CỦA NHÀ VĂN HỒ ANH THÁI.............................54

3.1. Giá trị của việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ vào phản ánh nội dung

sáng tác ...................................................................................................54

3.1.1. Việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ góp phần hiển lộ xã hội hiện đại........54

3.1.2. Việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ góp phần khắc họa chân dung và nhân

cách của con người hiện đại ..............................................................................57

3.1.3. Vận dụng thành ngữ, tục ngữ góp phần bộc lộ quan điểm nhìn đời sâu

sắc của nhà văn ..................................................................................................63

3.2. Giá trị của việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong nghệ thuật biểu hiện của

các tác phẩm ......................................................................................................66

3.2.1. Tạo ra lớp ngôn từ gần gũi nhưng rất sâu sắc .........................................66

3.2.2. Tăng sự linh hoạt và hình ảnh cho câu văn .............................................70

3.2.3. Góp phần làm đậm rõ giọng điệu châm biếm của nhà văn .....................75

Tiểu kết chương 3..............................................................................................79

KẾT LUẬN.......................................................................................................81

TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................84

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1.1. Bảng thống kê số lượng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ

Anh Thái............................................................................................ 29

Bảng 2.1.2. Bảng thống kê tần số sử dụng thành ngữ, tục ngữ ở từng thể loại

trong sáng tác của Hồ Anh Thái........................................................ 30

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Tiếng Việt là một thứ ngôn ngữ giàu đẹp. Sự giàu đẹp ấy sẽ không

thể đầy đủ nếu thiếu đi thành ngữ, tục ngữ. Thành ngữ và tục ngữ là những câu

nói dân gian luôn đóng vai trò không thể thiếu trong quá trình giao tiếp của

người dân nước Việt từ xưa tới nay. Bởi người Việt ưa sử dụng những câu nói

ngắn gọn nhưng sâu sắc. Người Việt cũng ưa sử dụng những kinh nghiệm,

những tri thức đã được đúc kết để lồng vào cuộc trò chuyện khiến cho lời nói

ngắn gọn nhưng hàm súc và giàu hình ảnh. Thành ngữ, tục ngữ đã đáp ứng

được yêu cầu ấy. Thế nên, dù chẳng ai bảo ai nhưng chúng ta đều sử dụng

thành ngữ, tục ngữ như một thói quen không thể thiếu trong khi giao tiếp.

Tục ngữ là những kho kinh nghiệm của nhân dân về các hiện tượng tự

nhiên, các ứng xử xã hội. Đó là nơi bộc lộ khá tập trung lối sống, đặc điểm tư

duy, lối nói của dân tộc. Nói cách khác, tục ngữ biểu hiện khá rõ văn hóa của

dân tộc. Văn hóa là dòng chảy tiếp nối từ quá khứ đến hiện tại và tương lai.

Theo cùng dòng chảy ấy, tục ngữ cũng tồn tại từ quá khứ cho tới tận ngày hôm

nay. Đến nay, người Việt vẫn coi tục ngữ là “túi trí khôn” của chung dân tộc, ai

cũng có quyền sử dụng và có trách nhiệm giữ gìn.

Trong kho tàng ngôn ngữ dân tộc, thành ngữ cũng là một lựa chọn quen

thuộc trong quá trình giao tiếp. Chúng ta thích dùng những ý, những mẫu có

sẵn để lời nói ngắn gọn nhưng súc tích. Thế hệ trước tạo ra ý, mẫu sẵn và thế hệ

sau sử dụng như một thói quen. Vậy nên, thành ngữ cũng có vai trò quan trọng

giúp nâng cao hiệu quả giao tiếp và có sức sống bền bỉ cho tới ngày nay.

1.2. Xã hội hiện đại đã đánh dấu sự xuất hiện của thành ngữ, tục ngữ phổ

biến trong văn chương và báo chí. Đặc biệt là trong văn chương hiện đại. Các

2

nhà văn ưa sử dụng thành ngữ, tục ngữ để tạo sức biểu cảm cao cho các câu

văn, hình ảnh, tạo sự cuốn hút người đọc. Hầu như các nhà văn hiện đại nào ít

nhiều cũng sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác. Trong đội ngũ các nhà

văn nổi bật lên có Hồ Anh Thái - một đại diện tiêu biểu cho văn học Việt Nam

đương đại. Đây là một nhà văn mang phong cách văn chương độc đáo đầy sự

lôi cuốn; lối viết văn tự nhiên trơn lướt; ngôn ngữ văn chương tổng hòa nhiều

màu sắc, trong đó nổi bật lên là màu của ngôn ngữ đời thường. Bởi nhà văn

muốn thông qua ngôn ngữ bình dân để vẽ nên thực trạng xã hội một cách chân

thật nhất để hướng tới miêu tả hiện thực như nó vốn có. Nhà văn muốn thu hẹp

khoảng cách giữa truyện kể và những chuyện của đời thực. Sử dụng lời ăn tiếng

nói bình dân chính là phương thức để thu hẹp khoảng cách ấy. Đó là nguyên

nhân lí giải vì sao trong các sáng tác của Hồ Anh Thái lại chứa một số lượng

lớn thành ngữ và tục ngữ.

1.3. Xét thấy vấn đề sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm

của Hồ Anh Thái là một vấn đề rất thú vị nhưng đến nay vẫn chưa có một

nghiên cứu nào đi sâu tìm hiểu, lí giải một cách hệ thống. Vậy nên người

viết mạnh dạn chọn đề tài “Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh

Thái”. Mong rằng qua đề tài này, người viết có thêm đóng góp để giúp người

đọc có thể thấy rõ hơn nữa sức sống lâu bền của thành ngữ, tục ngữ trong xã

hội hiện đại; thấy rõ hơn nữa mối quan hệ mật thiết giữa thành ngữ, tục ngữ

với văn chương hiện đại và phần nào lí giải được cái thú vị cuốn hút người

đọc đến với các sáng tác của Hồ Anh Thái- một trong những nhà văn tiêu

biểu của văn học hiện đại ở Việt Nam một phần là nhờ chất dân gian còn lưu

dấu trên nhiều trang viết của ông.

3

2. Lịch sử vấn đề

Vấn đề nghiên cứu về văn học dân gian hiện đại nói chung và tục ngữ

mới nói riêng đã được quan tâm đến trong một số giáo trình, bài viết.

Giáo trình "Văn học dân gian Việt Nam" của tác giả: Đinh Gia Khánh,

Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn đã khẳng định tục ngữ phát triển, biến đổi

theo sự phát triển của trình độ kỹ thuật, xã hội. Vì vậy mà sau Cách mạng tháng

Tám, những câu tục ngữ mới ra đời đã phản ánh được phần nào cuộc cách

mạng khoa học ở nước ta. Các tác giả còn khẳng định "Tục ngữ mới vẫn đang

trên đường phát triển". Như vậy, trong giáo trình này, các tác giả đã ít nhiều đề

cập tới sự phát triển, vận động của tục ngữ và vị trí của nó trong xã hội mới.

Ở Việt Nam cuối những năm 60 của thế kỷ 20, trên "Tạp chí văn học"

cũng có một diễn đàn bàn về văn học dân gian hiện đại. Các tác giả nghiên cứu

văn học dân gian như: Đinh Gia Khánh, Vũ Ngọc Phan, Trần Gia Linh,... đều

khẳng định sự tồn tại của văn học dân gian hiện đại và vai trò của nó trong đời

sống. Đã có ý kiến lập luận về tục ngữ: "Tục ngữ chỉ là một trong những thể

loại chứng minh sức sống của văn học dân gian trong thời đại mới". Lời khẳng

định này đã cho thấy sức sống trường tồn của văn học dân gian hiện đại nói

chung và của thể loại tục ngữ nói riêng.

Tác giả Trần Gia Linh với bài viết "Những biến đổi quan trọng của thể

loại tục ngữ trong thời đại mới"(1991). Trong bài viết này, tác giả đã khẳng

định những vấn đề quan trọng của tục ngữ mới. Tục ngữ mới đã sử dụng tục

ngữ cổ truyền gắn với việc thông tin những tư tưởng cách mạng, tục ngữ xuất

hiện trên nhiều môi trường khác nhau của cuộc sống mới. Tục ngữ mới hướng

về những kinh nghiệm có tính chất mũi nhọn của cuộc sống, tục ngữ mới khái

quát nhanh chóng thói hư tật xấu để phê phán và phủ nhận.

4

Mối quan hệ giữa thành ngữ, tục ngữ với văn chương hiện đại cũng được

đề cập tới trong nhiều nghiên cứu:

Công trình nghiên cứu Tìm trong tục ngữ nét văn hóa Việt (PGS.TS. Ngô

Thị Thanh Quý- 2010) đã chỉ ra sự tồn tại của tục ngữ trong xã hội hiện đại.

Tác giả đã chú ý tới sự tồn tại của tục ngữ trong sáng tác của một số nhà văn

hiện đại như: Nam Cao, Đào Vũ, Nguyễn Khắc Trường. Trong công trình

nghiên cứu này, tác giả cũng nhận thấy sự hiện diện của những câu tục ngữ

được sáng tạo mới phù hợp với thời hiện đại.

Chuyên khảo Thành ngữ, tục ngữ trong truyện đồng thoại của Tô Hoài

(Lê Nhật Ký- 2011) đi khảo sát nghiên cứu những câu thành ngữ, tục ngữ trong

truyện đồng thoại của Tô Hoài. Qua đó, thấy được vai trò của thành ngữ, tục

ngữ trong việc hình thành tứ truyện và trong miêu tả, nhận xét nhân vật.

Chuyên khảo Tìm hiểu cách vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong tác phẩm

của Sơn Nam (Dương Thị Thúy Hằng, Nguyễn Văn Nở- 2012) đã khảo sát và

chỉ ra những giá trị của việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ có hiệu quả trong

sáng tác của Sơn Nam.

Tác giả Lâm Thị Thiên Lan với chuyên khảo Thành ngữ, tục ngữ trong

truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng (2012) đã quan tâm tới các phương thức vận

dụng thành ngữ, tục ngữ để tìm hiểu sắc thái độc đáo trong ngôn ngữ ở truyện

ngắn của Nguyễn Quang Sáng.

Luận văn Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của nhà văn Nam Cao của

Lương Mai Hiếu (2012) đã nghiên cứu sự vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong

sáng tác của Nam Cao. Tác giả đã nghiên cứu tỉ mỉ các cách thức mà nhà văn

Nam Cao sử dụng và đánh giá được hiệu quả của việc vận dụng đó ở cả

phương diện nội dung và nghệ thuật.

5

Qua những công trình nghiên cứu thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của

một số nhà văn hiện đại kể trên, phần nào đã cho thấy thành ngữ, tục ngữ đem

đến hiệu quả diễn đạt rất lớn cho văn chương hiện đại nói chung. Mối quan hệ

giữa thành ngữ, tục ngữ với văn chương hiện đại rất gắn bó, khăng khít.

Vấn đề vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác phẩm của Hồ Anh

Thái cũng đã được quan tâm tới trong một số bài viết, luận văn:

Bài viết Dấu ấn dân gian trong ngôn ngữ truyện ngắn Hồ Anh Thái

(2014) (Trung Thu, Biên Thùy) đã quan tâm tới việc vận dụng thành ngữ, tục

ngữ trong một số truyện ngắn tiêu biểu của Hồ Anh Thái. Các tác giả đã khảo

sát, liệt kê và chỉ ra các phương thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong các tác

phẩm này để thấy Hồ Anh Thái cũng ưa sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong khi

sáng tác. Tuy nhiên vấn đề nghiên cứu mới dừng lại ở phạm vi truyện ngắn chứ

chưa khai thác sâu toàn bộ các tác phẩm của nhà văn.

Tác giả Lê Thị Bích Diệp với luận văn Cách sử dụng thành ngữ trong

tác phẩm của Hồ Anh Thái và Dương Thụy (2012) cũng đã quan tâm đến việc

sử dụng thành ngữ trong tác phẩm của Hồ Anh Thái về mặt ngữ pháp và ngữ

nghĩa. Tuy nhiên trong nghiên cứu này, tác giả chỉ lựa chọn nghiên cứu một vài

tác phẩm tiêu biểu. Luận văn cũng chỉ quan tâm đến sử dụng thành ngữ chứ

chưa chỉ ra việc sử dụng tục ngữ trong các tác phẩm này.

Như vậy, việc sử dụng thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác văn chương

hiện đại nói chung và trong sáng tác của Hồ Anh Thái nói riêng cũng đã được

quan tâm song vẫn chưa thể khai thác một cách toàn diện ở mọi khía cạnh nội

dung của nó. Kế thừa những thông tin có tính chất gợi mở ở những công trình

trên, cùng với những phát hiện mới mẻ của cá nhân người viết, hi vọng đề tài

này sẽ mang đến cái nhìn tổng quan và sâu sắc về vấn đề sử dụng thành ngữ,

tục ngữ trong sáng tác của nhà văn Hồ Anh Thái.

6

3. Mục đích nghiên cứu

Qua nghiên cứu đề tài “Thành ngữ, tục ngữ trong sáng tác của Hồ Anh

Thái” chúng tôi hướng tới mục đích:

- Khảo sát và rút ra nhận xét về hiệu quả sử dụng thành ngữ, tục ngữ

trong các tác phẩm của nhà văn Hồ Anh Thái để thấy được giá trị trường tồn và

sức sống bền bỉ của thành ngữ, tục ngữ và thấy được việc sử dụng thành ngữ,

tục ngữ là một trong những cách thức giúp cho tác phẩm của ông có sức cuốn

hút mạnh mẽ với người đọc.

- Thấy được sự vận động của tục ngữ nói riêng và văn học dân gian nói

chung trong xã hội hiện đại.

- Bồi đắp thêm tư liệu cho việc giảng dạy bộ môn ngữ văn ở trường

phổ thông:

+ Giáo viên có thêm tư liệu để giảng dạy bài tục ngữ, thành ngữ trong

chương trình để giúp học sinh có thêm hiểu biết về giá trị của thành ngữ, tục

ngữ gắn với thời đại của mình. Từ đó cũng thấy được sự vận động của thành

ngữ, tục ngữ.

+ Làm rõ thêm mối quan hệ giữa văn chương hiện đại và thành ngữ, tục

ngữ. Qua đây, giúp học sinh định hướng thêm một đặc điểm của nghệ thuật

ngôn từ trong các tác phẩm văn học hiện đại: vận dụng thành ngữ tục ngữ trong

lời nhân vật và trong lời dẫn truyện để tăng hiệu quả thẫm mĩ cho tác phẩm.

4. Đối tượng nghiên cứu

Đề tài hướng tới nghiên cứu những câu thành ngữ, tục ngữ có trong các

tiểu thuyết và các tập truyện ngắn của Hồ Anh Thái; cách nhà văn sử dụng

những câu thành ngữ, tục ngữ và hiệu quả thẩm mĩ đạt được.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu những cơ sở lý luận của việc vận dụng thành ngữ, tục ngữ

trong sáng tác của Hồ Anh Thái

7

- Khảo sát và nhận xét về cách thức vận dụng thành ngữ, tục ngữ trong

sáng tác của Hồ Anh Thái

- Nghiên cứu tìm ra những giá trị đạt được khi vận dụng thành ngữ, tục

ngữ trong sáng tác của Hồ Anh Thái

6. Tư liệu nghiên cứu

Luận văn sử dụng nguồn tư liệu bao gồm: 9 tiểu thuyết, 5tập truyện ngắn.

Về tiểu thuyết gồm có:

1. Cõi người rung chuông tận thế, Nxb Lao Động, 2009.

2. Dấu về gió xóa, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015.

3. Đức phật, nàng Savitri và tôi, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015.

4. Mười lẻ một đêm, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014.

5. Những đứa con rải rác trên đường, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014.

6. Người đàn bà trên đảo, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015.

7. Người và xe chạy dưới ánh trăng, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015.

8. SBC là săn bắt chuột, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015.

9. Trong sương hồng hiện ra, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2015.

Về truyện ngắn gồm có các tập:

1. Bốn lối vào nhà cười, Nxb Đà Nẵng, 2006.

2. Mảnh vỡ của đàn ông, Nxb Đà Nẵng, 2006.

3. Người bên này trời bên ấy, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014.

4. Tiếng thở dài qua rừng kim tước, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014.

5. Tự sự 265 ngày, Nxb Trẻ TP Hồ Chí Minh, 2014.

Để thực hiện được luận văn này, chúng tôi căn cứ trên tư liệu khảo sát

chính là cuốn “Kho tàng tục ngữ Việt Nam” do tác giả Nguyễn Xuân Kính chủ

biên, in năm 2002, NXB văn hóa thông tin. Cuốn sách này gồm 16.098 câu tục

ngữ được tập hợp từ 52 đầu sách khác nhau. Cuốn sách đã chú giải một số